Bizdiń bılik jıyrma bes jyl ishinde Qazaqstanda qazaq ultyn qalyptastyra almaǵany bylaı tursyn, orys pen ózgelerge jaltaqtaımyn dep, eldi ne orystyń, ne qazaqtyń, ne basqanyń memleketi ekenin anyqtaı almaǵan saıasat júrgizdi. Sodan kelip, jıyrma bes jyl ishinde osyndaı jaltaq saıasattyń kesirinen bizde dúbáralar memleketi quryldy. Sóıtip, áý bastan-aq kemel bolashaqty qazaq ultymen ushtasyra almaıtyn, baılanystyrǵysy kelmeıtin bizdiń bıliktegilerdiń ushqyr qıaly únemi kókte ushyp júrdi, baq pen jarqyn keleshekti ylǵı kókten izdep júrdi. Áli de kókten túspeı izdep júr. Al qara halyq solar ushqan kókke kóz qadap, bireýleri ári-sári kúı keship, bireýleri bir kúngi tamaǵynyń toqtyǵyna máz bolyp, endi bireýleri qazirgi tynyshtyqqa toqmeıilsip, endi bazbiri bir kúngi tamaqqa zar bolyp júr.
Bizdiń bıliktiń taǵy bir kemshiligi, joǵary sanatty baılar men orta baılardy memleketshil etip tárbıeleı almady. Ondaılar tek dúnıe tabýdyń jolymen ketti de, el, halyq bolashaǵy jaıly múlde oılamaıtyn boldy. Óıtkeni bılik olarǵa jeńil aqsha tabýdyń jolyn úıretip, ábden baıytty, óz saıasatyna qarsy kelmeıtin jaǵdaıǵa ákep qoıdy. Kerek bolsa, óz saıasatyna qarsy shyqqandardy sondaı baı-baǵlandardy aıdap salatyn boldy. Al ondaılar ózderine saıasaty maıdaı jaǵatyn joǵarydaǵy qolpashtaýshylary men tireýshileriniń sózderin qalaı teriske shyǵarsyn. Aqsha tabýǵa aqyly asqan, biraq tereń saıasat pen ilim-bilimge óreleri jetpeıtin, erteńgi máselerdi paıymdaı almaıtyn, tek joǵarynyń sheshimderin maqul kóretinder búginde depýtat, halyqqa aqyl úıretkish kósem. Bıliktiń kózsiz sheshimi – jer satý men úshtildilik baǵdarlamany jan-tánimen qorǵaýshylar da solar. Elde qandaı da bir ózgeris júretin bolsa, olar halyqqa «Eshteńeden úreılenbeńder! Bári de Ata zańymyzdyń sheńberinde júredi» dep úndeý tastaıdy.
[caption id="attachment_16933" align="alignright" width="265"]
Mombek Ábdákimuly[/caption]
Bizdiń elde birdi-bir jańashyl reforma halyq, onyń ishinde qazaq talabyna saı nemese ońdy túrde iske asqan emes. Bul turǵyda júrip jatqan prosester syrty bútin, biraq motorynyń ishki jaǵy ábden búlinse de, zorlyqpen júrip turǵan mashınany eske túsiredi. Oǵan qansha jarqyn ári jandy mysal bar. Keri ketken qazaq tiliniń máselesi, tuńǵıyqtan shyǵa almaıtyn ǵylym-bilim reformasy, damymaǵan shaǵyn jáne orta kásipkerligi, adal jolmen júrmeıtin bıznes salasy, halyqtyń rýhanı júdeýligi, jeńil aqsha tabýdyń órship ketýi, birdi-bir qazaqy nemese qazaqstandyq brendtiń jasalynbaýy... oı, tize berseń kóp. Oǵan klasıkalyq dúnıelerdiń barlyǵyn aıaqasty etip, kileń arzanqol, jeńil ónermen, túrli shoý bıznestermen halyqtyń mıyn aınaldyryp, kópshilikti tobyrlyq mádenıetke baýrap jatqanyn taǵy qosyńyz. Biraq jańa Astana, kórik-kelbetinde bir qazaqylyq nyshan joq, kók túspen kómkerilgen záýlim úı-ǵımarattary álde Eýropanyń ba, álde Amerıkanyń ba, odan qalsa, qytaıdyń ba, áıteýir, bógde eldiń úlgisine uqsap ketken, Báıterek mańyndaǵy kógalda qazaqtyń oıýlary men dombyrasy jerde jatqan, al otyz-qyryq qabatty úılerdiń ústinde aǵylshynsha nemese oryssha sózder qaptap jazýly turǵan Astanany salyp, damyp jatyrmyz. Jıyp aıtqanda, bizdiń jas memlekettiń tirligi – júrek-ókpesinde aqaý bolsa da uzaq ári kórkem jasaýǵa úmiti úzilmeıtin, aýyrsa da syr bermeı qatarda júretin, tipti, jastardan ozǵysy keletin kári adamnyń qylyǵy sıaqty.
