Evgenıı Krıshtafovıch[/caption]
Reseıdiń Baltyq elderine basyp kirýi múmkin be osy? Qyrym men Ýkraınadan keıingi kezek kimge keledi? Bizdiń saýalymyzǵa estonıalyq «Eýropalyq bastamalar ortalyǵynyń» dırektory Evgenıı Krıshtafovıch jaýap berdi.
– Eston halqy qazirgi Ýkraındaǵy jaǵdaıǵa, onyń Pýtınniń áreketine qandaı baǵa beredi?
– Bizdiń pozısıamyz Eýroodaq pen NATO-nyń ustanymynan alys jatqan joq, bilesizder. Qyrymdy tartyp alyp, endi Ýkraınanyń shetin kertip alǵysy bar Pýtınniń áreketin aıyptaımyz. Estonıada Ýkraınaǵa qoldaý bildiretin kúnine birneshe shara ótedi.
Bizdegi Reseı Elshiliginde maza joq. Basqynshylyqty toqtatýdy talap etken júzdegen, myńdaǵan adam elshilik ǵımaratynyń aldyna jınalady. Olar búgin de tur, erteń turady. Tipti, onyń aldynda túneýge bar. Biz munymen Reseıge aqyl kiredi dep oılamaımyz, árıne. Alaıda, bul biz úshin sımvolıkalyq akt. Kezinde «qyzyl ımperıa» Estonıany otarlaǵan tusta, Stokgolm (Shvesıa astanasy) turǵyndary elimizdi azat etýdi talap etip, kún saıyn dál osyndaı mıtıńiler uıymdastyratyn.
– «Ýkraınadan keıin, Pýtın Baltyq elderine aýyz salady» degen áńgimeler qanshalyqty qısyndy?
– Bilseńiz, Reseı BUU-nyń Qaýipsizdik Keńesiniń múshesi. Endeshe, halyqaralyq saıasatta, onyń ishinde kórshilerimen ózin salmaqty, jaýapty ustaý kerek edi. Biraq... Grýzıa, Ýkraınadaǵy soǵys Kremldiń bet-júzin áshkerelep berdi.
Reseı jalǵyz qaldy. Onyń dosy joq. Ol kez-kelgen ýaqytta kez-kelgen elge basyp kirýi múmkin.
Baltyq elderi Máskeýge eshqashan da jyly qabaq tanytqan emes. Sizderdi qaıdam, biraq biz orystan kórgen quqaıymyzdy umytqan joqpyz, umytpaımyz da.
Bizdiń NATO múshesi atanǵanymyzǵa 10 jyldan asty. Qorǵanys salamyz, bylaısha aıtqanda, bul taraptaǵy tutas strategıa shyǵystan tónýi múmkin soqqyny toıtarýǵa negizdelgen. Sebebi, bizdiń Reseıden basqa jaýymyz joq.
Eger Estonıa NATO-nyń múshesi bolmaǵanda, Pýtınniń áskeri bizge áldeqashan basyp kirer edi. Buǵan oǵan syltaý tabylar edi. Oǵan kúmánim joq.
Bıliktiń memlekettik til salasyndaǵy saıasaty qatań boldy. Biz qaıttik? Eń aldymen eston tilin ǵylymǵa kiriktirdik. Ǵylymnyń eston tilindegi termınologıasy jasaldy. Estondardyń sany mıllıonnan aspaıdy. Biraq, til biz úshin óz ózimizdi anyqtaıtyn qural. Estondy ózge ulttan ereksheleıtin de onyń tili.
– Jalpy, Estnoıa men Reseı arasyndaǵy áriptestik qaıda deńgeıde?
– Turaqsyz. Erteń ne bolaryn bilmeısiń. Reseıdiń kúlli Eýropamen aradaǵy baılanysy osyndaı.
Kreml estondyq qaýipsizdik qyzmetiniń ókilderin satyp almaq bolady. Munysynan túk shyqpaıdy. Kreml shekara týraly kelisimshartty ratıfıkasıalaýdy soza túskisi keledi. Ondaǵy oıy – qorqytyp-úrkitý. Biraq, munysy da «balanyń oıyny».
