Qazaq qaýymy ósirgen sıyr maly tabıǵı suryptaýdyń tól týyndysy retinde, týyp ósken óńirlik erekshelikterine oraı ártúrli bolǵan. Aıtalyq, «Jetisý» sıyry – aýa-raıy qolaıly ońtústik óńirde ósirilgendikten boıshań, iri deneli bolsa, shól jáne shóleıt aımaqtarda – tabıǵattyń qatal synyna tózimdi, denesi shaǵyn sıyrlar keń taralǵan. Al elimizdiń, kóbine, batysynda ósirilgen qazaq jáne qalmaq sıyry dep atalǵan sıyrlar – shymyr deneli, shaǵyn kelgen, ózine tán erekshelikteri mol mal bolyp qalyptasqan.
Akademık E.F. Lıskýn, A.V. Lanın jáne basqa da kóptegen zertteýshiler dalada ósirilgen qazaqy sıyrdyń eti joǵary sapaly ónim retinde Reseıdiń bazarlarynda jaqsy baǵalanǵanyn jazǵan. Reseı patshalyǵy kezinde sapasy joǵary «cherkes eti» degen atpen tanylǵan maqtaýly ónimge dalalyq jaıylymda ósken ýkraın kók sıyry men qazaq sıyrynyń etteri jatqyzylǵan.
Keńes zamanynda mal sharýashylyǵyn órkendetý barysynda alǵashqy sharalardyń biri retinde jergilikti maldyń ónimdiligin jaqsartý úshin olardy mamandandyrylǵan etti baǵyttaǵy tuqymdarmen býdandastyrý qolǵa alyndy. Osyndaı maqsatpen 1928 jyly aǵylshyn jáne ýrýgvaı elderinen 1240 bas gereford tuqymynyń sıyrlary ákelinip, onyń 900 basy Qazaqstanǵa berildi. Sol kezde syrttan ákelingen 1,5 jasar aǵylshyn taıynshasy 475 keli salmaq tartsa, ýrýgvaıdyń taıynshasynyń salmaǵy 344 keli boldy. Jergilikti maldyń solarmen qatarlas taıynshalarynyń salmaǵy 300 kelige jetpeıtin bolǵan. Óıtkeni, sol kezdegi derekterde qazaqy sıyrdyń salmaǵy 240-384 keli arasynda bolǵany jazylǵan. Sonymen birge, zertteý derekterinde jergilikti dónen buqalardyń tańdaýlysy 360 keli, bes jasar buqalardyń tańdaýlysy 520 keli ǵana salmaq tartqany da keltirilgen.
Syrttan mal ákelýdiń basty maqsaty – jappaı býdandastyrý arqyly jergilikti sıyrlardyń ónimdik sapasyn jaqsartý edi. Sol úshin, tuqymdyq buqashyqtardy sharýashylyqtarǵa taratyp, al urǵashy taıynshalardy maqsatty paıdalaný úshin jeke sharýashylyqtarǵa toptastyryp, asyl tuqymdy mal toby jasaqtalǵan. Jergilikti maldy jappaı jaqsartýǵa jáne tuqymdyq deńgeıi ár alýan maldardy, ıaǵnı birinshi jáne ekinshi býyn býdandardyń urpaǵyn ári qaraı jaqsartý úshin atalyq jáne analyq tegi ár qıly buqashyqtar «maqsatty juptaý» ustanymy boıynsha irikteldi. Býdan maldardyń etti baǵyttaǵy qasıetterin bekitý, jergilikti jaıylymǵa tózimdiligin qalyptastyrý – seleksıalyq jumystardyń basty shartyna aınalǵan.
Ǵalymdar keltirgen málimetter boıynsha, sol kezde Ortalyq jáne Soltústik Qazaqstan óńirlerinde jergilikti maldyń saqa sıyrlary 317-339 keli tartsa, Shyǵys Qazaqstan óńirinde jergilikti sıyrlardyń salmaǵy orta eseppen 320-338 keli bolǵan, al Reseıdiń Edil jaǵalaýyndaǵy sharýashylyqtarda jergilikti maldyń dene turpaty irileý bolyp, salmaǵy 377- 424 kg aralyǵynda aýytqyǵan.
Jergilikti maldy jaqsartýdy jáne jańa tuqym qalyptastyrýdy jedeldetý maqsatynda 1931-1932 jyldary syrttan taǵy da 800 bas gereford maly ákelindi, onyń 156 basy aǵylshyn elinen kelgen buqashyqtar edi. Seleksıalyq baǵyttaǵy osy ústeme jumystar, jergilikti maldyń ettiligin jappaı jaqsartýǵa serpin berdi.
