Tarıhqa úńilsek, jylqyny eń alǵash qolǵa úıretken de qazaq ekeni maqtanysh. Aǵylshyn ǵalymdary qazaq jerindegi taı̆palar eń alǵash, osydan 6-7 myń jyl buryn jylqyny qolǵa úı̆retkenin aıtqan edi. Arheolog Vıktor Zaıbert bastaǵan halyqaralyq ǵylymı qaýymdastyq Soltústik Qazaqstan óńirinde «Botaı qonysyn» zertteý barysynda osy tujyrymdy ǵylymı rastady. Bul tujyrym 2009 jyly SCIENCE ǵylymı jýrnalynda jarıalanyp, álem jurtshylyǵyna jylqynyń tuńǵysh ret «Botaı qonysynda» qolǵa úıretilgenin aıǵaqtap, b.z.d. İV myńjyldyqta osy jerde qymyz daıyndalǵanyn jarıa etti.
Sóıtip, tujyrymdy usynǵan jetekshi ǵalymdar: paleozoolog-maman, profesor Shandor Bekenı jylqynyń tisterindegi aýyzdyqtardyń izderin anyqtaýdyń ózindik ádisin tapqan amerıkalyq ǵalym Devıd Entonı; jylqynyń súıeginde qolǵa úıretilgendigin dáleldeıtin morfologıalyq belgileriniń bólshektenýine qatysty osteologıalyq jıyntyqtardy zertteýshi nemis ǵalymy Frısh Beneke; Botaı ydystarynyń synyqtarynan qymyzdyń nálin anyqtaǵan aǵylshyn ǵalymy Alan Oýtram.
Osylaı qazaqty aıdaı álemge pash etken jylqy týraly ne bilemiz? Osy túlikke degen kózqarasymyz qandaı? Jeti qazynamyzdyń birine balanǵan janýardyń tarıhyna kóz júgirtip, erekshe qasıetterine úńilip, jylqy sharýashylyǵynyń bolashaǵyna barlaý jasaǵandy jón sanadym.
Meniń paıymymda, ózgelerden erterek atqa qonǵan babalarymyzdyń jylqy týraly tanymy da basqa halyqtardan joǵary bolýy zańdylyq. Mysaly, jolaýshylap kele jatyp, qulynnyń kisineýinen: «Mynaý baıaǵy joǵalǵan aıǵyrymnyń kózi ǵoı» dep tanyǵan babalarymyzdyń kóregendiligi ańyzǵa aınalǵan.
Eń ǵajaby, XVIII-XIX ǵasyrdyń ózinde orys zertteýshisi A.Vılkıns «qazaq jylqysy arqyly biz, orystar, jylqyǵa qol jetkizdik» degendi aıtqan. Eń qyzyǵy, orys zertteýshileri A.S. Krasnıkov pen O.S. Týrbachev «loshad» degen sózdiń «Alash» jáne «at» sózderiniń birigýinen týyndaǵan degen qorytyndyǵa kelgen. Olardyń paıymdaýynsha, kóshpendi Alash taı̆palary (shamamen 800-900 jyl buryn) orys knázdikterimen saýdalasqan. Orys kinázderi «Alashtan at» aldyq dep, bul janýardy «alash at», ıaǵnı óz tilderine beıimdep «loshad» dep atap ketken.
Ejelden beri qazaq jylqylary, qoldanylý maqsatyna oraı negizinen, arǵymaq, qazanat, qarabaıyr, jaby dep bólgen. Qazaq jylqylary rýlyq, jerlik sıpatyna qaraı – Adaı, Shekti, Naıman, Altaı, Jetisý, İle, Saýran jylqylary dep te jiktelip jatady. Árıne, bul qazaqy jylqylardyń aımaqtyq túrleri.
Aýyzsha taralǵan áńgime, qaǵazǵa túsken derekterge súıensek, «arǵymaq» dep tek asyltuqymdy, taza qandy jylqylardy ataǵan. Taza qandy jylqy dep qazaq jerinde kóbine túrikmenniń aqalteke men tekejáýmit tuqymdaryn ataǵan, keıbir derekterde jáne aýyzsha áńgimelerde arab jylqysy da taza qandy jylqyǵa jatqyzylǵan.
Orys zertteýshisi N.Bahmetev (1870) qazaq jylqysynyń aptap ystyq pen qaqaǵan aıazǵa tózimdiligi, uzaq júriske moıymaıtyny, jemshópsiz uzaqqa shydaıtynyn jazǵan. Jorǵa attardyń jaıly júrisin, alys jolǵa minýge yńǵaıly qasıetterin joǵary baǵalaǵan.
Orta Azıa men qazaq dalasyn kóp zerttegen A.Vılkınstiń «Zametkı o loshadáh Týrkestana» (1885) atty eńbegi naqty faktilermen qundy. Ol qarabaıyr at jóninde «arǵymaq aıǵyrdy qazaq bıesimen shaǵylystyrady, birinshi týǵany arǵymaqtan aınymaıdy. Úshinshi týǵany búkil Orta Azıada qurmetteıtin qarabaıyrdy beredi...» degen pikir aıtqan. Osy eńbekte «Áýlıeata qazaqtary uzyndyǵy 100 verstik (80 km) báıge uıymdastyryp otyrǵan» degen derek keltiredi. Zertteýshi jergilikti halyqtyń attyń qandaı júrisin unatatynyna da nazar aýdarǵan. Alys jolǵa eń jaqsy júris «hod» deı otyryp, bul júris Eýropada kezdespeıdi dep oı túıindeıdi (bul «jorǵa aıań» bolar).
A.Vılkıns óziniń «Lýchshıe porody kırgızskıh loshadeı – Argymak» atty maqalasynda taza qandy jylqylardy basqa jylqy tuqymdarymen aralastyrmaı, tek qorshaǵan tabıǵı ortaǵa beıimdep, tózimdilik pen shydamdylyqqa baýlyp, alys qashyqtyqqa shabýǵa úıretkenin jazady. Abylaı hannyń qalmaqtarmen soǵys kezinde ár tútinge arǵymaqtan bir bıe, bir aıǵyrdan salyq salǵanyn, osy jylqy úıirin «Hannyń injý-marjany» (Jemchýjına hanstva) dep ataǵany jaıly derek keltiredi. Osy maqalada taza qandy arǵymaqtar men túrikmen jylqylarynyń báıge jarysy baıandalady. Jarystan soń qazaq arǵymaqtarynyń qyzyp alyp, aýyzdyqpen alysyp, «kózinen ot ushqyndaǵany» sýretteledi.