– Eston halqynyń orys tiline kózqarasy qandaı? Jalpy, orys tilin bilmeý sizderde qalypty úrdis pe?
– Estonıada 40-50-den asqan kez kelgen adammen oryssha sóılese berýge bolady. Jastar jaǵy orys tilin bilmeıdi, naqtyraq aıtsam, qajet etpeıdi. Esesine, aǵylshynshaǵa sýdaı.
Táýelsizdik alǵan tustan bizdiń jerimizde ómir súretin orystildi qaýym memlekettiń «eston tilin úırenińder!» degen talabyn, tapsyrmasyn oryndady dep oılaımyn. Óıtkeni, ol memlekettik til, sondyqtan eston tilin bilmeı bizde jaqsy qyzmetke ornalasý múmkin emes.
Iá, bul da ońaı bolǵan joq. Ásirese, 90-shy jyldary. Biraq bıliktiń memlekettik til salasyndaǵy saıasaty qatań boldy. Biz qaıttik? Eń aldymen eston tilin ǵylymǵa kiriktirdik. Ǵylymnyń eston tilindegi termınologıasy jasaldy. Estondardyń sany mıllıonnan aspaıdy. Biraq til biz úshin óz-ózimizdi anyqtaıtyn qural. Estondy ózge ulttan ereksheleıtin de onyń tili.
Bizdiń NATO múshesi atanǵanymyzǵa 10 jyldan asty. Qorǵanys salamyz, bul taraptaǵy tutas strategıa shyǵystan tónýi múmkin soqqyny toıtarýǵa negizdelgen. Sebebi, bizdiń Reseıden basqa jaýymyz joq.
– Estondardyń ótken tarıhqa (KSRO kezeńindegi) kózqarasy qandaı?
– Estonıany otarlaǵan «qyzyl ımperıa» álemdegi eń jaýyz júıe jáne adamzat tarıhynda dál solaı bolyp qalmaq. Bólshevıkter naǵyz nasıster bolatyn. Olar bizdiń táýelsizdikti tartyp aldy, beıbit halyqqa oq atty, estondardyń tanymal tulǵalaryn qýǵyn-súrginge ushyratty. Bylaısha aıtqanda, komýnıstik kezeńniń jarasy eshqashan jazylmaıdy jáne umytylmaıdy.
Sodan da shyǵar, biz Pýtınniń «KSRO-nyń kúıreýi HH ǵasyrdaǵy eń úlken geosaıası apat boldy» degen málimdemesin jıirkene qabyldaımyz. Bulaı aıtýǵa qalaı dáti bardy eken? Eger nemis kansleri Angela Merkel: «Gıtlerlik Germanıanyń qulaýy, onyń ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy jeńilisi HH ǵasyrdaǵy eń úlken geosaıası apat boldy» dese, qalaı qabyldar edik? Pýtınniń málimdemesi de dál solaı estiledi.
[caption id="attachment_9874" align="alignright" width="452"]
Bizdegi Reseı Elshiliginde maza joq. Basqynshylyqty toqtatýdy talap etken júzdegen, myńdaǵan adam elshilik ǵımaratynyń aldyna jınalady.[/caption]
– Sizder reseılik telearnalardy kóresizder me? Estonıadaǵy reseılik aqparattyń yqpaly qanshalyqty?
– Reseılik BAQ-tyń (onyń ishinde memlekettik) biz týraly taratqan aqparatyn kórgende, estigende eriksiz ezý tartasyń. Estonıadaǵy orystildilerdiń jaǵdaıyn barynsha burmalap kórsetedi. Óz elindegi ańqaý jurttyń aıaýshylyǵyn týdyrýǵa tyrysady. Negizinde bizdegi orystildiler eshqandaı qysastyq kórip otyrǵan joq. Bizdiń olarǵa qoıyp otyrǵan talaptarymyzdyń barlyǵy zańdy. Biz táýelsiz memleketpiz. Endeshe, Reseıdiń bizdiń ishki isimizge tumsyq tyǵatyn quqy joq. Kópshiligi muny uǵyndy da. Alaıda, Kreml taratqan aqparatqa jelikken, kelmeske ketken dáýirdi kókseıtinder áli de bar. Olar bizdi qanshama jyldar boıyna bılep-tóstep keldi ǵoı. Sonysyn buldaıtyn sıaqty.