1937 jyly Lenın atyndaǵy Búkil Odaqtyq aýyl sharýashylyǵy Akademıasy /VASHNIL/ sesıasynda gereford tuqymymen býdandastyrý negizinde jańa etti sıyr tuqymyn shyǵarý jumystarynyń tujyrymdamasy qabyldanady da, 1939 jyly Sovhozdar Mınıstrliginiń bastamasymen ekinshi qaıtara Aǵylshyn elinen 88 buqashyq pen 100 taıynsha ákelinedi. Osy maldardyń 76 buqashyǵy jáne taıynshalary túgel Batys Qazaqstandaǵy «Ańqaty» sharýashylyǵyna beriledi. Osylaısha, etti baǵyttaǵy sıyr malynyń jańa tuqymyn shyǵarý jumystaryna jańa pármen berilip, Qazaqstan Respýblıkasy osy baǵyttaǵy jumystar boıynsha erekshe basymdyqqa ıe bolady.
Osy bastama jergilikti maldy jappaı jaqsartý úrdisine serpin berip, qazaqtyń maqtanyshy «qazaqtyń aqbas sıyry» atty jańa tuqym shyǵarýǵa muryndyq boldy. Jergilikti maldy gereford tuqymymen jaqsartý Qazaqstan boıynsha 13 oblystyń 68 aýdanyn qamtydy. Býdandastyrý jumystary júrgizilgen sharýashylyqtar Qazaqstan jeriniń 48% aýmaǵyn, ıaǵnı 500 550 myń sharshy shaqyrym kólemin alyp jatty. Mal ósirilgen aýmaq shyǵysynda Tarbaǵataı taýynan bastalsa, batysynda Reseıdiń Edil /Volga/ ózeniniń jaǵalaýyndaǵy dalaly óńirlerimen ulasty. Osyndaı alymdy jumystardyń aýqymy qomaqty nátıjege qol jetkizdi. Sol kezeńde jańa shyqqan tuqymnyń tıimdiligin baıqaǵan jergilikti halyq osy sıyrdy «qutty mal» dep atapty.
Reseıde jergilikti maldy gereford tuqymymen jaqsartý jumystary Orynbor, Volgograd, Sarytaý jáne Soltústik Kavkaz óńirleriniń sharýashylyqtarynda júrgizildi.
Atap ótetin jáıt, býdandastyrý jumystary josparly túrde qarqyndy júrgizilgen. Mysaly, basynda bir buqashyq qoralap shaǵylystyrý ádisimen 100 bas analyqty qashyrsa, 1936 jyldary qoldan uryqtandyrý ádisin keńinen qoldana otyryp, bir bas asyl tuqymdy buqa 300-den asa sıyr uryqtandyratyn deńgeıge jetken.
Odaq kóleminde syrttan ákelingen gereford tuqymynyń 60%-dan astamy Qazaqstan aýmaǵynda paıdalanyldy degen dáıekti derek bar. Ásirese, 1939 jyly ákelingen aǵylshyndyq gereford tuqymynyń tektik sapasy joǵary edi. Olar «Ańqaty» sharýashylyǵynda shoǵyrlandyrylyp, elimizdiń batys aımaǵynda etti baǵyttaǵy sıyr malynyń iri deneli tuqymdyq tobyn qalyptastyrýǵa muryndyq boldy.
Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda Batys Qazaqstan, Aqtóbe, Shyǵys Qazaqstan, Aqmola, Qostanaı, Qaraǵandy oblystarynda asyl tuqymdy mal sharýashylyqtary uıymdastyrylyp, syrttan ákelingen buqalardy jospardy túrde paıdalaný jolǵa qoıyldy. Asyl tuqymdy mal sharýashylyqtarynda jańa tuqym talaptaryna saı keletin mal basy shoǵyrlandy, talap údesinen shyqpaǵan maldar jappaı býdandastyrýmen shuǵyldanǵan sharýashylyqtardyń analyq basyn tolyqtyrýǵa paıdalanyldy.
Jergilikti maldy jaqsartý jumysyna, kóbine, asyl tuqymdy sharýashylyqtarda ósirilgen tuqymdyq buqashyqtar qoldanyldy. Osylaısha, jańa tuqym shyǵarýǵa baǵyttalǵan seleksıalyq jumystar respýblıkalyq deńgeıde ǵalym-seleksıonerlerdiń baqylaýymen, qajetti rettilikti saqtaı otyryp júrgizilip, josparly túrde júzege asty.
Syrttan kelgen maldyń bizdiń tabıǵı jaǵdaıymyzǵa beıimdelýi ár óńirde ár qıly ótti. Alǵashynda, kóptegen malda beıimdelý úderisiniń belgileri bolyp tabylatyn júrek qaǵysy men tynys alýy jıilep, denesiniń qyzýy kóterilip, jappaı tersheńdigi baıqaldy. Jańa ortaǵa beıimdelý barysynda, basqa da qolaısyzdyqtar oryn aldy.
Mysaly, tabynǵa qosqanda syrttan ákelgen taza tuqymdy gereford jáne birinshi býyndyq býdan buqashyqtardyń belsendiligi tómendeý bolyp, buzaý alý josparynyń oryndalýy qıynǵa soqty. Taza tuqymdy jáne birinshi býyndyq býdan maldarda juqpaly aýrýlar, mysaly, týberkýlez, brýselez beleń aldy.