Orys zertteýshisi Ia.Ia. Polferov «Qazaqtyń eń jaqsy jylqy tuqymy – arǵymaq» degen maqalasynda da arǵymaq attyń sulý symbaty men júırik qasıetin dáripteıdi. V.Jeleznov «Kazak Vasılıı Strýnáshevtiń basynan keshkenderi» maqalasynda arǵymaqtyń uzaqqa shabatynyn, shapqan saıyn jyldamdyǵyn údetip otyratyn qasıetterine toqtalyp, qýǵynshylardan qashqanda 200 verst (160 km) qashyqtyqty shaýyp ótkenin jazǵan.
V Fırsov (1895) zertteýlerinde «Qazanat – qazaqy bıelerge asyltuqymnan shyqqan aıǵyrlardy salýdan shyqqan býdan» degen derek jazyp, «qazaq bıesiniń tuqymynda turaqtylyq bar, olar basqa tuqymdarmen býdandastyrǵanda, tek solardyń jaqsy qasıetterin alady» degen tujyrym jasaǵan. Mahambettiń «Arǵymaqtan týǵan qazanat» dep keletin óleń joldaryndaǵy qazanattyń aıǵyry arǵymaq ekendigi anyq kórinedi. Qobylandy batyr jyrynda: «Minýge kerek qazanat, Belińe kerek sharbolat» degen sózder qazanattyń ertede qalyptasqan tuqym ekenine bultartpas dálel.
Sonymen, «Qazanat» degen uǵym asyltuqymdy aıǵyrlardy jergilikti tuqymnyń keń qursaqty tańdaýly mama bıelerimen býdandastyrýdan alǵan jylqyny meńzep tur. «Qazanat» sózi – jeńimpaz, myqty jaýyngerdiń jylqysy degen uǵymdy bildiredi «Sádibek Túgel) degen pikirge dendesek, qazanat uǵymy attyń myqtysyn dáripteıtinin baıqaımyz.
«Qarabaıyr» tuqymynyń býdan jylqy ekeni anyq bolǵanymen, shyǵý tórkini týraly derekter ár alýan. Ia.Ia. Polferov «Lýchshıe porody kırgızskoı loshadı – karabaıyr» degen maqalasynda qarabaıyr arǵymaq tuqymdarynan alǵan suńǵaq boıly ádemi jylqy ekenin /121bet/ aıta kelip, túrikmen jylqysy men jergilikti bıelerden týǵan býdan /128 bet/ degen anyqtama beredi. Jalpy, arǵymaqtan túsken býdan nemese qazanattan alynǵan býdan degen aqparattar jıi kezdesedi. Qalaı dese de qarabaıyr tuqymynyń alaman báıgege shabatyn qarymy myqty jylqy ekeni shúbá keltirmeıdi.
Qazaqtyń Qarabaıyr jylqysyn qazirgi Ózbekstan memleketinde derbes tuqym retinde tanylǵan «Qarabaıyr» tuqymymen shatastyrmaǵan abzal. Meniń paıymdaýymsha, XVIII ǵasyrdan beri jazba tarıhqa engen derekter men aýyzsha jetken áńgime sarynyn salystyrsam, qarabaıyr degen ataý arǵymaqtan alynǵan býdandy qoltýma mal retinde qarabaıyr nemese kádimgi qarapaıym ózimizdiń úırenshikti jylqymyz degen maǵynada qoldanǵan ispetti. «Qarabaıyr qazanat, qara jolda qaldyrmas» degen jyr joldary osyǵan kýá.
Jaby dep kóbine qazaq jylqysynyń jyl boıyna jaıylymda baǵylyp, qalyń qar, kók muzda tebindep shyǵatyn sharýashylyq baǵytta ósirgen túrin ataıdy. Qazaq jylqysy degenimiz, – denesi shymyr, tez et alǵysh, ońaılyqpen arymaıtyn, ystyq-sýyqqa, ashtyqqa tózimdi mal ekeni daýsyz.
Abaı aıtqandaı, «qar tepkenge qajymas qaıran jylqy» degen osylar. Qazaq jylqysy mezetinde qajetti korekti boıyna jınaı alatyn, qolaısyz kezeńderde jınaqtalǵan qordyń qýatymen qońyn túsirmeıtin qasıeti babalar júrgizgen seleksıalyq jumystardyń jasampaz jetistigi.
En dala tósinde erkin ósip-óngen qazaq jylqysy, shynymen, tabıǵattyń tóltýma tuqymy. Suryptaý jumystaryna oraı olardyń birneshe tuqymdyq túrleri bar. Eń kóp taralǵany – «jaby» jylqysy. Bul jylqynyń negizgi qasıeti jemshóp talǵamaıdy, aýa raıynyń qaı mezgiline bolsa da kónbis. Paıdalaný maqsattaryna oraı etti-sútti baǵyttaǵy jylqy, salt júriske beıimdelgen aıańshyl, alys saparlarǵa shyǵýǵa arnalǵan júrdek jylqy dep jikteýge bolady.
Jaby – túrki halyqtarynda kóbine «júk kótergish» degen maǵynany bildiretinin eskersek, sharýaǵa myǵym mal ekeni túsinikti.
2004 jyldan bastalǵan Qazaq mal sharýashylyǵy jáne mal azyǵy óndirisi ǵylymı-zertteý ınstıtýty men Kembrıdj ýnıversıtetiniń ǵalymdary birlesip júrgizgen zertteýleri boıynsha akademık I.N. Nechaev «...jer júzindegi jylqylardyń ishinde qazaq jylqylarynda ǵana alǵashqy jabaıy jylqy tuqymynyń birinshi geni bary anyqtalǵan» dep jazady. I.N. Nechaevtiń pikirinshe, «...osy gen tarpańdardan qalǵan. Ertede qazaqtar jabaıy tarpańdarǵa bıe qosyp, tuqym alǵan. Sonyń jurnaqtary bizdiń jylqylarda kezdesedi» dep oıyn túıindeıdi.
Baıyrǵy qazaq jylqyny jyl boıyna jaıylymda baqqan. Erte kóktemnen taý etegine ilinip, jaz jaılaý jaılap, kúz kúzekke turaqtap, qys mezgilinde yqtasyny kóp, órisi kúngeı bette ornalasqan jaıylymdarda ustaǵan. Jylqy jeıtin shópterdi eki túrge bólgen: aq ot jáne qara ot. Aq ot degenimiz, – qara topyraqty jerdiń seleýli shópteri, qara ot degenimiz, – sary topyraqty jerdiń jýsandy, ızendi shópter.
