Bul – aýrý ashyq jáne jabyq topyraq qabattarynda taralǵan. Kóshetterde tamyr shirigi sebilgen tuqym óskinderiniń jatyp qalýy arqyly baıqalady. Tuqym jarnaǵynyń astyndaǵy sabaq bóligi kúldirep, jińishkergen soń, ósimdik jatyp qalady. Birshama ósip-jetilgen óskinderde, olarda bir-eki japyraq paıda bolǵan kezde mundaı aýrý japyraqtardyń astynda paıda bolady.
Ósip-jetilgen ósimdikter zalaldanǵan kezde japyraqtar tómengi jaǵynan bastap sarǵaıady da, birte-birte semip qalady. Sabaq pen tamyrdyń negizderi (tamyrǵa jaqyn bóligi) qońyrqaı tartady da, úgitilip túse bastaıdy.
Infeksıanyń negizgi kózine zalaldanǵan ósimdik qaldyǵy men topyraq jatady.
Tamyr shirigi qolaısyz aýa raıy jaǵdaılary men topyraq quramynyń nasharlyǵy saldarynan (aýa raıynyń tez aýysyp turýy, sýyq sýmen sýarý, ylǵaldylyqtyń joǵary bolýy, topyraqta tuzdyń mol jınalýy, engiziletin tyńaıtqyshtar mólsherin arttyryp jiberý, topyraqtyń betki qabatynyń qabyrshaqtanýy jáne basqalar) áljýaz tartqan ósimdikterdi zalaldaıdy.
Aq untaq aýrýy. Aýrý qozdyrǵyshtary – Erysiphe cichoracearum Pot., Sphaerotheca fuliginea Poll. sańyraýqulaqtary. Aýrýdyń zıandylyǵy zaqymdalǵan japyraq betteriniń, ıilýge jáne jemisteriniń tez sarǵaıýyna, vegetasıalyq qysqarý kezeńi bolyp tabylady.
Egistikterdegi qıardyń aýrýlary jappaı gúldeý kezinde jáne jemis beretin kezinde jekelegen aq jabyndy konıdıalyq sporalarynda dóńgelengen aq daqtardyń paıda bolýymen baıqalady.
Aýrý belgileri uzaq ýaqyt baıqalmaıdy, óıtkeni kóleńkeli jerlerde sabaq órkenderinde jáne japyraqtyń astyńǵy jaǵynda paıda bolady. Aýrýdyń údeýi kúndizgi jáne túngi temperatýranyń kúrt tómendeýi kezinde bastalady, ádette tamyz aıynda bul ózgeris baıqalady. Zaqymdalǵan japyraqtarda sańyraýqulaqtyń uıqydaǵy kezeńi qalyptasady – jemis-jıdekterdiń denesi usaq qara núkte túrinde bolady.
Aýrý qozdyrǵyshtar joǵary temperatýraǵa tózimdi keledi. Biraq aýrýdyń damýyna joǵary ylǵaldylyq qajet, ásirese qatpaly eginjaılarda,barlyq oıpattarda, sýarmaly kanaldardyń shet jaǵynda. Sańyraýqulaqtar vegetasıa kezinde konıdıalary qoldanylady, sańyraýqulaq betinde massa paıda bolady. Uryq deneleri ósimdik qaldyqtarynda qystaıdy.
Bakterıoz nemese buryshty teńbil. Aýrý qozdyrǵyshy – Pseudomonas lachrymans Smith et Bryan bakterıasy. Aýrý barlyq jerde ashyq topyraqta kezdesedi, sonymen birge onyń jylyjaılarda da kezdesýi múmkin.
Qıardyń tuqym jarnaqtarynda usaq aqshyl qońyr maılanǵan daqtar túziledi. Olar tez jaıyla bastaıdy. Zalaldanǵan óskinder qýrap, túsip qalady. Japyraqtarda dóreki maıly qarakók nemese talshyqtar jıektelgen, tómengi jaǵy sary shyryshpen – eksýdatpen (bakterıalar jınalǵan) jabylǵan qońyr daqtar paıda bolady.
Aýa raıy qurǵaq kezde olar keýip qalady jáne aqshyltym qabyqshamen jabylǵan tárizdi kórinedi. Ulpalardyń edáýir bóligi jarylyp ketedi de úgitiledi, osylaısha túse bastaıdy, japyraqtarda oıyqtar paıda bolady. Japyraqtar saǵaqtarynda, jemister men sabaqtarda bastapqy kezde kópirshiktengen daqtar paıda bolady, budan soń kebedi de, oıyqtar paıda bolady. Sol jerlerde aýa raıy ylǵaldy bolǵan kezde laı tárizdi suıyq tamshy (eksýdat) anyq baıqalady.
Tuqym – osy aýrýdyń negizgi ınfeksıasy, alaıda bakterıalardyń ósimdik qaldyqtarynda da saqtalyp qalýy yqtımal. Bakterıalar ósimdikterdiń birinen ekinshisine jańbyr kezinde jelmen taraıdy da, ósimdik boıyna sańylaýlar jáne jaraqattar arqyly enedi. Aýrý ylǵaldylyq joǵary bolǵan kezde jáne aýanyń qalypty temperatýrasy 25-27ºS-ge jetkende qarqyndy damı bastaıdy.
Perenasporoz nemese jalǵan aq untaq aýrýy. Aýrý qozdyrǵyshy – Pseudoperonospora cubensis Rostows sańyraýqulaǵy.
Ońtústik Qazaqstan oblysynda taraǵan qıar aýrýlarynyń birden-bir túri. Jaǵymdy jaǵdaılarda jáne der kezinde qorǵanys sharalary jasalmaǵan jaǵdaıda egistiktiń tolyqtaı joıylýyna ákep soǵady.
