– «Jebeý» qoǵamdyq birlestiginiń uıtqy bolýymen Qytaıdan arnaıy jumys toby kelip, Astana men Almatyda arnaıy kezdesý ótkizipti dep estidik. Resmı kezdesý ótkizýge qandaı jaǵdaı túrtki boldy?
– Ótken jyldyń sońynan beri Qytaıdan osy jaqqa kóship nemese týysshylap kelgen qazaqtardy Qytaıǵa qaıta shaqyrtyp jatyr eken, olardyń alatyn zeınetaqysyn toqtatyp tastapty, yqtıarhat alǵandardyń pasportyn jınap alypty degen áńgime el arasyn kezip ketti. Biz bul máseleni muqıat zerttedik. Shynymen de, Qazaqstanǵa kelip azamattyq alǵan zeınetkerlerdiń zeınetaqysyn toqtatyp tastaǵan mysaldar bar eken. Sondaı-aq, osy jaqqa kelip-ketip, yqtıarhatpen júrgen kópsandy azamatty Qytaıǵa shaqyryp, «yqtıarhattaryńdy tapsyrasyńdar, eger olaı etpeseńder zeınetakylaryndy toktatamyz» degen talap qoıyp, pasporttaryn jınap alǵan jaǵdaılar da kóp bolyp shyqty. Ásirese bul jaǵdaı İle qazaq avtonomıaly oblysynda jıi qaıtalanyp jatqanyn bildik. 2016 jyly qazan aıynyń 30 kúni QHR komýnıstik partıasy ortalyq komıteti, úgit-nasıhat departamentiniń basshysy bastaǵan memlekettik delegasıa Astana, Almaty qalalarynda saparda boldy. Almatyda «Jebeý» qatysqan máslıhat ótti. Sonda «Jebeýdiń» tóraǵasy delegasıa nazaryn etnıkalyq qazaq tyǵyz qonystanǵan Shyńjańdaǵy «pasport jınap alý máselesine» aýdaryp, osy jaıynda pikirin suraǵan bolatyn. Delegasıa basshysy bul ýaqytsha jaǵdaı ekenin túsindirip, alańdaýǵa negiz joqtyǵyn, terorızm men dinı qaýip-qaterdiń aldyn alý úshin jasalyp jatqan shara ekendigin aıtqan edi. Olar Shynjańnan shetelge shyqqan azamattardyń qaıda barǵanyn, nemen shuǵyldanyp jatqanyn bilý úshin arnaıy tekserý júrip jatqanyn, aldaǵy ýaqytta jınalǵan pasport ıelerine qaıtarylyp beretinin jetkizgen. Biraq ortalyq Qytaıdyń saıasaty men Shynjańdaǵy jergilikti bıliktiń ustanymy eki basqa bolyp shyqty. Jergilikti atqaminerler ýaqytsha tekserýdi «asyra oryndap» jibergen. Tipti, İle oblysynyń keıbir aýdandarynda Qazaqstan azamattyǵyn alǵan zeınetkerlerge azamattyqtan bas tartýyn, óıtpese zeınetaqysynan aıyrylatynyn eskertken. Yqtıar hat alǵandarǵa da sondaı shart qoıyp, pasporttary men yqtıarhattaryn jınap alǵan. Keıbir azamattardy «sen Qytaıdaǵy tirkeýińdi ýaqytynda óshirtpeı, zań buzdyń» dep, túrli qysym kórsetkenin de estidik. Al Qytaıdyń muqajyrlarǵa (shetelge qonys aýdarǵan qytaılyqtar) katysty zańdyq kúshi bar normatıvtik aktilerinde zeınetke shyqqan Qytaı azamaty qaı eldiń azamattyǵyn alsa da, onyń zeınetaqysy toqtamaıtyndyǵy anyq jazylǵan. Sonymen birge, Kytaıdyn "Azamattyk týraly" zańynyń 9- babynda sheteldiń azamattyǵyn alǵan Kytaı azamaty azamattyqtan avtomatty túrde shyǵarylady dep kórsetilgen. Demek, avtomatty degen ugym boıynsha onyn tirkeýi de oshirilýi shart. Bul zańda baska kosymsha talap qarastyrylmaǵan.