Halyq jyrlarynda «jylqyny myńnan ósirgen, Arqanyń tarlaý bozy» degen jyr joldary kezdesedi. Osyndaǵy «tarlaý» – shyn máninde, erekshe shóp, jylqynyń jan azyǵy. Halyq ony tipti dáriptep «atqutyrtqan» dep te ataıdy. Tarlaýdan soń jylqynyń súısinip jeıtin azyǵy – betege. Sondyqtan da babalardan «betegeli belge bitem, naıza ustaǵan erge bitem» degen de sóz qalǵan.
Jylqynyń azyǵyn jan-jaqty zerttegen ǵalymdar: «Jylqy ajyryqty – jyl boıy, shıdi – qystan kóktemge deıin, ızendi – jyl boıy, ebelekti – kúzde jáne qysta, tas buıyrǵyndy – kúzde jáne qysta, kókpekti – kúzden kóktemge deıin, maıqarany – kúzde jáne qysta, betege, boz aqseleýdi jyl boıy jeıdi» degen tujyrym jasaǵan.
Kóshpendi babalarymyz jylqynyń arqasynda Altaı̆ men Atyraýdyń, Arqa men Alataýdyń arasyn jalǵady. Jalpy, jylqy kúsh kóligi retinde ǵana emes, qazaqqa dámdi ári sińimdi etimen, shólińdi qandyratyn shıpalyq emi bar sýsyndyq sútimen qadirli. Sondyqtan da, qazaq turmysynda jylqy sán-saltanattyń, sulýlyqtyń sımvoly retinde áspettelip, baılyqtyń ólshemi retinde qarastyrylǵan.
Ejelde sán-saltanat úshin baı-dáýletti qazaqtar túrkimen jáne arab jylqylaryn mingen. Músini symbatty, júrisi ásem osy jylqylardy jersindirip, olardy suryptaý barysynda arǵymaq tuqymdarynyń qalyptasqany joǵaryda jazyldy. Olardy iriktep óz jylqylarymen býdandastyrǵan. Osyndaı seleksıalyq jumystyń nátıjesinde keń baıtaq dala tósinde tabıǵı suryptaýdyń tezinen ótken ártúrli baǵyttaǵy qazaq jylqysy damyǵan.
Júırik attar, kóbine, arǵymaqtar men býdan jylqylardyń ishinen shyqqan. Osy býdan jylqylardan miniske shydamdy, júriske de yńǵaıly jylqylar iriktegen. Qarabaıyr dep atalyp júrgen jylqylar osyǵan saıady.
Jylqyny janyndaı kórgen qazaq qaýymynda asyltuqymdy jylqylardyń, báıge attardyń, jorǵalardyń tuqymdary erekshe qurmettelgen. Olardyń shyǵý tegi shejire sıaqty atadan balaǵa aıtylyp, aýyzba-aýyz berilip otyrǵan. Sonymen birge, qazaq halqynda «sáıgúlik», «tulpar» degen uǵymdar qalyptasqan. Meniń paıymdaýymsha, júırik jylqylardy áspettep tulpar, sáıgúlik dep ataǵan. Kóbine, joralǵy retinde qadirli qonaǵyna mingizilgen ásem attardy «sáıgúlik» dep dáriptegen.
Tulpar degen ataý, negizinen, bitimi bólek, uzaqqa shabatyn júırik ári myqty attardy sıpattaǵan. Tulpar ataýy, kóbine, batyrlarmen qatar atalady. Aýyz ádebıette jylqynyń myqty júırikterinen iriktep tulpar ósirgen, osy tulparlardy batyrlar mingen. Ulan-ǵaıyr dalany mekendegen babalarymyz el tynyshtyǵy men jer tutastyǵyn qorǵaý úshin alys jolǵa talmaıtyn, qıyndyqqa moıymaıtyn, jaratylysy erekshe jylqy qajet bolatyny zańdylyq.
Mysaly, Alpamystyń Baıshubary, Qobylandynyń Taıbýryly, Er Tóstiktiń Shalquıryǵy, Qambar batyrdyń Qara qasqasy, Qabanbaıdyń Qýbasy. Ádebıette jyrlanǵan tulparlardyń sıpaty da keremet. Mysaly, «shyraqtaı janǵan tomaǵakóz», «salpy erin», «shyqshyty oralyp jatqan túbekteı», «ot ornyndaı tuıaqty» degen teńeýler shyn júırikke tán nyshandar.
Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıingi dáýirde qazaq jylqysynyń arǵymaq, qazanat jáne qarabaıyr tuqymdary uzaq shabysqa shydamdylyǵymen babalarymyzdyń rýhyn ósirdi. Ázirge, qolda bar derekter boıynsha taza qandy atalǵan túrikmen, arab jylqylary osy tuqymdardyń qalyptasýyna jáne damýyna tikeleı yqpal etkeni kúmán keltirmeıdi. Adam qolymen aıalap ósirgen mádenı suryptaýdyń nátıjesi bolǵandyqtan, túrkimen attary názik, kirpıaz bolyp keledi.
Osyndaıda, babalarymyzdyń baptap ósirgen arǵymaqtary men qazanattary dittegen jerine jetkizip, mereıińdi ósirip, el qurmetine bólengeni maqtanysh.
Jylqyǵa degen babalarymyzdyń erekshe qurmetine jáne qazaq balalarynyń atqa degen qushtarlyǵyna úńilsem, sonyń astarynda jylqy malyna tán erekshe qasıetter jatyr ma dep paıymdaımyn. Jylqynyń basty qasıeti sol – týǵan jeri men júrgen jerin eshqashan umytpaıdy. Jylqy óte sezimtal mal, sezim túısigi jaqsy jetilgenin ǵylym dáleldegen. Jalpy, kórý, estý, ıis sezý, dám tatý qasıetteri de jaqsy damyǵan janýar. Tazalyqqa jany qushtar, minezi kirpıaz. Sýdyń tazasyn iship, shóptiń qunarlysyn ǵana jeıdi. Dińkesi quryp, shóldep tursa da laı sý ishpeıdi. Tipti aǵyn sýdyń ózin keship júrip, tunyǵyn tańdap ishedi.
Jylqynyń kózi aınalasyn 360 (keıbir derekterde 340) gradýsqa túgeldeı baqylaı alady ári kúndiz-túni birdeı kóredi. Jylqy basyn burmaı-aq, artynda turǵan barlyq nárseni baıqaı alady. Sezimtal bolǵandyqtan túnde aınalasyn juldyzǵa qarap barlap júretin qabiletke ıe.
