Ekonomıkasy qýatty el – mashına jasaý salasy damyǵan el. Álemniń kóshbasshy memleketterine qarasańyz, bul tujyrymnyń aqaýsyz shyndyq ekenin moıyndaısyz. Sol elderdiń kóbi óndiriske qajetti shıkizatty ózge aımaqtan tasymaldaıtyny oılantpaı qoımaıdy. Bizdiń el mashına jasaý salasynda ózgelerge táýeldi bolyp keledi. Qanshama jobalardy qolǵa aldyq, biraq ońdy nátıje áli baıqala qoıǵan joq. Bul saladaǵy olqylyqtyń ornyn qalaı toltyramyz? Mashınanyń qandaı túrlerin shyǵarýdy qolǵa alǵan jón? Elimiz ǵalymdarynyń ǵylymı potensıaly qandaı? Osy jáne ózgede suraqtar tóńireginde Q. I. Sátbaev atyndaǵy Qazaq Ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetine qarasty Á. Búrkitbaev atyndaǵy ónerkásiptik ınjenerıa ınstıtýtynyń dırektory, tehnıka ǵylymdarynyń doktory Áýezhan TURDALIEV myrzany áńgimege tartqan edik.
– Jer júziniń ekonomıkalyq kartasyna qarasaq, mashına jasaý ónerkásibi damyǵan elderdi tórt topqa bólýge bolady. Birinshi topqa Soltústik Amerıka jatady, olar mashına jasaý ónimderiniń barlyq túrin óndiredi. Ekinshi topqa Eýropa (TMD elderinen basqa) elderin aıtýǵa tıispiz. Bular alǵashqy bý mashınasyn jasaǵannan beri, bul salada ózgege des bergen emes. Úshinshi top dep shyǵys jáne ońtústik shyǵys Azıa elderin ataımyz, onyń ishinde Japonıa jáne ońtústik Koreıa ózderin mashına jasaýdaǵy joǵarǵy tehnologıasymen moıyndatyp otyr. Al tórtinshi top – TMD elderi, úlken kólemde mashına jáne qondyrǵylar shyǵaratyn qýaty boldy, bir kezderi... biraq aldyńǵy 3 topqa karaǵanda ǵylymı jetistikterin engizýden artta qalyp keledi. Germanıa, Fransıa, Italıa, Anglıa, Ispanıa, Amerıka, Brazılıa, Japonıa, Ońtústik Koreıa, Qytaı, Sıngapýr, Malaızıa sekildi kóptegen elder mashına jasaý salasyn ýysynda ustap tur. TMD elderinderiniń ishinde Belorýssıa óziniń aýyl sharýashylyǵyna qajetti tehnıkalaryn, Reseı aýyr tehnıkalyq mashınalary men burynǵy jeńil kólikteri qaıta jańalap, shyǵarýdy qolǵa alyp keledi. Kórshimiz Ózbekstannyń jetistikteri de edáýir. Jeńil avtokólik óndirýde álemniń aldyńǵy 30 eliniń ishine engenin aıtsaq ta jetkilikti.
– Qazaqstanda kezinde kóptegen zaýyttar boldy ǵoı. 2000 jyldary «Tulpar» atty kólik shyǵarǵanymyzda jadymyzda. Nege kóptegen bastamalar aıaqsyz qalyp keledi?