Soǵan qaramastan, bıliktiń oıynsha, tek dalalyq ańqaý qazaq qana baıqamaıdy, áıtpese, bir adamnyń arqasynda qazaqstandyq jurt barlyq jaǵynan damyp, bilimi kemeldenip ketipti. Oǵan endi bir til azdyq etedi eken. Endi bes-alty jastan asqan asqan bala úsh tilde bilim alýy, sóıleýi shart. Sonyń arqasynda bolashaq urpaq úsh tilde birdeı sóıleıtin, biraq úsh tildiń sońǵysy qazaq tili dep esepteıtin qazirgi reformashy sheneýnikterdiń atymen atalatyn jańa dúbára ultqa aınala ma, qalaı, belgisiz.
Endi sol bılik qazaqtyń jerin satýǵa kóshken. Eger halyqtyń der kezindegi dúrligýi bolmaǵanda bul oılaryn áldeqashan-aq iske asyryp qoıǵan bolar edi. Degenmen qaýip áli seıilgen joq. Jer kodeksine baılanysty qurylǵan komısıanyń jumysy nemen tynary áli beımálim. Eger bılik jerdi satý nemese jalǵa berý josparyn birjolata doǵarǵan bolsa, mundaı komısıany quryp áýre bolmas edi ǵoı. Demek, tereńnen oılaıtyn bizdiń kósemder sumdyq oılarynan aınymaı otyr. Óıtkeni halyqtyń sezýinshe, Nazarbaev-Kárimov úkimeti áldeqandaı kúshti memleketpen bul jaıynda ýaǵdalasyp qoıǵan tárizdi. Al komısıa degen tek kóz aldaý ǵana. Ondaı bolmaǵannyń ózinde de, bu komısıa túptiń túbinde túrli aıly-sharǵymen búgingi bıliktiń josparyn oryndap shyǵary sózsiz. Sebebi qazirgi úkimet buryn da halyqty túrli aılamen talaı aldaǵan.
Jer satý degen pále ózi qaıdan shyqty ózi? Sonda qandaı jerdi, qaı óńirdegi jerdi jáne kimge satpaq? Úkimet bulardy da ashyq aıtpaı, jasyryp otyr. Eldiń biletini, qazaq jerin satyp alýshy sheteldikterden tek qana Qytaı tárizdi. Al anyǵy solaı ma? Odan soń Qazaqstanda sheteldikter satyp alýǵa qumar qunarly jerdiń kólemi qansha jáne ondaı jerler qaı óńirlerde? Álgi jer komısıasynyń osy kúnge deıin áldeneshe otyrysy ótse de, nege osy másele týraly áli eshkim sóz kótermeıtini túsiniksiz.
