Transshekaralyq ózen oblystyń birneshe mıllıon halqyn aýyz sýmen qamtamasyz etkeni bylaı tursyn, taıazdanyp bara jatqan Kaspıı sý qoımasyna da quıady.
Alaıda, Orynbor qalasynyń mańynda tasqyn bógetiniń salynýy týraly sońǵy jańalyq Qazaqstan men Reseı ekologtarynyń alańdaýshylyǵyn týdyryp otyr. Óıtkeni, bul jobanyń ásirese, qorshaǵan ortaǵa, sý balansyna, aımaqtaǵy ekologıalyq tepe-teńdikke, saıyp kelgende, búkil ekonomıkaǵa tıgizetin keri áseri týraly kúdik bar.
Aıtalyq, ekologtar bóget salý Jaıyq ózenindegi sýdyń tabıǵı aǵynynda aıtarlyqtaı ózgeristerge ákelýi múmkin ekenin alǵa tartady. Olardyń paıymdaýynsha, bul ózenniń qalypty damýy men ekologıalyq jaǵdaıyn buzyp, birden ekologıalyq apatqa ákelýi múmkin.
Negizgi qaýipterdiń biri sý sapasynyń nasharlaýy. Bul bıoártúrlilik pen sý ekojúıege, sondaı-aq ózenge táýeldi aýylsharýashylyq salasyna keri áser etedi. Munyń saldarynan ózendi mekendegen balyqtar men sý jándikteri tastap ketýi múmkin eken.
Eń bastysy, ekologtar bógettiń salynýy aımaqtyń ekologıalyq tepe-teńdigin buzatynyn eskertedi. Jaıyq ózeniniń sý rejıminiń ózgerýi jáne tabıǵı jaǵalaýlarynyń buzylýy topyraq erozıasyna, tabıǵı aýmaqtardyń joǵalýyna jáne jergilikti flora men faýnanyń jaǵdaıynyń nasharlaýyna ákep soǵýy yqtımal. Osy turǵyda ekologtar qorshaǵan ortaǵa yqtımal áserdi barynsha azaıtý jáne bıologıalyq ártúrlilikti qorǵaý sharalaryn ázirleý úshin sarapshylarmen, áleýmettik belsendilermen jáne jurtshylyqpen qosymsha ekologıalyq zertteýler men konsýltasıalar ótkizýdi usynady.
Máseleniń máni nede?
BUU-nyń transshekaralyq sý obektileri men halyqaralyq kólderdi qorǵaý jáne paıdalaný týraly konvensıasyna sáıkes Qazaqstan men Reseı bógetter men sý qoımalaryn salý máselesin kelisýi kerek. Sonyń jalǵasy retinde 2010 jyly Reseı men Qazaqstan arasynda transshekaralyq sý obektilerin birlesip paıdalaný jáne qorǵaý týraly kelisimge qol qoıdy.
Kelisim Reseı men Qazaqstan arasyndaǵy sý resýrstaryn, onyń ishinde Jaıyq ózenin paıdalaný salasyndaǵy yntymaqtastyqty damytýǵa kómektesetin mańyzdy memleketaralyq qujat bolyp tabylady.
Alaıda, mundaı qarym-qatynasqa qaramastan, Reseı tarapy óz mindettemelerin buzyp, Orynbor qalasyndaǵy Jaıyq ózeniniń sý deńgeıin kóterý úshin tasqyn bógetin salýdy josparlap otyr.
Bul másele QR parlamentiniń tómengi palatasynda qyzý talqylandy. Eske sala ketsek, 2021 jyldyń sáýirinde depýtat Dúısenbaı Turǵanov transshekaralyq ózender máselesin kótergen bolatyn. Ol BUU-nyń halyqaralyq konvensıasy men Reseı Federasıasy men Qazaqstan Respýblıkasy arasyndaǵy shekaradan ótetin sý obektilerin birlesip paıdalaný týraly kelisimdi buzý jaǵdaılaryn atap ótti.
Budan shyǵatyn sheshim qandaı?