Jylqynyń ózge maldardan ózgesheligi, buǵana súıekteri joq. Bul jylqyǵa júk kóterýge, báıgede kósile shabýǵa múmkindik beredi. Kúretamyrlary jýan bolǵandyqtan qany aınalysqa tez túsedi.
Jylqynyń bir ereksheligi aýzymen dem ala almaıdy, eger murny jabyq bolsa, olar tunshyǵyp qalady. Jylqy túregep turyp uıyqtaı beredi. Qazaqy paıymda, jaqsy attar, ásirese júırik attar «az ottap, kóp jýsaıdy» degen pikir bar. At jaratatyn bapkerler túregep turyp jýsaǵan jylqynyń kúsh qýaty búkil denesine tarap, tulǵasynyń shymyr, tutas bolyp qalyptasýyna yqpal etedi jáne az ottap, kóp jýsaǵan jylqy ózin-ózi jaratady degen kózqarasty ustanady. Jýsaý degenimiz jylqynyń toǵyn basyp, tynystap demalýy ekenin eskersek, shynymen, júırik attar ózderin ishteı jaratyp, denesin jeńil ustaıtyn kinámshil bolady.
Mal ishinde aıazǵa tózimdisi de jylqy. Dalada jaıylymda aıazda júrgen jylqylar art jaǵyn (quıryǵyn) jelge tosyp, jaıyla beredi. Sýyqqa shydamaıtyn osal jeri – qara sıraǵy (tizesinen tómen).
Jylqy toppen ómir súretin janýar. Úıirge salǵan «aıǵyr» óz úıirin basqaryp, ony qorǵaı alady, al myqty aıǵyrlar úıirin qaıyryp ustaıdy. Jylqy maly túısigi jetilgen tekti mal bolǵandyqtan, aıǵyr óz balasyna shappaıdy. Eger úıirine bóten býaz bıe qosylsa, ony qýalap júrip ish tastatady. Al qulyndasa, onda qulyndy shaınap óltirip tastaıdy. Bul jaýyzdyq emes, tek qan tazalyǵyn saqtaý túısigi, ıeligindegi úıirdiń óziniń uryǵynan kóbeıýine jaýapkershilik. Úıirin shúıgin óris pen sýdyń tunyǵyna jetelep, aıazda, jańbyrly kúnde yqtasyn jerge aıdap qaıyratyn aıǵyrdyń túısigine qaıran qalasyń. Keıde úıirdi mama bıeler de bastaıdy, degenmen úıirdi qaıyratyn tek aıǵyr. Keremeti sol, aıǵyrda qulynnyń týylǵan sáttegi kisinegen únin umytpaıtyn jáne óz balasyn jazbaı tanıtyn qasıet bar.
Jylqynyń esti mal ekenine tánti bolasyń. Mysaly, eki aıǵyrdyń úıiri jaıylymda bir jerge toqaılasyp qalsa, aıǵyrlar birine-biri jaqyndap kelip, tastaǵan tezekterin ıiskeý arqyly qaısysynyń myqty ekenin anyqtaıdy. Osaldaý aıǵyr úıirin alyp, basqa óriske ketedi. Mine, túısikti maldyń sezimtaldyǵy.
Álbette, shóptiń shúıginin jep, sýdyń tunyǵyn ishken jylqynyń súti de, eti de dámdi ári shıpaly. Ǵalymdar jylqy etiniń kóptegen (17 túrli) aýrýǵa em bolatynyn dáleldegen. Máselen, jylqynyń júregin jeý mı qyzmetin jaqsartady. Mıdaǵy jasýshalardy jańartyp, adamnyń este saqtaý qabiletin arttyrady. Sonymen qatar onyń eti júrek-qan tamyry aýrýlaryna, búırek jumysyn jaqsartýǵa, býyn súıekteriniń syrqyramaýyna óte paıdaly. Jylqy etiniń ereksheligi sýyqta qatpaıtyny ári et jegen adamnyń denesin qyzdyratyn qasıeti. Úlken kisiler, mysaly meniń ájem «sábıinde jylqynyń etin jep, sútin ishken adam kókirek aýrýyna shaldyqpaıdy» dep aıtyp otyratyn.
Jylqy maly jaraqat alsa da, jazdyń aptap ystyǵynda qurttamaıdy, osyndaı qasıet janýarlar ishinde jylqyǵa ǵana tán. Jylqy denesindegi ettiń ereksheligi bolar, ashyq jaraǵa shybyn qonbaıdy.
Jylqynyń súti de janǵa dárý. Baıyrǵy qazaq jańa saýylǵan bıeniń sútin jas balaǵa jylydaı ishkizgen. Dimkás balalardyń densaýlyǵy osy jylqy sútiniń arqasynda durystalyp ketken. Tipti keıbir derekterde, júkti áıeldiń betinde paıda bolǵan qara daqtarǵa bıeniń jańa saýylǵan sútiniń kóbigin jaqsa, esh daq qalmaıtyny aıtylady.
Qymyz daıyndaý barysyndaǵy mıkrobıologıalyq úrdis kezinde súttiń quramy adam aǵzasyna paıdaly korektik zattarmen qanyǵyp, dámi kirip, qymyzdyń quramyndaǵy elementter tez sińimdi bolady. Ásirese, qymyz qan quramyndaǵy gemoglobındi, erıtrosıtterdi kóbeıtetin dárýmenderge baı. Burynǵy analarymyzdyń densaýlyǵy myqty, dári-dármeksiz dúnıege qanshama urpaqty ákelýleri osy qymyzdyń paıdasy men qýaty bolar. Bertinge deıin qymyzdyń dámin keltirip, emdik áserin kúsheıte túsý úshin oǵan kepken súr qazy, qoıdyń quıryǵy, bal, meıiz, qalampyr, kúshala, kók qylsha, quıma kúmis (jamby) qosqan. Úzbeı qymyz ishkende ekzemanyń jazylatyny ǵylymı dáleldengen.
Qyzyǵy, jylqynyń tezegi de paıdaly. Mamandardyń aıtýynsha, asma aýrýyna shaldyqqan adamdy, jylqy tezegin ıisketý arqyly jazýǵa da bolady eken. Baıyrǵy qazaqtar úsigen balanyń aıaǵyn jylqynyń tezegine orap jazǵan eken.