– Elimizde kezinde óndiristik ónimniń besten birin mashına jasaý ónerkásibi bergen. Bizdiń kóptegen zaýyttarymyz boldy. Soǵystan keıingi jyldarda ondaǵan mashına jasaý zaýyttary salyndy. Aspap jasaýdyń, elektrotehnıkalyq ónerkásiptiń, traktor jasaýdyń jańa salalary qarqyndy jumys isteı bastady. Mysaly, 1990 jyldary mashına jasaý kesheniniń quramynda 2500-deı ónim túrlerin shyǵaratyn 370 zaýyt jumys istegenin bul kúnde kóbimiz umytyp ta ketkendeımiz... Qazir she? Mashına jasaý salasynda kóp zaýyttarymyz burynǵy Keńes odaǵy ýaqytynda shyǵarǵan ónimderin sany jáne sapasy jaǵynan tómen quldyratyp aldy. Tańǵalatyn nárse emes, elimizdegi ulttyq ónerkásiptiń mashına jasaý ónimderi 1990 jyly 16% bolsa, 2008 jyly 2,9% qurady. Ókinishtisi sol, biz zaýyttardy saqtaýdyń ornyna, temir-tersek esebinde satyp jiberdik. Endi sondaı zaýyttar salý úshin mıllıardtaǵan qarjy qajet. Sońǵy jyldary bul salaǵa memleket aıryqsha nazar aýdara bastady. Jýyrda Elbasy Nursultan Nazarbaev Qostanaıǵa sapary barysynda Koreıa birlesken mashına qurastyrý zaýytyna soǵyp, olardyń jumysyna sáttilik tiledi. Eger til-kóz tımese, aldaǵy birneshe jyldyń ishinde sol zaýytta 80 myń dana mashına qurastyrylatyn kórinedi. Bul aıryqsha aýqymdy joba. Memleket basshysy artqan senimniń úddesinen shyǵý úshin zaýyt basshylyǵyn qaýyrt jumys kútip tur.
– Bizge dál qazir mashına jasaýdyń qandaı túrlerin qolǵa alǵan jón?
– Odaq ydyraǵan kezde Qazaqstanda 120 myńǵa jýyq júk vagony bolǵan. Búginde sonyń 70-80 myńy bar, qalǵandary eskirdi. Bizde vagon jetispeýshiligi jylda sóz bolyp keledi. Bizge dál búgingi tańda 20-30 myńdaı vagon qajet. Onyń bárin satyp alýǵa jaǵdaıymyz jar bermeıdi. Sondyqtan jyl saıyn 1000 vagon ǵana satyp alyp otyrmyz. Muny bir deńiz. Qazaqstanda buryn 230-240 myńdaı traktor bar edi. Qazir shamamen 130 myńdaı qalsa kerek. Demek, aýyl sharýashylyǵyna 100 myńdaı traktor kerek. Aýyl sharýashylyǵy tehnıkalaryna zárý, satyp alýǵa qarjylyq múmkindigi joq iri sharýashylyqtar qanshama. İri sharýashylyq birlestikter shetelden tehnıka satyp alǵanymen, shaǵyn fermerlerdiń oǵan múmkindigi jetkiliksiz. Belorýstyń shaǵyn traktorlaryn satyp alýmen ildaldalap keledi. Onyń ózi tapshy. Biz aýyl sharýashylyǵy tehnıkalaryn birneshe márte jasaýǵa talpynyp kórdik. Bul jumysymyzdan nátıje shyqpady. Meniń aıtpaǵym, bizge dál qazirgi tańda vagon jáne aýyl sharýashylyǵy tehnıkalaryn óndiretin birneshe iri zaýyt salǵan durys. Onan shyǵatyn ónimderdi meılinshe halyqqa qoljetimdi baǵamen bolmasa lızıń arqyly bersek, zaýyt ta, halyq ta utylmas edi. Al jeńil avtokólikterdi shyǵarýdyń jóni basqa. Oǵan júıeli jumys kerek. Múmkindiginshe, otandyq ǵalymdardyń ǵylymı potensıalyn ońdy paıdalanǵan jón.
– Q. I. Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıteti mashına jasaý mamandaryn daıarlaıtyn biregeı oqý orny. Uzaq jyldyq pedagogıkalyq jáne ǵylymı tájirıbesi bar. Mashına jasaý mamandyǵy boıynsha bitiretin túlekterge suranys bar ma?