Jýyrda jazýshy Sapabek Ásiptiń 1998 jyly «Qazaqstan» baspasynan shyqqan «Qaterli dert, qaljyraǵan halyq» degen jer máselesin tereń qozǵaǵan kitabyn oqyp shyqtym. Ondaǵy jazbalar kúni búgingi kóterilip otyrǵan jer máselesine tikeleı qatysty. Sol kitapta mynadaı maǵlumatdy kezdestirdim: 1989 jyly Qazaqstanda on jeti oblys, 205 aýdan bolǵan. Osy 205 aýdannyń sol kezde 71-iniń áleýmettik damý dárejesi óte tómen, 30-ynyń jaıy múldem tózgisiz jaǵdaıda eken. Sol jyly Qazaq KSR mınıstrler keńesi osy másele jaıynda arnaıy keńes ótkizip, artta qalǵan aýdandarǵa kómek kórsetý týraly sheshim qabyldapty. Biraq bul sheshimnen ońdy nátıje shyqpaǵany kózi qaraqty qaýymnyń ámbesine belgili.
Atalǵan kitapta «Pavlodar oblysynda 1963-64 jyldary 1,6 mln. ga egistik jer zıandanyp, isten shyǵyp qalǵany, al teriskeıdegi bes oblys boıynsha 1965 jylǵa deıin 5 mln. astam ga egistik jer shańdy borannnyń astynda qalyp, jaramsyz kúıge túsken» degen derek taǵy bar. Al sodan beri qansha jyl ótti, atalǵan jerler qaıta óńdeýden ótip, jaramdy qalpyna keldi me? Álbette, joq. Qaıta jaramdy jerler jyldar ótken saıyn qunarsyzdana bergeni haq.
Joǵaryda atalǵan kitaptyń avtory belgili bir óńirlerdiń ǵana jaıyn sóz etken. Sodan beri elimizde qansha mln. ga jer jaramsyz kúıge tústi, eseptegen adam bar ma? Bir anyq nárse, ne isteımin dese de, qudireti jetetin keńes úkimeti jer óńdeý máselesin keıinge ysyryp tastaǵanda, artyq aqsha shashýdan aldaryna jan salmaıtyn jáne olardyń bir bóligin qaltalaryna basýdyń ebin jaqsy biletin keıingi egemen Qazaqstannyń basshylary birdeńe isteı aldy deısiz be. Qazir jaramsyz jer, sortań basqan óńir, qaraýsyz kúıde shól men shóleıtke aınalǵan aımaq qaı oblysta joq deısiz. Almatynyń, Jambyl men Ońtústik Qazaqstannyń teriskeı aýdandary, Qyzylorda men Jezqazǵannyń tutas aımaǵy, Aqtóbe men Atyraýdyń, Aqtaýdyń qumdy da sýsyz dalalary búginde egin egýge de, mal jaıylýǵa da jaramsyz bolyp barady. Al úkimet jer satamyz deıdi... Sonda qaı jerdi satpaq? Sheteldikterge ár oblystyń jerleriniń jaramdy degen ár tusyn oıyp-oıyp satpaq pa?
Bárine belgili, soltústik oblystardaǵy egis egiletin mıllıondaǵan gekter keletin dalıǵan jerlerdi esepke almasań, Qazaqstannyń ómir súrýge laıyqty óńirleriniń bárinde el bar. Shartty túrde ońtústik dep atalatyn Shymkent, Jambyl, Almaty tóńireginde halyq tyǵyz. Munda bos jer bolsa, sonda turatyn halyqtyń yrzyǵy. Tabıǵaty kelisti Shyǵys Qazaqstanda halyq tyǵyz bolmaǵandyǵynan ıgerilmeı jatqan jerler kóp shyǵar, biraq olardy mindetti túrde bógdege satý kerek pe. Satqan kúnde de olardan qandaı paıda bar? Qytaı men orys kelse, meniń qoımamdy azyqqa toltyryp, ezýimnen kókónis ketirmeı qoıama?