Barlyq jerde ashyq jáne qorǵalǵan topyraqta kezdesedi.
Zalaldanǵan japyraqtardyń joǵary jaǵynda buryshtalǵan qońyr sary daqtar paıda bolady. Olar birte-birte ulǵaıyp, bir-birine qosylyp ketedi. Japyraqtyń tómengi jaǵynan osy daqtarda asa qoıý qońyr, kúlgin tústi óńezder túziledi. Olar sańyraýqulaqtyń konıdıaly spora túzilisinen turady. Aýrýǵa shaldyqqan japyraqtar úgilgish, tez synǵysh bolyp keledi de túsip qalady.
Infeksıanyń negizgi kózi – ósimdik qaldyqtary, ásirese osporalary, qystap shyqqan qaldyqtar. Aýrýdyń damýyna ylǵaldylyqtyń joǵary bolýy (100%-ǵa jýyq nemese tamshyly suıyq ylǵal) jáne aýa temperatýrasynyń 15-22ºS bolýy yqpal etedi.
Álternarıoz. Aýrý qozdyrǵyshy – Alternaria cucumerina (Ell. et Ev.) Elliott sańyraýqulaǵy. Aýrý jemis-jıdek jetilý kezinde baıqalady, bastapqyda japyraqtyń tómen jaǵynda, kishigirim (0,2-0,3sm), sál tómpeshikti, qurǵaq, dóńgelek pishindi ashyq qońyr tústi bolyp keledi.
Aýrýdyń belgisi japyraq aımaqtarynda paıda bolýymen minezdeledi. Daqtyń betinde sańyraýqulaqtyń konıdıasy sál baıqalady, ásirese japyraqtyń tómengi jaǵynda. Keıde aýrýdyń belgileri japyraqtyń shet jaqtarynan baıqalýy múmkin, ıaǵnı úlken qońyr daqtar anyq emes shetterde baıqalýy múmkin. Álternarıozdyń damýyna aýanyń joǵary ylǵaldylyǵy jáne tamshyly ylǵaldylyq qajet. Aýrý tuqymnyń betinde jáne zaqymdanǵan ósimdik qaldyqtarynda mıselıalarynda jáne konıdıalarynda saqtalady.
Antraknoz. Aýrý qozdyrǵyshy – Colletotrichum orbiculare (Berk) Arx sańyraýqulaǵy. Antraknozdyń zaqymy eginniń sany men sapasyna keri áserin tıgizedi. Antraknozben zaqymdalǵan japyraq nashar fýnksıalanady.
Aýrý qıardy, jemis-jıdekterdi, japyraqtary men butalaryn zaqymdaıdy.
Birinshi belgileri jas ósimdikterde baıqalady, tamyrynda qońyr tústi daq paıda bolady. Keıde daq ósimdiktiń barlyq sabaǵyna taraýy múmkin, saldarynan ósimdik joıylady. Antraknozdy japyraqtarynda sopaq jáne dóńgelek sarǵysh qońyr tústi túri baıqalady, kólemi 3mm den 3-4sm deıin. Olar japyraq plasınkalarynda jáne japyraq aralarynda ornalasady. Aýrý qatty órshigen jaǵdaıda daqtar tógiledi, ıaǵnı japyraqtyń úlken bólgin alady.
Japyraqta daqtar kóbeıip, tesikter paıda bolady. Sosyn aýrý sabaǵyna jáne japyraqqa óte bastaıdy, uzyn ashyq qońyr tústi sýly daq paıda bolady. Aýrýdyń qatty damýy kezinde sabaq synyp, ósimdik óledi. Uqsas daqtar jas ósimdikterde de baıqalady. Jemister qısaıyp, ashshy dám beredi. Vegetasıanyń sońyna qaraı maıda qara skelorasıa paıda bolyp, sańyraýqulaqtyń qystaý kezeńi bastalady.
Sańyraýqulaq temperatýranyń keń sheginde damıdy – 4 ten 30ºS deıin jáne aýa ylǵaldylyǵy joǵary – 90-98%. Ylǵaldylyq 60ºS tómen bolsa aýrýdyń damýy toqtatylady. Vegetasıa kezinde aýrý jándikterdiń, jaýyn-shashyndy jáne sýarmaly sýda, aýa aǵyndarynyń kómegimen taralady. Sańyraýqulaq sklerosıa túrinde ósimdik qaldyqtarynda jáne aýrý ósimdikterden jınalǵan dánderde qystaıdy.
Kádimgi mozaıka. Aýrý qozdyrǵyshy – Cucumis virus-1, Smith. vırýsy. Negizinen alǵanda, ashyq topyraqtaǵy qıar egisinde baıqalady. Óskinderdiń tuqym jarnaqtary sarǵysh tartyp, jetilip óse bastaǵan ósimdikterdiń negizgi talshyǵy boıymen ulpalary aqshyldanady, talshyqtary arasynda sary daqtar paıda bola bastaıdy. Japyraqtary qatparlana búktetilip, ósimdiktiń ósýi birshama tejeledi. Analyq gúl shanaqtarynyń sany kemıdi. Tuqymdarynda sarǵysh-jasyl teńbilder paıda bolady, keıde búkil jemisi sary-jasyl túske aınalady. Aýrýǵa shaldyqqan ósimdikter kóbinese semip qalady, gúlderi qýrap jeli sabaqtary sarǵaıady. Vırýs bir ósimdikten ekinshisine bıtpen beriledi. Vırýs tuqymdarda jáne kópjyldyq aramshópter tamyrlarynda qystaıdy. Ósimdik qaldyqtarynda ınfeksıa saqtalady, ıaǵnı tuqym ishinde. Tuqymda ınfeksıa eki-úsh aıǵa deıin saqtalady.