Jylqy ósirýdegi qazaq halqynyń tamasha ónegesiniń biri balalardy erte jastan atqa minýge úıretý. Árıne, at ústinde bala tez eseıip, erjetedi. «Atqa mingenniń arqasy qozady» demekshi, atqa mingen balanyń kóńili marqaıyp, armanyna qanat bitip, shabyttanyp ketetini óz aldyna, eń bastysy, ákesine qolǵanat ekenin erte túısinedi. Adam at kóńilin tapsa, at adamnyń taqymyna jaqsa, ekeýiniń arasynda jaqsy qarym-qatynas ornaıtyny belgili jaıt. Degenmen atqa beıili aýǵan adam jaman oıdan da qutylady jáne adamnyń bar yqylas-peıili atqa aýyp, boıyndaǵy keıbir jaman qylyqtardan arylýyna yqpal etedi. Jaqsy at mingen adam sol attyń arqasynda kópshilikpen tyǵyz baılanysta bolyp, ıgi jaqsylardan ónege-tálim alýyna múmkindik alady.
Qazirgi ýaqytta medısına ǵylymy atqa minýdiń densaýlyqqa paıdaly ekenin dáleldedi. Al babalarymyz osy túıtkildi erteden bilgen. Qazaqtyń ulttyq oıyndary da, kóbine, atpen tikeleı baılanysty. Máselen, kókpar, qyz qýý, aýdaryspaq, jamby atý, teńge alý, alaman báıge, toq báıge, qunan báıge, jorǵa jarys, taı jarystar bir jaǵy sporttyq sharaǵa kelse, ekinshi jaǵynan eptilikti shyńdaıtyn jattyǵý ispetti.
Qazaq halqynyń atqa miný tártibi de ózgeshe. Qazaqy dástúrde aldynan qaraǵanda attyń oń jaǵyn «miner jaǵy» deıdi, al sol jaǵyn «qamshylar jaǵy» deıdi. Bul tártiptiń syry adamdardyń ońqaı bolýyna baılanysty degen pikir bar. Baǵzy zamanda joryqqa attanǵandar qylyshty ońaı sýyrylý úshin sol jaǵyna taqqan. Sol jaǵynda qylyshy bar adamnyń aldymen sol aıaǵyn úzeńgige salý yńǵaıly ekeni shyndyq. Bul tártip kóp adamnyń bir mezette atqa otyrýyna da yńǵaıly bolǵanyn eskergen.
Attyń syny, at baptap jaratý máseleleri boıynsha qazaq halqyna tán ózindik qoltańba qalyptasqan. Meniń paıymym boıynsha, aıaǵy shyqqannan atqa otyrǵan babalarymyz jylqy syryn jaqsy meńgergen. Baıyrǵy qazaqtardyń atty báıgege jaratýdaǵy ádisi de ózgeshe bolǵan, báıgege kóbine, 40-60 kún aralyǵynda jaratqan. Eýropalyqtar bolsa, atty jyl boıyna trenıń jasatyp, bir qalypty ustaıdy.
Qoldaǵy bar málimetter boıynsha «at synaý óneri» Shyǵystan, qazaq dalasynan bastalatyny (V.Kovlevskaıa «Kon ı vsadnık», M.: Naýka, 1977) bizge maqtanysh.
Jalpy, at tańdaý, júırikti synaý qazaq halqynyń qanymen bitisken kıeli óner desek artyq bolmaıdy. Abaı óleńderinde attyń jıyrma jeti túrli syny qamtylsa, İlıas Jansúgirov «Qulager» poemasynda tulpardyń elý úsh belgisin jazady. Jylqyny túbine dendep zerttegen Qajytaı İlıasulynyń báıge atynyń jetpis toǵyz túrli synyn sıpattaıdy. Maldardyń minez-qulqyn zertteıtin jeke ilim taǵy bar. Mysaly, báıge aty kermege, ne beldeýge baılansa qabyrǵalap, qyryn turady. Bul báıge attaryna tán sergektik. Osyndaı kózge ilmeıtin, árkim bile bermeıtin at syrlary óte kóp.
Júırik attarǵa tán belgiler synshylar tarapynan ártúrli qyrynan aıtylǵanmen, negizinen attyń túr-turpatyn tolyq sýretteıdi. Mysaly, Abaı synynda: «toıattaǵan búrkitteı salqy tósti» dep omyraýynyń keńdigin aıtady, shyntaǵy qabypǵadan alshaq tupady, jersoǵary sińirli keledi, tuıaǵy jumyp bolady, quıpyǵy kúltelenip, kótendigi shyǵyńqy, qyl túbi áldi keledi degen teńeýler shynaıy sýretteme. Boranbaı bıdiń «artynan qarasań tósi kórinip turatyn» degen teńeýi arty taltaq, bota tirsekti jylqyny aıtqany, Mahambet jyrlaǵan «tomaǵa kóz» kóziniń úlkendigin, «teke muryn» dep attyń tanaýynyń keń bolǵanyn qalaǵany.
Júırik jylqynyń ıeginiń asty alqymy keń bolatyny, tanaýy keń bolyp, balyqtyń jelbezegindeı jelbirip turatyny jáne tanaýynda tesiktiń kóp bolatyny ǵylymı dáleldengen sıpattar. Shyndyǵynda, óren júırik attyń tanaýyndaǵy kóp tesikter jylqynyń tynysy alýyna dem berip, uzaqqa shabýyna yqpal etedi.
At bitimine qaraı ár qıly bolady. Aldy-arty birdeı sharshy attar bolady, Arab jylqylary osy topqa jatady. Aldy alasa, arty bıik attardy qazaq tanymynda órshil, al shoqtyǵy bıik jylqyny aldy kúshti bolady dep baǵalaıdy. At jaratatyndar quıymshaǵy kóterińki jylqyny «ottyǵy úlken eken, myqty janýar» dep baǵalaıdy. Qazaq tili sózge baı bolǵandyqtan, at jaratatyn adamdardy qazaqta, kóbine, «seıis», «atbegi» dese, Ǵabıt Músirepov «atpaz» dep atapty. Qazaqy tanymda, bapkerler kóbine, júırik attyń úsh belgisine (úsh shoshaq) aldymen nazar aýdarady: kekili, shoqtyǵy jáne quıymshaǵy.
Orys ǵalymy A.Vılkıns zertteýlerinde qazaq dalasynda at jaratýdyń keıbir tustaryna sholý jasapty. Mysaly, «18-20 verst júgirip kelgen atqa sý ishkizgende at bir-eki jutyp, sýdan basyn alsa daıyn bolǵany» degen aıǵaqty keltirgen. Tórehan atam, baptaǵan attyń babyn bilý úshin tún ortasynda tas qarańǵyda bulaq basyna bos qoıa beredi eken. Eger at bulaqtan sý ishse, onda babynda min joq dep sanapty. Taǵy bir keń etek alǵan belgi, tezektiń qurǵaq bolýy. Attyń tezegin qolmen qatty qysqanda ylǵal qolǵa juqpaý kerek.