Bıliktiń sózin sóılegish keıbir kósemder Eýropa men Amerıkada jerden óndiriletin ónimniń kóleminen memleketter 60-65 paıyzdaı paıda kóredi eken dep soǵady. (Biraq ol elderde jermen tek óz azamattary ǵana shuǵyldanatynyn eske almaıdy). Bizde jer ıesiz, ıgerilmeı jatyr deıdi. Sol úshin bireýge berý kerek deıdi. Al meıli, bere qoı. Sonda bizge kelgen qytaı men orys, taǵy basqalary bizdiń jerden tapqan paıdalarymen bizdi jarylqaı qoıar ma eken. Jarylqasa, munaı men basqa kásiporyndarǵa ıe bolyp otyrǵan olar nege elimizdi baıytyp tastamaıdy? Odan soń biraz jyldan keıin bizden jerdi satyp alǵan nemese jalǵa alǵan sheteldikterdiń oıyna ne keletinin kim bilsin. Arada biraz jyl ótkende olar jergilikti qazaqtarmen ádeıi qaqtyǵys týdyryp, óz elderinen áskerı kómek surap tursa, qaıtpekpiz? Qarýy eski-qusqy, áskerı kúsh-áleýeti alyp eldermen teń kelmeıtin Qazaqstan tarapy sonda ne istemek? Jer satýǵa qumbyldyq tanytqandar nege osy jaıyn oılamaıdy?.. Qaltalaryna jer baılyǵy men keńdiginiń arqasynda sheteldikterden tegin túsken aqshaǵa ábden qunyqqan, sodan kózderine dúnıeden basqa eshteńe kórinbeı ketken, tek jeke basynyń abyroıy men qamyn kúıttegen bıliktegiler tutas halyqtyń keleshegin oılaýdy múlde doǵarǵandaı ma, qalaı...
Áıtpese, jer ıesiz jatyr degen pátýasyz sózdi aýyzdaryna ala ma? Oý, qashannan memleket qaraýyndaǵy jer ıessiz bolǵan? Bundaı sózdi álemde tek bizdiń eldiń bilermen basshylary jáne olardyń qosshylary ǵana aıtady. Ondaı jerlerdi ıesiz dep sanasa, Qazaqstan táýelsizdik alǵanda belgili bir aýmaqqa nege shekara syzyp áýre bolǵan? So kezde-aq ózderi ıesiz dep sanaıtyn jerlerdi bireýlerge bere salmaı ma?
Sheteldikterge jer satý men jalǵa berý – qazaqtyń keleshegine balta shabý. Táýelsizdigimizge 25 jyl bolsa da, qaı jaǵynan da óz erki ózine tımegen qazaq ondaı jaǵdaı bola qalsa, anyq qurdymǵa ketedi. İlgeridegi keńes úkimetiniń saıasatyn qansha jaman desek te, dál qazirgi bizdiń bılik keı tarapta sol keńestiń biraz júıesin saqtap qalǵanda, anyq ilgerileýshilikke qol jetkizir edi. Máselen, keńestik júıedegi kolhozdar men sovhozdardy saqtap qalǵanda. Árıne, dál sondaı júıeni aınytpaı saqtap qalý kerek edi dep eshkim aıtpas, biraq qazirgi zamanǵa laıyqtalǵan sondaı qurylymdar bizge zor paıda ákeler edi. Sol júıeni saqtap otyrǵan Belorýsıa men Ózbekstan aýylsharýashylyǵy máselesinde bireýlerden ozbasa, eshkimnen keıin qalǵan joq. Taǵy bir mysal aıtsaq, baıaǵy keńes kezindegi bir kolhozdyń memleketke beretin ónimin qazirgi Qazaqstannyń bir aýdanyndaǵy tórt-bes myń kishi sharýashylyqtar bere almaıdy eken. Eger bizdiń bılik halyqtyń namysyna tıip, nalasyna qalatyn qıalı josparlardy túze bergenshe, sandaǵan adamdy talastyryp, sendeliske túsirgen aldamshy jer komısıasyn qurǵansha, qazir ár aýdanda burynǵy kolhoz, sovhozǵa teńesetin ujymdyq sharýashylyqtardy qurýdy oıǵa alsa, jerge qaraıtyn, odan ónim beretin, sonymen birge memleketke qyrýar kómek tıgizetin dap-daıyn sharýashylyqtar paıda bolar edi. Sonda jerdi jalǵa berý, jerdi satý degen másele óz-ózinen qoldanystan shyǵar edi.
