«Shańyraq» fılmin alǵash kórgenim áli esimde. Qatty áser etkeni sonshalyq, qaıtalap birneshe ret kórgenmin. Onda árıne, fılm rejıseriniń kim ekenine nazar aýdarǵanym joq. Bas keıipker Erlan men Maıranyń arasyndaǵy sátsiz mahabbat qatty opyq jegizip edi. Basyna túsken jalany naǵyz azamatsha kóterip, óz mahabbaty úshin kúresken Erlannyń obrazy qaıran qaldyrǵan. Negizi, Maıranyń da esh kinási joq-ty. Bar pále onyń naǵashysy men sheshesinen edi. Ony sottatqan da solar bolatyn. Maıra bolsa óz mahabbaty úshin kúrese almady. Durysy – sheshesiniń aıtqanynan asa almady. Al Erlan temir tordyń ar jaǵynan bir-aq shyqty. Aqyr sońynda Erlan jazasyn ótep, týǵan jerine oralyp, jańa ómir bastady. Keshigip bolsa da adaldyq pen ádildik báribir saltanat qurdy. Erlanǵa degen mahabbatyn júreginde saqtaǵan Maıra ózin-ózi mert qyldy. Adamdardyń bir-birine degen súıispenshiliginiń aıǵaǵy mahabbat pen senim ekenin kıno sátti alyp shyqqan.
«Shańyraq» fılmin kórgennen keıin ataqty rejıser Sultan Qojyqov: «Edige, sen bizdiń armanymyzdy oryndadyń» degen eken. Bul ádil ári naqty baǵa edi. Aqıqat joq jerde eshteńeniń de mániniń joq ekenin jas rejıser kınodaǵy alǵashqy qadamymen-aq dáleldegen bolatyn. Biraq óz ómiri qasiret pen qaıǵyǵa toly bolatynyn ol kezde qaıdan bilsin. Áńgimemizge arqaý bolǵaly otyrǵan keıipkerimiz – rejıser Edige Bolysbaev.
[caption id="attachment_16939" align="alignright" width="405"]
"Shańyraq" fılminen bir kórinis[/caption]
Álqıssa! Áýelgi áńgimeni bastamas buryn sál sheginis jasaýǵa týra kelip tur...
2011 jyldyń qarashasy. Tús mezgili bolatyn. Aqyn Ámirhan Balqybek qońyraýlatty.
– Taksımen bara jatyrmyn, kútip al, – dedi. Ar jaǵy túsinikti edi. Alǵy shepke attanar jaýyngerdeı sergek, shalt qımyldaıtyn Ámirhan aǵamnyń ekpini qatty. «Bóbek» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq, bilim berý jáne saýyqtyrý ortalyǵy aı saıyn mektep oqýshylary arasynda túrli-túrli baıqaýlar uıymdastyratyn. Ámirhan Balqybek sol baıqaýlardyń turaqty ádilqazylarynyń biri edi. Basshylyq ta Ábekeńniń bilim-biligin eskerip, qomaqty qalamaqy taǵaıyndap, oblystardan kelgen oqýshylarǵa táýelsizdik jyldardaǵy ádebıet týraly sheberlik synyptaryn ótkizip turýǵa kelisimshart jasasqan. Kezekti qalamaqysyn alýǵa kelgen beti edi. Kasaǵa ertip bardym. Sharýa retke keldi. Ábekeń jas balasha qoldy-aıaqqa turmaıdy. Ushyp ketetindeı asyǵys. «Aıaldasańyzshy, kabınetke júrińiz, shaı isheıik», – degen ótinishime eleń etpedi. Shylymyn qaıta-qaıta sorǵyshtap!
– Tez jınal, men seni uly qazaqpen tanystyramyn, – dedi.
– Jumys qoı, – dep edim.
– Tasta jumysty, eshteńe etpeıdi, esesine uly qazaqpen tanysasyń, – dedi.
