– Ras aıtasyz. Qazir kóleńkesinen qorqatyn azamattar kóbeıdi. Olar maǵan «Qazaqstanǵa Qytaıdan qandaı qaýip bar?» degen qarabaıyr suraqty jıi qoıady. Mundaı suraqtardyń óńin aınaldyryp «Reseıden qandaı qaýip bar?» «AQSH-tan qandaı qaýip tónip tur?» dep qoıa berýge bolady. Bir nárseniń basy ashyq. Qazaqstan táýelsiz, ulttyq memleket, sondyqtan onyń máńgilik dosy da, máńgilik jaýy da joq. Qytaı da solaı. Ol bizge jaý da, dos ta emes. Tek jaz jaılaýy, qys qystaýy toǵysyp jatqan ejelgi kórshi. Búgingi ekonomıkalyq áriptes, dıplomatıalyq turǵydan tatý kórshi. Bul turǵydan men jaqynda ǵana «Jas Alash» gazetinde jaryq kórgen Aıdos Sarymnyń pikirimen tolyqtaı kelisemin. Qytaıǵa baılanysty kúdik-kúmánniń shamadan tys qoıýlap ketýine eń aldymen bıliktiń ózi kináli. Sebebi, ekonomıkalyq baılanysta ashyqtyq jetispeıdi. Osyny paıdalanyp otqa maı quıyp otyrǵandar óz ishimizde ǵana emes, syrtqy jaqta da jeterlik. Sondyqtan, elimizge qaýip qaı jaqtan tónse de odan bizdi ekinshi bir jarylqaýshy qutqaryp alady eken dep úmittenýdiń qajeti joq. Biz úshin máńgilik el bolýdyń jalǵyz joly eshkimmen jaýlaspaı-aq, ádilet saltanat qurǵan, demokratıaly ulttyq memleketti jasaqtaý. Qudaı betin ary qylsyn dep tileıik. Eger el basyna kún týyp, Qazaq eli ishten irıtin bolsa, qazaq jerin qantalapaıǵa salýǵa esh bir kórshi aıanyp qalaıyn dep turǵan joq.
– Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy baılanys qandaı bolý kerek?
– Bir aýyz sózben aıtqanda jaqsy bolý kerek. Mundaı alyp kórshini syılaǵan Allaǵa biz alǵys aıtýǵa tıispiz. Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda álemniń tórtten birine jýyq halyqty asyrap otyrǵan, ekonomıkasy AQSH-tan keıingi ekinshi oryn alatyn alyp elmen kórshi bolý durys paıdalana bilsek bizdiń baqytymyz. Ekonomıkalyq turǵydan alǵanda Qytaı álem alpaýyttarynyń silekeıin shubyrtyp otyrǵan teńdessiz naryq. Soǵan qaramastan bizdegi bar táńir syılaǵan ushan teńiz tabıǵı baılyq olarda tapshy. Aýylsharýashylyǵynyń tutyný álýeti tipti ǵajap. Eger biz ózimizde bardy uqsatyp, sol irgede turǵan ǵalamat naryqqa sátti saýdalaı alsaq, bizden esebi túgel eshkim bolmaıdy. Bul jerde el-jurtty alańdatyp, uıqysyn qashyryp otyrǵan túıtkil – Qytaıǵa bir jaqtyly basymdyq berý. Memleket basshysynyń 2017 jylǵy halyqqa joldaýynda: «Qazaqstanda óndirister ashý jónindegi Qytaımen birlesken ınvestısıalyq baǵdarlamany tıimdi júzege asyrý kerek. Qytaı tarapymen ýaǵdalastyqqa qol jetkizildi. Nysandar belgilendi. Naqty jumys isteý qajet. Bul qazaqstandyqtar úshin 20 myń jańa jumys ornyn ashatyn zamanaýı óndiris bolmaq. Qazir 6 joba júzege asyryla bastady, al 2 joba iske qosyldy» - dep málimdegen bolatyn. Oǵan jaqyndaǵy Qytaı Halyq Respýblıkasynyń tóraǵasy Sı Szınpın men QR prezıdenti N.Nazarbaev qol qoıǵan 7 mıllıard dollardyń ınvestısıalyq kelisim-shartyn qosyńyz. Bul jerde álemniń qaısybir elimen baılanys ornatpaıyq kiriptarlyq pen boryshqorlyq biz úshin eń úlken qater. Qazirgi jaǵdaıda táýelsiz bir elge dórekilikpen, qarýdyń kúshine súıenip basa kóktep kirýge orta ǵasyrlyq sanamen oılaıtyn Reseı sıaqty elderdiń bıleýshileri bolmasa, órkenıetti elderdiń kóbi bara qoımaıdy. Biraq, elińdi ekonomıkalyq kiriptar etip, demografıalyq jaqtan jaýlap alý, sol arqyly táýelsiz bir ulttyq memleketti qýyrshaqqa aınaldyrý búgingi kúnde keńinen qoldanylatyn, eń ákki, jan-jaqty jetilgen ımperıalyq tásilge aınaldy. Biz osydan saq bolýǵa tıispiz.