Bálkim qazirgi úkimet Qazaqstandaǵy ulan-ǵaıyr jerdi óńdeýge, ıgerip ketýge eldegi aýylsharýashylyǵymen aınalysatyn adamdardyń sany jetpeıdi dep oılaıtyn shyǵar. Mundaı oı da qısynsyz. Qazir Qazaqstanda keńes kezindegiden kóp halyq turady. Tek sapaly mamandardy daıyndaýǵa, ujymdyq sharýashylyqtarǵa memleketten qajetti qarjy bólinse bolǵany. Eki-úsh jylda álgi sharýashylyqtar óz-ózderin qarjylandyratyn jáne asyraıtyn jaǵdaıǵa jetedi.
Eshbir el óz halqyna óz jerin satpaıdy. Alaıda óz azamattaryna jalǵa berýi múmkin. Degenmen sheteldikterden bizdiń halyqtyń bir aıyrmashylyǵy bar. Aýyldaǵy árbir qazaq otbasy ózderine laıyqty mal ustaıdy. Eger jer óz azamattarymyzǵa satylǵan nemese jalǵa berilgen jaǵdaıda da úlken problemalar týyndaýy múmkin. Nege deseńiz, 100, bolmasa 200 otbasy turatyn aýyl mańaıyndaǵy júzdegen ga jerlerdi sol aýyldardyn shyqqan ne bes, ne on baqýatty kisi-aq alyp qoıýy kádik. Tipti bir-aq kisiniń ıelenýi de ǵajap emes. Al jer ıelenýshi áp-sátte ózine qaraǵan aýmaqty qyzǵyshtaı qoryp shyǵa keleri haq. Sonda qalǵan otbasylar malyn qaı jerge jaıyp, qaı jerden shóp ormaq? Mine, máseleniń ushyǵa túsetin tusy osy. Tipti qazirdiń ózinde bul másele talaı aýyldardy ýshyǵyp tur. Endi qazaq úkimeti sondaı ushyqqan máseleni odan ary kúrdelendirmeýdi oılasa, jalpy halyqtyń kóńilinen shyǵatyn sheshimderdi oılastyrǵany abzal.
Qazir osy másele jóninde kimmen sóılesseń de, úkimettiń atalmysh sheshiminiń durys emestigin aıtady. Olardyń arasynda kári de, jasta ta, sózin basqalar esitip qoımasyn degen nıetpen sybyrlap aıtatyn memqyzmetker de, talaı jyl bıik laýyzymdardy atqarǵan ardager de, qoıshy men qolań da, tipti, aýyldaǵy qatyndar da bar. Olar taǵy aıtady: Búgingi bılik nege óz halqyna ózi qysastyq jasaıdy dep. Kúni erteń búgingi bılik basyndaǵylardyń atyn jaqsy jaǵynan da, jaman jaǵynan da shyǵaratyn tek qazaq qoı dep. Jaqsy basshy ómirden ótse jylaıtyn da qazaq, kómetin de qazaq qoı dep. Endeshe, qazaq talabyn nege olar aıaqasty qylady dep. Eger jer sheteldikterge satylsa, sorlaıtyn tek qazaqtar, basqa ulttardyń qylshyǵy da qısaımaıdy, basshylar osyny nege oılamaıdy dep. Iá, olardyń báriniń ishterin osyndaı qynjylys jaılasa da, gazetke jabyla maqala jazbaıdy, dúr etip kóterilip, urandata kóshege shyqpaıdy. Sebebi bılik aqylǵa keler, qazaq jerin sheteldikterge de, óz azamattarymyzǵa da satpaıtyn, aýyl mańyndaǵy jerlerdi de eshkimge jalǵa bermeıtin shyǵar degen úmitke aldanyp júr.
Endeshe, el úmitin aıaqqa taptama, úkimet!
Mombek ÁBDÁKİMULY, jazýshy.