– Ol kim? – dedim taǵatym taýsylyp.
– «Shańyraq» fılmin kórip pe ediń?
– Iá, kórgenmin!
– Sol kınonyń rejıseri – Edige Bolysbaev degen uly qazaq. Bolat Jetekbaı
ekeýi «Qazaqfılmde» kútip otyr. Men aqshaǵa keldim. Tez jınal, – dedi buıyra sóılep. Taksımen jetip bardyq. Bulyń kóshege ornalasqan jupyny kafe eken. Kók tútinniń arasynda otyrǵan Edige Bolysbaev pen Bolat Jetekbaevqa biz baryp qosyldyq. San qaıtalap kórgen «Shańyraq» fılminiń rejıserin dál osyndaı jaǵdaıda kóremin, tanysamyn dep oılappyn ba? Ábden sharshaǵany kórinip tur. Muńǵa toly janary músápir kúıge túskenin kim-kimge bolsa da tez uqtyratyndaı. Tesilip qaraǵanda kózi óńmenińnen ótedi. Kıimi de jupyny, qatty qyzyp alypty. Baryldaǵan daýysymen «Balqadıshany» ozandatady. Shynymdy aıtsam, ony kórgenime ókindim. Kóńilim sap basyldy. Ketip qalýǵa oqtalsam da, kete almadym. Bir kezde aldyndaǵy shaıtan sýyn keńirdegine júgirtti de: «Bala kezdegi armanym ánshi bolý edi. Konservatorıada oqýdy armandaıtynmyn. Armanym bolǵan konservatorıaǵa da keldim. Máskeýden kelgen profesor Sokolov talapkerlerdi qabyldap jatyr eken. Meniń jasymdy surady da, bir jyldan keıin kel, áli jassyń. Daýysyń ózgerýi múmkin dedi, sodan qara jumysqa jegildim. Ánshi bolý armanym da dalada qaldy», – dedi ótken ómirine barlaý jasaǵandaı muńaıa sóılep. «Meniń ákem konservatorıada oqyǵan. Mamandyǵy boıynsha ártis bolý kerek edi. Biraq, ózi shopyr bolýdy qalady». «Al men rejıser boldym. Mendeı rejıser kóp emes. Meni tirshiligimde paıdalanyp kıno túsirip qalý kerek. Meni qazir «bomj» dep «Qazaqfılm» qashady. Mańyna da jolatpaıdy. Men jaı júrgenim joq. Qazirdiń ózinde birneshe senarılerim bar. «Qazaqfılmnen» basqa stýdıalar shaqyrsa baramyn», – dedi. Turaqty meken-jaıy joq «qańǵybas» atanyp júrgen adamnyń «senarılerim bar» degen sózine senbedim. Biraq áli de bolsa otbasymen qosylyp, tatý-tátti ǵumyr keshkisi keletini anyq baıqalady. «Ákeń jyndy bolsa baılap baq» degen halyq emes pe edik? Búgingi usqynsyz kúıine jıirkene qarap, at-tonymyzdy ala qashýymyz adamdyqqa, ımandylyqqa jata ma? Sol ákeniń qanynan jaralǵan perzentteriniń asqar taýlarynan teris aınalǵany kimniń de bolsa kóńilinde úreı týdyrary kúmánsiz. Kapıtalısik qoǵamda adamǵa adam qasqyrsha qaraıdy degen tegi rasqa aınalǵany ma?..