Osy jyly qańtar aıynyń ortasynan beri «Jebeý» birlestiginiń tóraǵasy Omaráli Ádilbek myrza bastap, Qytaıdyń Qazaqstandaǵy Tótenshe jáne ókiletti elshisiniń atyna jáne Qytaıdyń taǵy basqa quziretti mekemelerine arnaıy hat jazdyq. Sol hattardyń negizinde Qytaı elshisi Jan Hanhýı myrza men Almatydaǵy bas konsýly Jan Ýyı myrza birneshe ret arnaıy kezdesý ótkizip, máseleniń mán-jaıyn bizben birge talqylady. Bas elshiniń naýryzdaǵy arnaıy merekelik shaqyrýyna barǵan Omaráli Ádilbekuly men Talǵat Mamyruly İle oblysyndaǵy túıtkildi máseleniń kún sanap kúrdelenip bara jatqanyn qaıtalaı eske salǵan. Olardy Almatyǵa kelgen soń Almaty konsýly basshysynyń orynbasary qabyldap, bul jaǵdaıdy basynan ótkergen naqty adamdarmen tanysyp, olardyń aryz-armanyn tyńdady. «Jebeý» qoǵamdyq birlestigi tarapynan bul máseleni aýyq-aýyq Bas elshi men Almaty konsýly basshysynyń nazaryna salyp otyrdyq.
– Osy jolǵy delegasıa quramynda kimder boldy? Olarmen kezdesýde naqty qandaı usynys aıttyńyzdar?
– Bul jolǵy delegasıany Qytaıdyń Qazaqstandaǵy elshiligi arnaıy shaqyrtty deýge bolady. Delegasıanyń basshysy SHUAR úkimeti syrtqy ister departmentiniń hatshysy boldy. Sondaı-aq, İshki ister mekemesinen, kadrlar mekemesinen, tártip tekserý komıtetinen, ádilet departamentinen, İle Qazaq oblystyq tártip tekserý komıtetinen onǵa jýyq adam keldi. Al «Jebeý» qoǵamdyq birlestiginiń atynan 5 adam jáne osy qalyptasqan jaǵdaılardy óz kózderimen kórgen ıakı týystary arqyly bilip otyrǵan ondaı adam qatysty. Delegasıa músheleri bizdiń tarapymyzdan qoıylǵan suraqtarǵa naqty jaýap berip, kezdesýge kelgenderdiń árbirimen mamyrajaı sóılesti. Biz tómendegideı alty túrli usynysty ortaǵa tastadyq.
Birinshi, keıbir mekemeler zeınetkerlerdiń pasportyn, yqtıar hatyn jınap alyp, eshqandaı túsinikteme bermeı kúttirip otyr;
Ekinshi, olarǵa Qazaqstan azamatynan shyǵýdy buıyrǵan. Olaı bolmaǵanda zeınetaqyny toqtatamyz degen;
Úshinshi, eki aı ishinde Qazaqstannan alǵan yqtıarhatyn qaıtarýyn mindettegen, sóıtpegende zeınetaqyny toqtatyp, pasportyn jıyp alatynyn aıtqan.
Tórtinshi, Qazaqstannyń azamattyǵyn alǵan adamdardyń ishinde ýaqytynda propıskasyn óshirmegenderdi qos azamattyq dep tanyp, zeınetaqysyn toqtatqan, Esh sebepsiz propıskasyn óshirýge kedergi keltirgen.
Besinshi, ýaǵynda mekemesine baryp tizim bermegenderdiń (densaýlyǵyna baılanysty) zeınetaqysyn toqtatqan.