Baıyrǵy babalardyń at baptaý ádisi de ózgeshe. Ár aýyldyń júırikti baptaıtyn óz bapkerleri bolǵan. Baıyrǵy ustanym boıynsha, júırikti jazda baptap, kúzde semirtip, qysta kúıin saqtap, kóktemde qýatyn arttyryp otyrady eken. Sondaı-aq baptaýda júrgen júıriktiń qoltyǵy ashylyp, ókpesi pisip, tynysy durys ashylsa, teri oıdaǵydaı alynsa, ishi aqaýsyz tartylsa, sýytýy ábden qansa bundaı júıirikti babyna túsken júırik dep baǵalaıdy eken. Baby qanǵan, jaratýy kelisken júırikti ary qaraı tolyq jetildirip báıge maqsatyna oraı baptaýdy atbegiler tilinde «júırik qyrlaý» deıdi. Júırik qyrlaý isi naǵyz bapkerlerdiń qolynan keletin sharýa.
Qazaqy baptaý bolsyn, zamanaýı ádis boıynsha da shaýyp kelgen attyń entigin ańdaý basty belgi (ındıkator). Attyń entiginiń basylǵanyna, ıaǵnı qansha ýaqytta tabıǵı qalpyna kelgenine qarap, baptaý jumysy retteledi. Báıgege jastaıynan qosylǵan keıbir jylqylar ózin-ózi baptaıdy eken. Jarkent óńirinde ómir súrgen meniń babam Salpyq bıdiń ataqty «Aqqoıan» degen aty sondaı janýar bolypty. Qar sýymen taý basyna ketken Aqqoıan jazǵyturym ózin-ózi jarata bastaıdy eken. Ustap ákep, kermege baılaǵanda janýar jer tarpyp, shyr aınalyp, sańlaqtanady eken.
Baby kelgen júırikti anyqtaýdyń tásili kóp ári ár qıly. Mysaly, atamnyń tásilinde tezegi men nesebine mán beredi eken, tezegi qurǵaq ári sýǵa batpaıtyn bolsa, nesebi móldir taza bolsa jáne júni jyltyldap tursa ǵana «qyrlaýǵa» kóshedi eken. At baptaý ádisteri Beken Qaıratulynyń «Qazaqtyń atbegilik óneri» atty kitabynda keńinen qamtylǵan.
Qazirgi tańda, zamannyń yńǵaıyna qaraı, halyq tamashalap, júırikterge dem berip otyrý úshin ıpodromdarda aınalyp shabý jolǵa qoıyldy. Júırik attardyń baby men baǵy qatar synalatyn burynǵy báıge eń az degende 50-60 shaqyrym bolatyn. Sondyqtan búgingi aınalma báıgede jylqylar, kóbine, orta qashyqtyqqa (18-21 km) júgiredi. Sonymen, alysqa shabatyn attar qulashyn jazyp, baýyry jipsip kele jatqanda ushqyr attar márege jetip úlgeredi. Osylaısha, alysqa shabatyn attardyń (qazaqy uǵymda arǵymaq pen qazanattar) baǵy baılanyp, tulpar attardy qalyptastyratyn suryptaý jumystary toqyraýǵa ushyrady.
Qazaqtyń baıyrǵy tulparlary qazirgi taza qandy attar sıaqty bir jarystan soń qaljyrap qalmaıdy, bir sýytyp alǵannan keıin-aq qaıta qalpyna keletin sergek bolǵan. Biraq, ondaı qazanattyń tuqymy azyp ketti. Onyń eń basty sebebi, XIX ǵasyrdyń basynan bastalǵan alasapyranda alys-jaqyn elderge údere kóshken aýqatty adamdardyń jaqsy jylqysynyń kóshpen birge aýyp ketkeni. Jurtta kóshke ilese almaı kúndelikti tirlikke jaraıtyn jaby jylqylar ǵana qaldy. Osylaı, jylqy tuqymy azyp ketti. Al keńestik kezeńde ıpodromda aınalyp shabý, qysqa jáne orta qashyqtyqqa báıge taǵaıyndaý, teginde uzaqqa shabatyn myqtylyq qasıeti bar jylqylardyń damýyna tusaý boldy.
XX ǵasyrdyń basynda Qostanaı jylqy zaýytynyń negizinde «Qazaqtyń qazanaty» degen jańa tuqym shyǵarý qolǵa alyndy. Memlekettik «Qazaq tulpary» atty sharýashylyq quryldy. Osy sharýashylyqta arab jylqysynyń myqtylyq qasıetin, aǵylshyn tuqymynyń jyldamdyǵyn sińirý maqsatynda býdandastyrý jumystary júrgizildi. Óıtkeni Qostanaı jylqysy turqy jaǵynan aǵylshyn tuqymy sıaqty suńǵaq, súıegi myǵym bolǵanymen, alaman báıgege qosqanda jyldamdyǵy jetpeı jatty. Osylaısha, arab jylqysynan alǵan býdan men aǵylshyn aıǵyrynan alynǵan býdandardyń maqsatqa saı urpaqtaryn ózara shaǵylystyryp, eki tuqymnyń da jaqsy qasıetterin Qostanaı jylqysynyń boıyna sińire otyryp, «Qazaqtyń qazanaty» tuqymyn shyǵarý júrip jatty. Ókinishke oraı, bul bastama aıaǵyna jetpeı qaldy.
Eń soraqysy, táýelsizdik alǵannan keıin báıgege qosý úshin syrttan jappaı taza qandy jylqylar ákelindi. Amerıkadan, Anglıadan, Irlandıadan, Fransıadan, Polshadan, kórshimizdegi Reseıden ákelingen jylqylarda esep joq. Degenmen bulardyń baıyrǵy qazaqı jylqylardyń shıregine de kelmeıtini shyndyq. Arǵymaq, qazanat, qarabaıyrlardyń keremeti – uzaq miniske shydamdylyǵy, sharýaǵa jáne alysqa shabatyn qarymdylyǵynda. Árıne, 50-60-80 km shaqyrymǵa báıge ótkizý ıpodrom aıasynda da, aınalma shabatyn atqa da, ári kórermenderge de qıynshylyq ákeleri sózsiz. Uzaq qashyqtyqqa attardy jiberý úshin babalarymyz salǵan tike shabysty qaıta jandandyrý qajet-aq. Sonda ǵana babalarymyz qalyptastyrǵan sara jolǵa túsip, at sportynda óz brendimizdi jasaı alatynymyzǵa senimdimin.