[caption id="attachment_16938" align="alignright" width="377"]
Edige Bolysbaevtyń aqyrǵy kúnderi[/caption]
***
Sheńberge syımaı otyrǵan bizge daıashylar kóp eskertý jasady. Rejıserdiń «áninen» bári mezi bolǵan sıaqty. Ony biz de sabyrǵa shaqyra almadyq. Ámirhan dosyn qaljyńmen qajap otyrǵan Bolat Jetekbaev bir kezde maǵan burylyp: «Qazir bárimiz Sultan Qojyqovtyń asyna baramyz», – dedi. Azar da bezer bop barmaımyn degenime kónbedi. Onyń ústine Ámirhan aǵa da biraz jerge baryp qaldy, kún sýyq. Jer kóktaıǵaq muz. Ne bolsa da qastarynda júrip, úılerine jetkizip salaıyn dep sheshtim. Qatelespesem, «Sultan» meıramhanasy. Shaqyrylǵan qonaqtaı elden buryn baryp alyppyz. Bul keshtiń shyn mánindegi qonaǵy – Bolat Jetekbaev. Sebebi, «Qazaqfılmde» qyzmet isteıdi. Qaraýylǵa asqa kelgenimizdi aıtyp ishke kirdik. Úsheýi úsh jaqqa tartady. Aqyry, shylym tartatyn bolyp tysqa shyqtyq. Qalt-qult etip júrgen Edige Bolysbaev esikten attaı bere shalqasynan qulady. Onsyz da berekesi ketip, áreń júrgen rejıserdiń mazasy qashty. Bul ortaǵa otyrýǵa yqylasy joq ekenin áý basta-aq baıqaǵanmyn. Men qosylmaı turǵanda úsheýi birge kelýge ýaǵdalasqan eken, aıtýlaryna qaraǵanda. Bir kezde Edige aǵaı bizdi adastyryp ketti. Qoldyń basyndaı kishkene qara telefonyn qaltasynan alyp: «Nómirimdi jazyp al, habarlas, suhbat beremin», – degen. Qanshama ret habarlastym. Óshirýli boldy... Men ishke kirmedim. Syrtta Ámirhan aǵany kúttim.
Arada biraz kún ótken soń Ámirhan aǵa sol kesh týraly ózi aıtty. Biraq úıine qalaı barǵany esinde joq eken. Halyq ártisi Doshan Joljaqsynov: «Ámirhan, men ártispin be dep júrsem, sen menen ótken ártis ekensiń ǵoı», – dep, kúldi dedi. Men de kúldim...
***
Edige Bolysbaev – qatardaǵy kóp pendeniń biri emes-tuǵyn. Mol talantyn kemeline kelgen tusta sarqyp paıdalana almady. 100-ge jýyq qysqametrajdy fılmderin bylaı qoıǵanda, qazaq kınosyna jańa lep ákelgen «Shańyraq», «Ultýǵan» syndy kórkem fılmderi arqyly kásibı biliktiligin kórsetip, jurt esinde qalǵan edi. Jazýshy Saıyn Muratbekovtiń «Kúsen-Kúseke» áńgimesiniń jelisi boıynsha túsirgen qysqametrajdy kórkem fılmi tosyndyǵymen kórermender kóńilinen shyǵyp, tyń beleske kóterip edi rejıserdi. Al búgingi kórgen kúni mynaý. Qańǵybastar qatarynda. Kim kináli? Biraq onyń osyndaı jolǵa túsýine kınoǵa degen úlken mahabbat bolsa kerek. Jýrnalıs Nazym Qydyrbaıqyzyna bergen suhbatynda: «Otbasymmen ajyrasýǵa aqsha sebep boldy. Ol kezde nesıe degen bar bolatyn. Úıimdi nesıe alý úshin kepilge qoıyp jańa jumys bastaımyn dep oılaǵanmyn. Biraq sáti túspeı osylaı quldyrap kettim. Páterimdi alyp qoıdy. Allaǵa shúkirshilik etem, ol kezde balalarym ózimen-ózi bolyp eseıip ketken. Sodan bes jyl páter