«Aq Jaıyq» (azh.kz) ınternet-basylymynyń habarlaýynsha, «Eki el mamandarynyń 2016 jyly daıyndaǵan aýqymdy esebine sáıkes, Oraldaǵy sý aǵynynyń kólemi 70-shi jyldardan bastap birte-birte azaıa bastaǵan. Bul ásirese 2006 jyldan beri qatty baıqaldy. Sarapshylar buǵan birneshe sebepterdi atady: ózen sýynyń azaıý kezeńderin arttyratyn klımattyq faktorlar, baseındegi aǵynnyń rettelýi, jer jyrtý jáne ormandardy kesý saldarynan gıdrografıalyq jeliniń nasharlaýy. Ózen alabynda 12 iri sý qoımasy jáne 80-ge jýyq negizgi qurylystary bar sý sharýashylyǵy nysandary salyndy.
Sonymen qatar, alaptyń barlyq shaǵyn ózenderinde kezdeısoq 3100-ge jýyq topyraq bógetteri salynyp, Jaıyqtyń sýmen qamtamasyz etilýine úlken zıan keltirdi.
Aıta ketý kerek, Jaıyq ózeni – Qazaqstannyń kóptegen qalalary men eldi mekenderi úshin mańyzdy tushshy sý kózi. Ózen 2,5 mıllıon adamdy sýmen qamtamasyz etedi. Jaıyq ózeninde barlyǵy 22 sý qoımasy bar: Reseıde 12, Qazaqstanda 11. Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Oraldyń iri sý qoımalary: Qarǵaly (jalpy kólemi 280 mln. m3); Aqtóbe (jalpy kólemi 245 mln. m3); Kırovskoe (jalpy kólemi 280 mln. m3).
Geografıa ǵylymdarynyń doktory Aleksandr Chıbılevtiń aıtýynsha, birinshi kezekte sýdy tutynýdy oblystyń qolda bar resýrstaryna beıimdeýge nazar aýdarý kerek. Ǵalymnyń aıtýynsha, bul baǵyttaǵy mańyzdy qadam Jaıyq ózeni baseıni men onyń salalarynda jańa bógetter men sý tartý qurylystaryn salýdy toqtatý bolyp tabylady.
Bul rette qoldanystaǵy sý qoımalaryn paıdalaný erejelerin qaıta qaraý qajet. Sonymen qatar, ǵalym tek Jaıyqtyń ǵana emes, onyń bógetter arqyly retteletin salalarynyń sýarý úshin sý shyǵynyn azaıtý arqyly sýdy únemdeıtin zamanaýı tehnologıalardy paıdalaný qajet dep esepteıdi. Buǵan qol jetkizý úshin Reseı men Qazaqstannyń birlesip jumys isteýi mańyzdy.
Aqtóbe oblysynyń belsendisi, «Qyzyl» ekologıalyq qoǵamdastyǵynyń qoǵamdyq qorynyń dırektory Aleksandr Mandrıkın batys óńiri bıliginiń nazaryn sýdyń nasharlap bara jatqanyna aýdarýǵa tyrysty. Ekologıalyq belsendi relef pen landshaftty jaqsartý úshin kózge kórinetin jáne syrtqy sý kózderin paıdalaný arqyly sý balansyn teńestirýdi jáne ózine qaldyrýǵa bolatyn yqtımal sý aımaqtaryn qurýdy usynady. Aleksandr Vasılevıchtiń aıtýynsha, Qazaqstan úshin sý tasqyny bógetiniń qurylysy máselesi birneshe aspektilerdi qamtýy múmkin.
«Bir jaǵynan, Reseı óz aýmaǵyndaǵy sý resýrstaryn, sonyń ishinde Jaıyq ózenin basqarýǵa quqyly. Bul turǵyda ózenniń joǵary jaǵynda sý elektr stansıalary men sý qoımalaryn salýdy sý resýrstaryn zańdy paıdalaný dep sanaýǵa bolady. Ekinshi jaǵynan, sý qoımalaryndaǵy sýdy saqtaý Jaıyq ózeniniń ekojúıesine, sondaı-aq aǵystyń tómengi jaǵynda turatyn turǵyndardyń ómiri men densaýlyǵyna, onyń ishinde Qazaqstanda da aıtarlyqtaı áser etýi múmkin».
Reseılik joba qorshaǵan ortaǵa aıtarlyqtaı zıan keltirýi múmkin. Bóget salý úshin túpkilikti tańdaý ekologıalyq, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne tehnıkalyq faktorlardy keshendi baǵalaýǵa, sondaı-aq jergilikti qaýymdastyqtarmen jáne basqa da múddeli taraptarmen keńesýge negizdelýi kerek. Buǵan qosa, ol barlyq múddeli taraptardyń, sonyń ishinde Qazaqstan turǵyndarynyń da múddelerin eskerý qajet dep sanaıdy.