– Aıtpaqshy Qazaqstanǵa kóshiriletin Qytaıdyń sol 51 óndiris orny elge ne beredi, neden utylamyz?
– Bul qazaqstandyqtar úshin 20 myń jańa jumys ornyn ashatyn zamanaýı óndiris bolatyndyǵyn Elbasy shegelep aıtty ǵoı. Bizge keletin sol 51 óndiris alybynyń kimder ekenin bile almaı otyrǵanymyz ǵana kúdigimizdi qoıýlata túsedi. Bizdegi aqparat quraldary qaıdaǵy bireýlerdiń ajyrasýy men qaıta úılenýi týraly kún qurǵatpaı habar berýden jalyqpaıdy. Kerisinshe eldiń qaýipsizdigi men bolashaǵyna qatysty osyndaı aqparlar berýge tym sarań. Sonda Qytaıdyń osy 51 kásipornynyń Qazaqstanǵa kóshirilýi memlekettik qupıa sanatyna jata ma? Men atalǵan óndiris oryndarynyń naqty tizbesin bilgende ǵana ol týraly tolyq qandy pikir aıta alamyn. Bul jerde Prezdent N.Nazarbaevtyń: «Tutastaı alǵanda, Qazaqstannyń óz ınvestısıalyq strategıasy bolýǵa tıis» degen pikirimen tolyqtaı kelisýge bolady. Bir ókinerligi, biz ótken 25 jylda mundaı strategıanyń qajettiligi týraly oılanbaǵan ekenbiz. Úkimet ony bıylǵy 1 qyrkúıekke deıin ázirleýi kerek eken. Óz basym tolyq qandy ınvestısıalyq strategıa joq jaǵdaıda jasalǵan ýaǵdalastyqtardyń minsiz paıdaly bolaryna kúmánmen qaraımyn.
– Raqym aǵa, osy jerde Qytaıdaǵy qandastardyń jaıyna toqtala ketsek. Qytaıdaǵy qazaq ultynyń búgingi jaǵdaıy qalaı? Qazir ol jaqta qysym bolyp jatqany aıtyla bastady.
– Qarapaıym pendelik sanamen baǵamdasaq, kúndelikti turmys-tirshiligi jyldan jylǵa jaqsaryp keledi. Buryn basym kópshiligi dástúrli eginshilik jáne malsharýashylyǵymen aınalysyp kelse, búginde óner-bilim men tirshiliktiń san salasyn meńgergen túrli kásip ıeleriniń qatary qaýlap ósip keledi. Saýattylyq deńgeıi Qytaıdaǵy 56 ulttyń ishinde 5-orynda. Daý joq, básekege qabiletti ult retinde qalyptasyp úlgerdi. Mundaǵy eń osal tusy jas urpaq ulttyq til, ulttyq sana men salt-dástúrden qol úzip, máńgúrttenip barady. Ol jaqtaǵy aǵaıynnyń kóshi-qonyn myqtap qolǵa almasaq, aıdyń kúnniń amanynda mılıondaǵan qandas baýyrlarymyzdan tirideı aırylamyz ba dep qorqamyn.
– Qytaıdaǵy qazaqtyń aýyr háli jaıly «ýatsap» áleýmettik jelisinde belgisiz adamnyń málimdemesi taraǵanyn estigen bolarsyz. Sol málimdemege kózqarasyńyz qalaı?