jaldap turdyq. Ol kezde meniń jalaqym kóńilge qonymdy, jaqsy edi. Keıin jalaqyny taǵy ósirem dep júrip, jumystan aıyrylyp qaldym. Sodan, áıelim bul qıyndyqty kótere almaı, ekeýmiz aıyrylysyp kettik», – deıdi rejıser. Tipti, kópqabatty úılerdiń jertólesin panalaǵan. Aǵaıyn-týys, dos-jarannan alystap ketken soń, shaıtan sýdyń kúrmeýine jipsiz baılanyp qalǵan. Sol kezde onyń talantyn eskerip, qoldaǵan adam bolsa aıanyshty kúıge túspes pe edi, kim bilsin? Basqa túsken qıyndyq, alpysty alqymdaǵan shaǵynda bordaı úgip, baqytsyzdyqqa alyp keldi. Bárinen de, aıaýly jary, baýyrynan órgen úsh birdeı balasy teris aınalǵany janyna qatty batty. Sergeldeńmen júrip Áleýmettik beıimdeý ortalyǵyna 4 ret túsken. Qaqaǵan qysta úsip ólip qala jazdaǵan rejıserdi ortalyq qyzmetkerleri óz qamqorlyqtaryna alǵan. Jeke kýáligin de jasatyp bergen. Arada eki jyl ótse de, Bolysbaevty eshkim izdep kelmegen. Aqyry, qańǵyp júrip dúnıeden ozdy. Onyń ómirden ótkenin balalary, tipti, týysqandary da bilmegen. Almatynyń irgesindegi Boraldaı qorymyna belgisiz adam bolyp jerlengen. 31 telearna «Aıtylmaǵan áńgime» baǵdarlamasynda másele kótergennen keıin baryp, rejıser Erkin Raqyshev bas bolyp janazasyn shyǵaryp, jer qoınyna tapsyrǵan.
Ókinishke qaraı, adamgershilik qundylyqtar aqshanyń kóleńkesinde qalyp, ar, ataq-mansaptyń bosaǵasynda shirýge aınaldy. Ózimshildik, nemquraılylyq jelkemizge ábden minip alǵan sıaqty. Eger rýhymyz ór, jigerimiz myqty bolǵanda Edigedeı erimiz qańǵybas atanyp, aıdalada kóz jumar ma edi?
***
Uly jazýshy F. Dostoevskııdiń «Qylmys pen jaza» romanynyń negizinde túsirilgen rejıser-senarıst Darijan Ómirbaevtyń «Stýdent» fılminde Edige Bolysbaev aqynnyń rólin somdaıdy. Ol atalmysh fılmge akterlik qyry basym bolǵandyǵy úshin emes, ómirdegi beınesi jaqyn bolǵandyqtan tańdap alynǵandaı oıǵa qalasyń. Bul kınonyń senarıi búgingi qoǵamymyzdyń bet-beınesine qaraı negizdelgen. Biraq aqyn rólin somdaǵan kishkene epızod sátti shyqqan dep aıta almaımyz. Týa bitti rejıser ǵoı, akter emes. Sol kınoda ol aqyn rólinde tómendegi óleńdi oqıdy.
Kóbeıip bara jatyr sátsiz adym,
Men nege erejeni kóp buzamyn.
Talyqsyp, talaýlaǵan júregimdi,
Tań ata áreń úıge jatqyzamyn.
Men nege senbeıtinge kóp senemin,
Ómirde ne boldy eken kóksegenim.
Senimsizge men nege syrymdy ashyp,
Uqtyram dep áýre bop óksheledim.
Desem de adamdardy bólmedim men,
Adaldyq joldas edi jórgegimnen.
Men ólsem de, adaldyq, sen ólmeshi,
Eshteńe ózgermes men ólgennen.
Iá, Adaldyq eshqashan ólmeıdi... Bul jyr óner úshin otqa kúıgen Edige Bolysbaevtyń janaıqaıy ispetti. Jaqsylardyń, talanttardyń eńbegi keshigip bolsa da óz baǵasyn alady. Árıne, salǵyrttyqtan qutyla alsaq qana.
Erǵalı Baqash, aqyn