Osy oraıda, 2011 jyldan bastaý alǵan alys qashyqtyqtarǵa arnalǵan 90,120 shaqyrymdyq at marafondarynda aldaryna qara salmaı, jeńimpaz atanyp kele jatqan Adaı jylqylary. Iaǵnı bul Adaı jylqysynyń teginde babalarymyz qalyptastyrǵan shydamdylyq, myqtylyq qasıetterdiń saqtalǵanyna kýá. Osy jarystarda Adaı jylqysynyń keń tynysty ekeni de anyqtaldy. Aralyq mejede tynyǵý kezinde qan qysymy men júrek qaǵysynyń qalpyna kelýi boıynsha basqa jylqylardan ozyq turdy. Sonaý 1952 jyly synaqta Adaı jylqysynyń eki aty bir táýlikte 301 shaqyrym qashyqtyqty júrip ótkenin eske alsaq, osy tuqymnyń qarymdylyǵy áli de tektik tamyryn joǵaltpaǵanyn kórsetedi.
Árıne, aǵylshyndardyń taza qandy jylqysy ázirge báıgeniń aldyn bermeıdi. Sol «sáıgúlikterdiń tula boıynda qazaqtyń qazanattarynyń qany týlap jatqany talas týdyrmaıtyn shyndyq» degen Sádibek Túgel sózine mán bersek, baıyrǵy babalar qoldanǵan suryptaý ádisimen arǵymaqty da, qazanatty da qaıta jandandyrýǵa bolady. Ókinishtisi, qazaq óziniń tól janýarynyń jeńisine qýanyp júrgen joq, óı̆tkeni báı̆geniń júldesi shetelden ákelingen aǵylshyn attardyń qanjyǵasynda. Qazirgi álemge tanymal jylqy tuqymdarynyń eshqaı̆sysy da 100 shaqyrymǵa júgire almaı̆dy. Óıtkeni suryptaý solaı júrgizildi. Endi jylqyǵa degen qurmetimizdi qaıta túletip, maqsatty túrde suryptaý júrgizip, at baptaý, júırik jaratý máselesin jolǵa qoısaq, alaman báıgemen jáne jorǵa jarysta álemdik júıede óz ornymyzdy alýǵa tolyq múmkindik bar. Bul sporttyq baǵyttaǵy jylqy salasyn damytý baǵytyndaǵy basymdylyq, eger osy sharalar qarastyrylsa, jylqy túligin sán-saltanattyń sımvoly sanaǵan babalar dástúri jandanar edi.
Qazaqtyń báıge attarynan keıingi joǵary baǵalaıtyn, erekshe qurmetteıtini jorǵa attar. Jorǵanyń júrisi adamǵa óte jaıly. Jorǵa júrisi jylqyda týa bitetin qasıet bolǵandyqtan, qazaqtyń aýqatty baılary jorǵa tuqymyn ósirip, olardy jorǵasynyń ereksheligine (aıaq alysy) qaraı jiktep, báıgege arnalǵan jylqyny erekshe kútimge alǵan.
Tarıhqa úńilsek, revolúsıaǵa deı̆in elimizde 5 mıllıondaı jylqy bolǵan. Qazir, úsh mıllıon basqa áreń jetkizdik. Jylqy kóp bolsa, «júzden júırik, myńnan tulpar» degendeı, báıge attar da kóbeıedi. Eń bastysy, jylqynyń kóbeıýi úlken strategıalyq mańyzdy másele. Jylqy malynyń basy artsa, qymyz da kóp bolady, et te molaıady. Jylqynyń sýsynyn iship, etin jegen adamnyń densaýlyǵy da túzeledi. Mal basy ósken saıyn, ónimniń baǵasy da arzandaıdy, ıaǵnı ekonomıkalyq turǵydan da, áleýmettik jaǵynan da utarymyz mol. Ázirge qaltaly azamattarymyz ońaı̆ oljaǵa maldanyp, qazaqtyń tól týmasyn damytýǵa salǵyrttyq tanytyp júrgeni kóńilge qaıaý túsiredi.
Jylqy sharýashylyǵyna baıyppen qarasaq, eń áýeli túbegeıli sheshiletin másele sharýashylyqqa qajetti baǵyttaǵy ónimdi maldardy damytýdy jeke qarastyryp, sporttyq baǵytta minis, júırik pen jorǵa jylqylardy bólek damytýdy oılastyrǵan jón. Qaısy jerde qandaı jylqy, qanshama jylqy ósirýge bolatyny osy arnaýly baǵdarlamanyń enshisinde. Belgili kezeńderde belgili túlikti ósirý úshin shuǵyl sharalardyń qoldanylǵanyn tarıhtan bilemiz. Ótken ǵasyrdyń sońynda sıyr malyn on mıllıon basqa, qoı túligin otyz alty mıllıonǵa jetkizdik. Ókinishtisi, qazirgi tańda iri qara sharýashylyǵyna mán berilip, jylqy túligi taǵy qaltarysta qaldy.
Meniń oıymsha, bar jylqynyń ózin kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, ósire bilse, mal basynyń kóbeıetini shúbásiz. Basqa salalarda qarastyrylǵan memlekettik qamqorlyq: túliktiń ósimin yntalandyrý, mal asyldandyrý jumysyna demeý, jylqy eti men qymyz óndirisine sýbsıdıa berý, jylqy etin eksportqa shyǵarýdy qoldaý sıaqty sharalar bolsa quba-qup. Alǵashqy kezeńde, urǵashy maldy shekten tys soıýǵa da shekteý qoıylǵany abzal. Saıyp kelgende, sharýa tarapynan qulyq pen qunttylyq bolsa, memleket tarapynan qoldaý kórsetilse, Qazaqstannyń keń-baıtaq dalasynda mıllıondaǵan jylqy ósirýge ábden bolady.
Jylqy malynyń sanyn bes, on, tipti on bes mıllıonǵa jetkizýge múmkindik bar. Qazaqstanda ıgerilmeı jatqan tabıǵı jaıylymdar jetkilikti, tek shabyndyqtardy qaıta qalpyna keltirip, sýǵarý máselesin retteýge memlekettik qoldaý asa qajet. Saryarqanyń tósinde basy bos óris jetkilikti. Sol sıaqty, Shýdyń boıy, Syrdyń boıy, ár óńirde kezdesetin toǵaılar jylqyny jutatpaıtyny kúmánsiz. Baǵdarlamanyń ózegi, «mal ósirseń, órisińdi tap» degen ustanymmen qaı jerde, qandaı tuqymdy jáne qanshama bas ósirýdi jolǵa qoıý. Osy baǵytpen shól jáne shóleıt aımaqtarda ornalasqan tabıǵı jaıylymdardy jylqy ósirý arqyly tıimdi paıdalaný halyq ıgiligine qosylar súbeli úles bolar edi.