Eger Estonıa NATO-nyń múshesi bolmaǵanda, Pýtınniń áskeri bizge áldeqashan basyp kirer edi. Buǵan oǵan syltaý tabylar edi.
– Eger bir kezgi KSRO quramyndaǵy bolǵan eldermen salystyryp qarasaq, táýelsizdik alǵan tustan beri Estonıa qandaı jetistikterge jetti?
– Eń aldymen aqparattyq tehnologıalardy damytýda kósh ilgeri kettik. Maqtanǵanym bolmasyn, mysalǵa, sizder Skype vıdeo baılanys quralyn estondar oılap tapqanyn bilesizder me? Budan syrt, biz álemde eń alǵashqy bolyp ınternet arqyly jalpyhalyqtyq saılaý ótkizdik.
Internet arqyly qashyqtan saılaý ótkizýdi biz 2005 jyldan beri júrgizip kelemiz. Sońǵy bıylǵy jyldyń 1 naýryzynda ótken parlamenttik saılaýda da saılaýshylardyń teń jartysy óz daýsyn ınternet arqyly berdi.
Munyń bári neni ańǵartady? Bizdiń dúnıetanymymyz, kerek deseńiz, demokratıaǵa umtylysymyzdyń ózi Batys jurtyna jaqyn ekenimizdi kórsetedi. Kreml munyń bárin kórmeı, bilmeı otyrǵan joq. Olardyń buǵan ishi ashıdy, ózderinen ozyp, birjolata Eýropaǵa bet burǵanymyzdy kóre almaıdy. Ýkraınany qaıdam, biraq Baltyq elderinen Máskeý máńgige jáne áldeqashan aıyrylyp qalǵan.
– Estondar qandaı ult jáne estonnyń qaı minezinen úlgi alýǵa bolady?
– Biz óz elimizdi júregimizben súıemiz. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys tusynda estondardyń birazy elden ketip qaldy. Batysqa kóshti. Biraq ulttyq ereksheligi men tilin umytqan joq. Muny balalaryna darytty. Sonyń biri Toomas Hendrık Ilves. Qazirgi Estonıa Prezıdenti. Ol Stokgolmde týǵan. Ómir boıy AQSH-ta ómir súrdi. 90-shy jyldary Estonıaǵa qaıtyp keldi. Biraq, tilin umytqan joq. Ol estonsha oılaıdy, estonsha sóıleıdi.
Sosyn reseılik BAQ-tyń biz týraly jazǵan aqparatyna senbeńizder. Shylǵaı ótirik. Eger Estonıada orystildiler naqty qysastyq kórip otyrsa, áldeqashan Reseıge taıyp turar edi.
Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan Dýman BYQAI
Potskeńestik keńistikte demokratıalyq damýdyń jolyna túsken jáne ózgelerden oza shapqan osy – Baltyq elderi. Onyń ishinde – Estonıa.
Demokratıa ındeksi (The Economist jýrnalynyń deregine saı)
- Estonıa – 34 oryn
- Lıtva – 41 oryn
- Latvıa – 48 oryn
- Qazaqstan – 143 oryn
Baspasóz erkindigi ındeksi
- Estonıa – 3 oryn
- Lıtva – 30 oryn
- Latvıa – 50 oryn
- Qazaqstan – 161 oryn
Jemqorlyq ındeksi
- Estonıa – 29 oryn
- Lıtva – 50 oryn
- Latvıa – 61 oryn
- Qazaqstan – 140 oryn