Altynshy, qaıtyp barǵan biraz kisilerdiń jasy ulǵaıǵan, densaýlyqtary jaqsy emes, bala-shaǵalary qasynda joq, ol jaqtaǵy úılerin satyp jibergen. Osy kisiler qatty qınalyp jatyr.
Delegasıa múshelerine osy jaǵdaılarǵa jiti kóńil bólip, ońdy sheshim qabyldaýlaryn suradyq. Olar bul máseleni túbegeıli sheshýge quziretteri jetpeıtinin, osyndaǵy talap-usynystardy tyńdap, zertteı kele, Qytaı zańdaryna saı bir sheshim qabyldaıtynyn aıtty. Biz olarǵa Qytaı zańynda zeınetkerlerdiń qaı eldiń azamattyǵyn alsa da zeınetaqysy toqtamaıdy ári ózge eldiń azamattyǵyn alǵan azamattyń Qytaıdaǵy azamattyǵymen kosa propıskasy da avtomatty túrde birden óshirilýi kerektigin qaıtalaı aıtyp, qazirgi jergilikti bıliktiń keıbir áreketteri Qytaıdyń negizgi zańdaryna qaıshy keletinin túsindirdik. Olar bizben mádenıetti suhbat quryp, bizdiń usynystarymyzdy Qytaıǵa barǵan soń sheshýge tyrysatyndyqtaryn jetkizdi.
– Odan beri de aptaǵa jýyq ýaqyt ótti. Qandaı sheshim qabyldapty? Delegasıa múshelerimen habarlasyp tursyzdar ma?
– Olar Qytaıǵa ketken soń da bizge telefon soǵyp, ózderiniń túsinbegen tustaryn qaıtalaı surady. Qazir İle qazaq oblysynyń keıbir aýdandarynda jıyp alǵan yhtıarhattardy, ishinara pasporttaryn da ózderine qaıtaryp berip jatqanyn estip jatyrmyz. Bizge arnaıy rahmet aıtyp, qýanyshyn jetkizgender de bar. Aıtalyq, delegasıa quramynda bolǵan İle oblystyq partıa komıteti tártip tekserý komıteti hatshysynyń orynbasary Ánýar Aıdaruly Qulja qalasyna jetisimen arnaıy jıyn ótkizip, jergilikti aýdandarǵa zeınetaqy jáne yqtıarhat máselesi boıynsha arnaıy tapsyrma beripti dep estidik. Jıyp alynǵan pasporttardy qaıtaryp berýdi de tapsyrypty deıdi.
Osydan buryn kezinde Tarbaǵataı aımaǵy Dórbiljin aýdanynan kelgen Aldıarhan Túrkistan atty aqsaqal Qazaqstan azamattyǵyn alǵanyna baılanysty 8 aı boıy zeınetaqysyn ala almaǵanyn, keıin Kytaıdyń Almatydaǵy bas konsýly Jan Ýyı myrzanyn tikeleı aralasýymen 8 aı boıy toqtatylǵan zeınetaqysyn bergizip, budan bylaı jalǵasty alýǵa kol jetkizgendigin delegasıa múshelerine óz aýzymen aıtty. Aqsaqal óz aımaǵyndaǵy quziretti oryndardyń budan bylaı azamattyq alǵan azamattardyń zeınetaqysy toqtamaıtynyna ýáde berip, olar jylyna bir ret Qazaqstandaǵy Qytaı elshiligine baryp, ózderiniń aman-esen ekendikterin málimdep tursa boldy, Qytaıǵa da barmasa bolady degen sheshimge kelgendigin jetkizdi.Menińshe, bul artyq talap emes. Endi yqtıarhat alǵan zeınetkerlerdiń máselesi de on sheshiledi degen úmittemiz. Odan ózge de máseleler óz ýaqytynda birtindep sheshilerine senimdimiz.