Bıologıalyq jaratylysyna oraı jylqy túligi elimizdegi tabıǵı jaıylymdarda kezdesetin shóptesin ósimdikterdiń 416 túrin paıdalana alatyny ǵylymı zertteýlerde dáleldengen. Mysaly, jaıylymda kezdesetin 91 túrli jýsannyń 39 túrin, 181 túrli sorańnyń 48 túrin jeıdi eken. Endi shóleıt aımaqtarda kezdesetin jataǵan ósimdikter, kóbine, aqýyzy mol burshaq tuqymdastar ekenin eskersek, osyndaı alýan túrli shóp túrin jegen jylqy etiniń quramy erekshe bolatyny zańdylyq.
Álbette, tabıǵı jaıylymdarda baǵylǵan jylqy eti ekologıalyq taza ónim talabyna saı keledi jáne jylqy eti men sútiniń zamanaýı adamdardyń tamaqtaný údesine saı dámdi, jeńil qorytylatyn sińimdi bolatyn qasıeti – jylqy ónimderiniń sapalyq alǵysharttary. Sondyqtan otandyq jylqy tuqymdarynyń jaıylymǵa beıimdiligin tolyq paıdalaný tabıǵı jaıylymdardy tabys kózine aınaldyrýdyń utymdy joly bolar edi. Degenmen basymdylyqty uıymdasqan iri sharýashylyqtarǵa bergen jón. Óıtkeni usaq sharýashylyq maldy asyldandyrýǵa da, turaqty ónim mólsherin josparlaýǵa da qaýqarsyz.
Qaraǵandy oblysynda bıelerdi óndiristik tehnologıa negizinde saýyp, jylqy sútin leofıldi ádispen qurǵaq untaq túrinde eksportqa shyǵara bastaýy álemdik naryqqa jol tartqan jaqsy bastama. Endigi kezek – Japonıa jáne basqa da jylqy etin paıdalanatyn memleketterge jylqy etin shyǵarýdy júzege asyrý. Osy oraıda, jańashyldyqqa umtylǵanmen, jańasha jumys isteýdi ıgere almaı jatqan jaıbasarlyǵymyz qolbaılaý bolyp tur.
Ónimdik baǵyttaǵy jylqylardy sút ónimdiligi nemese et ónimdiligi boıynsha suryptaýdyń jańa ádisteri áli óndiriske jol tappady. Genomdyq saralaý ádisi tek shyǵý tegin anyqtaýdan ary aspady. Salany qarqyndy damytýdyń taǵy bir ádisi, ol jylqy malynyń semizdigin, ásirese qabyrǵa qyrtysynyń qalyńdyǵyn anyqtaýdyń zamanaýı ádisterin óndiriske engizý máselesi. Etti sıyr salasynda bir jasar taıynsha etiniń mármerlik sapasyn últradybystyq ádisimen anyqtaǵandaı, jylqy malynda da osy ádisti qoldansa, suryptaý jumystaryna serpin beriler edi.
Sońǵy jyldary taqyrybynan at úrketin, mysaly, «Qundylyqtardyń quldyraýy» sıaqty ózekti maqalalar jıi jarıalanyp júr. Shyndyǵynda, kóp adamdar jaıylymda júrgen jylqyǵa eshteńe qajet emes, óz tamaǵyn ózi taýyp jeıdi nemese baılar jylqy ósirip jatyr, olarǵa qoldaýdyń qajeti qansha degen jańsaq pikirge boı aldyryp jatqany janyńa batady. Baılar, kóbine, hobbı úshin sporttyq baǵytta jylqy ustaıdy. Al jaıylymda júrgen jylqy ózimen ózi ósedi desek, nege et qymbattaıdy nemese qymyzdyń baǵasy arzandamaıdy. Saýal kóp, astaryna úńilip jatqan salalyq qyzmetker joq. Bul salada memleket nazar aýdaratyn túıtkilder jetip artylady. «Ústirt qaralǵan is árdaıym shıki» bolatynyn eskersek, jylqy sharýashylyǵyna degen salǵyrt kózqarasty toqtatý kerek.
Táji tumaý aýrýy etek alyp, jylqy ónimine suranys artyp keledi. Osyndaıda, «óziń óndirmeı, ózegiń jalǵanbaıdy» degen qazaqy uǵym oıǵa oralady. Endigi ózekti másele 2022-2026 jyldarǵa arnalǵan agrarlyq salany damytýdyń ulttyq jobasynda jylqy sharýashylyǵy basymdylyqqa ıe bolyp, babalar qadir tutqan túliktiń baǵy jansa bolǵany. Igerilmeı jatqan en dalanyń tósin jaıylymǵa beıimdelgen qoltýma maldyń úıirlerimen toltyryp, qala men qala mańynda «jylqy baqtym – jorǵalattym» degen ustanymmen minis attardy setirlep ustap, sporttyq baǵytty jandandyrsaq upaımyz túgeldener edi.
Aıbyn TÓREHANOV,
profesor.
(maqalanyń sońy, basy ótken sanda)
Bilip júrgen jón!
- Jylqyǵa qatysty halyqaralyq ólshem birliginde «at kúshi» degen uǵym qoldanysqa engen. Bul ólshem at shydamdylyǵynyń kórsetkishi. Mysaly, 1 at kúshi /a.k./ = 75 kg.m/s = 0,736 kVt.=736 Vt.
- 1933 jyly shyqqan «Kazahı» dep atalatyn poshta markasynda atqa mingen qazaqtar beınelengen. Bul marka «Keńestik halyqtar» serıasymen 0,2 mln danamen shyqqan eken.
- qazaqy jylqy ish maıyn qabyrǵasyna sýyq túskennen keıin jınaıdy, al qazynyń shúıgini qabyrǵadaǵy qyrtyspen ólshenedi. Sondyqtan soǵymdy qar túskennen keıin soıǵan.
- azǵan adamdarǵa /aýrý, álsiz jáne ebedeısiz semiz adamdarǵa/ taban túsken qazy bergen, ony toraltý deıdi. «Órtke qarsy órt qoıý» nemese «qardyń basyn qar alady» ustanymy boıynsha maı basqan adamǵa maı jegizgen.