– Sizdiń meńzep otyrǵanyńyz ótken jyldyń sońynan bastalǵan Qytaıdyń SHUAR óńirindegi tólqujat jınaý dúrbeleńine baılanysty ata-jóni belgisiz bireýdiń málimdemesi bolsa kerek. Ótken jyldyń sońynan beri «Qytaıdan osy jaqqa kóship nemese týysshylap kelgen qazaqtardy Qytaıǵa qaıta shaqyrtyp jatyr eken, olardyń alatyn zeınataqysyn toqtatyp tastapty, yqtıarhat alǵandardyń pasportyn jınap alypty» degen áńgime el arasyn kezip ketti. Biz bul máseleni muqıat zerttedik. Shynymen de, Qazaqstanǵa kelip azamattyq alǵan zeınetkerlerdiń zeınetaqysyn toqtatyp tastaǵan mysaldar bar eken. Sondaı-aq, osy jaqqa kelip-ketip, yqtıarhatpen júrgen kóp sandy azamatty Qytaıǵa shaqyryp, «yqtıarhattaryńdy tapsyrasyńdar, eger olaı etpeseńder zeınet akylaryndy toktatamyz» degen talap qoıyp, pasporttaryn jınap alǵan jaǵdaılar da kóp bolyp shyqty. Ásirese bul jaǵdaı İle qazaq avtonomıaly oblysynda jıi qaıtalanyp jatqanyn bildik. Bizdiń zertteýimizshe ortalyq Qytaıdyń saıasaty men Shynjańdaǵy jergilikti bıliktiń ustanymy eki basqa bolyp shyqty. Jergilikti atqaminerler ýaqytsha tekserýdi «asyra oryndap» jibergen. Tipti İle oblysynyń keıbir aýdandarynda Qazaqstan azamattyǵyn alǵan zeınetkerlerge azamattyqtan bas tartýyn, óıtpese zeınetaqysynan aıyrylatynyn eskertken. Yqtıarhat alǵandarǵa da sondaı shart qoıyp, pasporttary men yqtıarhattaryn jınap alǵan. Keıbir azamattardy «sen Qytaıdaǵy tirkeýińdi ýaqytynda óshirtpeı, zań buzdyń» dep, túrli qysym kórsetkenin de estidik. Biz bul máseleni «Jebeý» RQB atynan Qytaıdyń Qazaqstandaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi Jań Hanhýı myrzanyń atyna jáne ortalyq pen SHUAR-daǵy quziretti bıliktiń aldyna resmı qoıa bildik. Qazir Qazaqstanǵa resmı qonys aýdarǵan etnıkalyq qazaqtarǵa baılanysty másele birtindep sheshilip keledi. Biraq sol jerdegi sany az jergilik ulttarǵa baılanysty dinı jáne rýhanı qysym ázirge tıylar emes. Bul jaǵdaıdy Qytaıdyń ortalyq bıligi de kórip-bilip otyrǵan bolýǵa tıis. Mundaı álimjettik pen naýqanshyldyqtyń sońy únemi qaıǵyly saldarlar týdyratynyna Qytaıdyń ortalyq bıligi kóp keshikpeı-aq kóz jetkizedi jáne ońdy sheshedi dep oılaımyn. Al, ýatsaptaǵy belgisiz bireýdiń málimdemesi aıǵaı-attanǵa úıir, arandatýshylyq sıpaty basym sarynda. Osyndaı saıası málimdeme jasaǵan adam eń aldymen óz sózine jaýap berý úshin búrkenshik at qoldanbaı óziniń aty-jónin tolyq málimdeýge tıis. Jáne memleket pen ulttyń qamyn shyn oılaǵan adam ishtegi qyjyldy shyǵarýdy (ol shynymen bar bolsa) basty maqsat etip qoımaı, eń aldymen osy málimdemeniń saıası saldaryn oılaýy kerek edi. Siz oılap kórińiz, osyndaı málimdemeni Qytaıdyń ortalyq bıliginiń aldyna kóldeneń tartqan áperbaqan SHUAR bıligi ol jaqtaǵy jáne Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan etnıkalyq qazaqtarǵa qysymdy burynǵydan beter kúsheıte bastaıdy. Al, onyń Qytaı Qazaqstanǵa soǵys ashqan kúni Qytaı áskeriniń aldynan qyzyl tý alyp shyǵady deıtin qısynsymaǵyn qazaq kóshine qarsy shyǵýǵa onsyz da syltaý tappaı otyrǵan bıliktegi orysshyldar jerden jeti qoıan tapqandaı qýana qabyldaıdy. Endi osydan kimniń utyp kimniń utylaryn ózińiz oılaı berińiz.
Keshe sizderdiń saıttan joǵarydaǵy málimdemeden de soraqy bir pikirdi tyńdadym. Ol bilgishbektiń paıymynsha Qytaıdan kelgen oralmandar shetinen Sırıaǵa jıhadqa attanyp jatqan kórinedi. Ony kórip-bilip otyrǵan Qytaı bıligi ondaı jat aǵymnyń jeteginde ketip jatqan jat nıetti qazaqtardyń Qazaqstanǵa kóshýine nege shek qoımaýy kerek. Qarap tursań joǵarydaǵy eki málimdeme bir birine múldem kereǵar. Biraq ulttyq tutastyq úshin aıryqsha zalaldy. Ekeýi de jaýdy óz ishimizden taýyp alsam deıdi. Qazaqtyń bir birine jaýlyǵyn, jattyǵyn tilep júrgenderdiń neni kózdep, ne oılaıtyndyǵy tek ózderine ǵana aıan.
Suhbatty daıyndaǵan Qanat Birlikuly
Derekkóz: Abai.kz