– Sonda bul túıtkildi másele jalpy Qytaıdyń qazaqtarǵa jasaǵan arnaıy saıasaty emes, jergilikti ákimshiliktiń «asyra silteýi» bolyp tur ǵoı?
– Dál solaı. Muny «Qytaıdyń qazaqtarǵa ádeıi jasap otyrǵan qysymy, ımperıalyq saıasatynyń bir kórinisi» dep dabyra qylýdyń ózi uıat. Bul jergilikti ákimdiktiń máseleniń arǵy ózegine úńilmeı, birjaqty qaraýynan týyndaǵan dúnıe. Áıtpese, dúnıege eń kóp taralyp jatqan osy Qytaılar. Olar qaı eldiń azamattyǵyn almaı jatyr? Eshqaısysynyń zeınetaqysyn toqtatyp jatqan joq. Sebebi, óz zańdarynda bul másele anyq jazylǵan. Ózge eldiń azamattyǵyn alǵan zeınetker óziniń sanaly ǵumyryn Qytaı úshin sarp etken azamat retinde qaralady. Demek, onyń Qytaı úkimetiniń zeınetaqysyn ıgiliktenýine tolyq quqyǵy bar.
– Osyndaı túsiniksiz jaıtter eki eldiń ózara qarym-qatynasyna teris áser etpeýi úshin bizdiń quziretti oryndar qandaı sharalardy qolǵa alǵany jón? Qarapaıym halyq mundaı mezetterde ózin qalaı ustaýy tıis?
– Bizdiń keıbir azamattar «Syrtqy ister mınıstrligi qaıda qarap otyr? Qytaıdyń ımperıalyq saıasat júrgizgenine tóze almaımyz» degen sıaqty urandatyp jatady. Shyn máninde, bul Qytaıdyń ishki máselesi, olar shetelge ketken zeınetkerge óz zańdary boıynsha zeınetaqy berýge mindetti bolsa da, ony QR SİM talap ete almaıdy. Muny tek asa saqtyqpen, dıplomatıalyq jolmen ǵana sheshýge bolady. Osy jolǵy jaǵdaıdan QR Syrtqy ister mınıstrligi de habardar boldy. Biraq máseleniń mán-jaıyn tolyq bilmeýleri múmkin. Sebebi, Qytaıdyń zańyn, Shynjańdaǵy sońǵy áleýmettik-saıası máselelerdi sol jaqqa baryp, kórip júrgen azamattar bolmasa, kóp adam bile bermeıdi. Sol úshin QR SİM men Aqordaǵa orynsyz ókpe artyp, eldi shýlatýǵa úıir bolýymyzdyń qajeti joq. Atqarýshy bılik qana emes, kez kelgen azamat mádenıetti suhbat qurýdyń jolyn izdep úırensek, bul elimizdiń bedelin de, bereketin de arttyra túsedi. Qytaı – bizdiń myńjyldyq kórshimiz. Qalasaq ta, qalamasaq ta bul elmen baılanysymyz úzilmek emes.
Ótkende AQSH-tyń memlekettik hatshysyn qabyldaǵan Qytaı Prezıdenti: «Álemdegi eki alyp el úshin istestik pen dıalogtan basqa tıimdi jol joq. Jaýlyq pen ózara qysastyq eki el halqyna jaqsylyq ákelmeıdi» dedi. Biz úshin de orynsyz úreı, aıǵaı-shý tıimdi jol emes. Ózara tatýlyq olarǵa da, bizge de tıimdi. Eger eki eldiń qazirgi úılesimdi áriptestigi buzylmasa, munyń paıdasyn eń birinshi bolyp kóretin – sol Qytaıdan kelgen aǵaıyndar. Al, kerisinshe, eki eldiń yntymaǵy buzylyp, teń dárejedegi áriptestigine syzat tússe, onda da eń aldymen zardap shegetinder – taǵy da sol Qytaıdan kelgen qandastarymyz! Biz muny esten shyǵarmaýǵa tıispiz.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan T. ÓSKENBAI.