– Eń áýeli, ýnıversıtetimizdiń bıyl 80 jyldyq mereıtoıy ekenin aıta keteıin. Uzaq jyldyq tarıhy bar biregeı oqý ordasynyń jan jaqtyly jetistikterin aıtar bolsaq, áńgimemiz uzaqqa sozylary anyq. Elbasy ár Joldaýynda joǵary oqý oryndarynda tehnıkalyq mamandyqtarǵa jiti kóńil bólýdi tapsyryp keledi. Bizdiń ýnıversıtet elimizge eń qajetti mamandardy daıarlaıtyn, ǵylymı múmkindigi óte joǵary, joǵary sanattaǵy oqytýshylary kóp, halyqaralyq bilim berý standarttary negizinde shákirtter daıyndaıtyn, aty alys-jaqyn shetelderge tanymal mańdaıaldy oqý orny bolǵandyqtan, qashanda óz atyna kir keltirmeýdi oılaıdy. Mundaǵy ár ustazdyń moınynda aıryqsha júk bar. Elbasy «Básekege qabiletti ult qalyptastyrý – zaman talaby» ekenin aıtyp keledi. Biz dál sol maqsatta jumys isteıtin ujymbyz. Ýnıversıtet rektory Jeksembek Mákeıuly Ádilov álemdegi tehnologıalardyń jańa úlgisin der kezinde oqý ordasyna engizip, jańa ǵylymı jetistikterdi úırenýge bar jaǵdaıdy jasaýdy qolǵa alyp otyr. Bilim berý salasyndaǵy árbir jańalyqtan qalys qalmaýdy bizge mindetteıdi, oǵan qajetti ǵylymı bazany qalyptastyrýdan qarjy aıap jatqan joq. Qazir bizden bitirgen túlekterdiń biraz bóligi elimizdegi zaýyttarda jumys istese, keıbiri shetelderden shaqyrtý alyp, qurlyq attap ketip jatqandary da bar. Árıne, eger elimizde mashına jasaý salasy qarqyndy damysa, olardyń elden ketpeıtini anyq. Al ınstıtýtymyzdan bitirgen bilikti mamandardyń qatarynda nebir elge tanymal azamattar, qoǵam qaıratkerleri, zaýyttar men fabrıkalardyń basshylary, belgili ǵalymdar kóp. Instıtýt mashına jasaý, munaı-gaz ónerkásibi, jeńil ónekásipke qajetti tehnıkalardy daıyndaıtyn mamandardy ázirleıdi. Bizdiń túlekterimizdiń birnesheýi ózderiniń patentterin ózge elderge satqanyn da bilemiz. Bizde olardyń jańalyqtaryn óndiriske engizýge enjaolyq qolbaılaý bolyp otyrǵanyn da jasyryp qaıtelik. Ózderi ónim shyǵarýǵa qarjy tappaıdy. Bul olqylyqtyń ornyn toltyratyn kún taqaý ǵoı dep oılaımyn. Óıtkeni, Prezıdent mashına jasaý salasyna aıryqsha kóńil bólip otyr. Úkimet te qoldan kelgen kómegin aıap jatqan joq. Qýatty el mashınasyn ózi jasaıdy. «Jaıaýdyń shańy shyqpas» degen halyqtyń urpaǵymyz ǵoı. Mashına óndirisi damymaǵan eldiń ózge salasy damıdy deý qıyn.
Ýnıversıtetimizden bilim alyp jatqan jastardyń izdengishtigi súıintedi. Olar tehnologıa men ındýstrıa damyǵan ǵasyrdyń túlekteri bolǵandyqtan, aqparattyq múmkindikti qalt jibermeı, ózderine kerekti ǵylymı jańalyqtardy ýaqtyly bile alady. Bir baıqaǵanym, únemi ózge elderdegi sońǵy ǵylymı jańalyqtarǵa qulaq túrip, ishteı solarmen báskelesetinderi baıqalady. Ózderi jańalyq ashýǵa qumar. Armandary álemge tanymal qazaqstandyq mashına brendin jasaý ekenin aıtyp ta jatady. Biz solardyń armandaryna qanat bitirý úshin bar kúshimizdi salamyz. Eger maǵan: «Ulttyq ıdeologıany qalaı qalyptastyrýǵa bolady?», – dep suraq qoısańyz, men oılanbastan: «Otandyq ındýstrıany damytý, óz mashınamyzdy jasaý» der edim. Ulttyń rýhyn serpilter kúnniń de aýyly alys emes ekenine senim kásil.
Áńgimelesken, T. TAŃJARYQ.
.
DEREK
Odaq ydyraǵan kezde Qazaqstanda 120 myńǵa jýyq júk vagony bolǵan. Búginde sonyń 70-80 myńy bar, qalǵandary eskirdi.
Qazaqstanda buryn 230-240 myńdaı traktor bar edi. Qazir shamamen 130 myńdaı qalsa kerek. Demek, aýyl sharýashylyǵyna 100 myńdaı traktor kerek.