Dalada jaıylymda júrgen maldardyń arasynda konúktıvıt pen keratıt aýrýlary kóbeıdi. Óz otanynda shóbi shúıgin jaıylymda baǵylǵan maldar bizdiń aýqymy keń órisimizde tuıaǵynan kemdik kórdi. Sıyrdy jappaı jaqsartý barysynda mal ósirý máselesi qalyptasqan ádispen júrgizilip, tabıǵı suryptaý tezinen de ótkizildi. Osy ustanym jergilikti jerge beıimdelgen etti sıyrdyń qalyptasýyn qamtamasyz etti.
Gereford tuqymynyń jergilikti jerge beıimdelýine, klımattyq jaǵdaımen qatar, tektilik qasıet te yqpal etkeni anyqtaldy. Mysaly, aǵylshynnan kelgen maldarǵa qaraǵanda, Kanadadan kelgen maldar klımaty qatal bizdiń tabıǵı jaǵdaıymyzǵa tez beıimdeldi. Óıtkeni, Kanadanyń klımaty qatal jaǵdaıynda tabıǵı suryptaýdan ótken mal, bizdiń eldiń de aýa-raıyna kónbistigin kórsetti /A.V. Lanına/.
Sonymen qatar, eskeretin jáıt – saraptaý barysynda aǵylshyn buqashyqtarynda «týystyq jaqyndyq» /ınbrıdıng/ oryn alǵany anyqtaldy. Qan jaqyndyǵy maldyń keıbir belgileriniń bekemdelýine yqpal etkenimen, kóbine, aǵzanyń tózimdiligin álsiretip, qalypty qyzmetine nuqsan keltiretini genetıka iliminde belgili jáıt. Mysaly, aǵylshyn buqashyqtaryna tán II-III ı II-II deńgeıdegi týystyq jaqyndyq ekinshi býyn urpaqtarynyń ózara shaǵylysýyna jol berilgenine dálel.
Jappaı býdandastyra otyryp, qoldaǵy maldy jaqsartý barysynda utymdy júrgizilgen suryptaý men juptaý jumystary respýblıkamyzdyń barlyq óńirinde jańa tuqymdyq mal tobynyń qalyptasýyna yqpal etti.
Birinshiden, mal basy barynsha seleksıalyq jumyspen qamtyldy, ekinshiden, asyl tuqymdy sharýashylyqtarda tuqymdyq maldyń tańdaýly toby shoǵyrlanyp, atalyq maldar tańdalyp, iriktelip alyndy. Osylaısha, udaıy júrgizilgen suryptaý jumystary jáne maldyń belgili bir nyshandaryn jaqsartý maqsatynda qoldanylǵan syndarly juptaý úderisi jıyrma jyldyń kóleminde ózindik erekshe belgileri qalyptasqan jańa tuqymnyń shyǵýyna ulasty.
Odaq ǵalymdary men seleksıonerlerine qoıylǵan talap – etti baǵyttaǵy belgileri jaqsy jetilgen jáne jergilikti tabıǵı ortaǵa beıim jańa sıyr tuqymynyń qalyptasýy edi. Osy talaptardyń mejesi de belgilendi: saqa sıyrlardyń salmaǵy 520-550 keli, buqalardyń salmaǵy 850-900 keli jáne 1,5 jasqa jetken buqashyqtar 450 keliden kem emes salmaq tartýy kózdeldi.
Asyl tuqymdy mal sharýashylyqtarynda syndarly suryptaý men juptaý jumystarynyń barysynda kóptegen atalyq izder qalyptasty. Ártúrli tabıǵı aımaqta ósirilgendikten tuqymishilik qurylymdyq mal toptary qalyptasty. Derekter legine súıensek, tek Qazaqstan aýmaǵynda etti baǵyttaǵy sapasy bekigen, tektik qasıeti turaqtalǵan mal tobynyń ózi jeke dara jańa tuqymdy aprobasıalaý deńgeıine jetkeni jazylǵan.
Reseıdiń biraz óńirlerin qamtyǵan jáne seleksıalyq jumystary birdeı ádistemelik ustanymdarmen atqarylǵandyqtan 1950 jyly Odaq kóleminde Mınıstrler keńesiniń qaýlysymen «Qazaqtyń aqbas sıyry» degen atpen jańa tuqym bekitildi. Árıne, bul úlken jetistik, ári maqtanysh edi. Qazaqstan jańa tuqymnyń mal basy jaǵynan, ósirilý aýmaǵynyń kólemi jáne seleksıalyq jumys barysynda qalyptasqan atalyqiz ben tuqymishilik qurylymdyq mal toptary /tıp-súle/ sany jaǵynan Reseıden ozyq turdy. Aýqymy keń jumys jáne ǵalymdar men seleksıonerlerdiń qajyrly eńbegi osylaı nátıjeli mejege jetti.
