Orystan dosyń bolsa, aıbaltań janyńda bolsyn

Qazirgi Reseı jarlaýyttyń ústindegi lashyq sekildi. Biraq olar ózderin saraıda otyrmyz dep elestetkisi keledi. Ekonomıkalyq ári rýhanı alyp tolqyndar jarlaýytty úńgı túsýde. Ony sezer Reseı joq. Kóp ótpeı aınalasynan daýyl kóterilýi ǵajap emes. Sonda álgi lashyqtarynyń dal-duly shyǵary sózsiz. Mundaı qaýqarsyz halderin jasyrý úshin aınalasyna aıbar shegý orystardyń ejelgi ádeti.

Ne Batys, Ne Shyǵys, ne Eýropa, ne Azıa ekeni belgisiz dúbára eldiń tarıhyna úńilseńiz, bılik ıeleriniń óz halqynyń azaptalýynan lázzat alatyn toǵysharlyǵyn baıqaısyz. Sonaý patshalyq Reseıden kúni búginge deıin bılik basyna urda jyq, toǵyshar top ıelik etýde. Orys halqy Dostoevskııdiń álgi bir jyndysúreı, óz jandaryn ózderi qınaýmen ómirlerin ótkizetin keıipkerlerinen áli de uzaı qoıǵan joq. Olar áldenege ıe bolǵysy kelip jantalasady, qyzyǵy, onyń ne nárse ekenin ózderi bilmeıdi. Óıtkeni, olardyń taban tirer tól mádenıeti bolǵan emes. Olardyń mádenıeti – toǵysharlyq pen jekkórýshilik, ózgemen jaýlasý. Sondyqtan, mádenıetti suhbattasýǵa dármensiz. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta jeńilgen nemister men japondardy tyǵyryqtan qutqarǵan mádenıet ekenin, ulttyń ishki rýhanı bolmysynyń suhbattasýǵa beıimdiginiń arqasy ekenin barsha álem moıyndasa kerek. Orystardyń ondaı bıik parasaty bolmaǵandyqtan, kún sanap qurdymǵa ketý ústinde. Sońǵy 20 jyl ishinde Keńs odaǵy kezindegi bar aıbarynan aıyrylǵan Reseı barsha álemge jaýyǵýmen kún keshýde. Olar ózderiniń irip-shirýin, ózekterin kemirgen jegi qurtyn ózderinen kórýdi umytqan. Buryn da solaı edi, qazir de solaı. Bir tańǵalarlyǵy, Reseıdiń álsizdigin ózderi artyqshylyǵyna balaıdy. Qoldaryndaǵy áskerı qarýlaryn qoqańdatyp, doq kórsetý arqyly jan-jaǵyn úreıge bóleýdi jeńis dep tileıtinderi kúlkili. Anyǵy, Reseıdiń kez kelgen salasy áldeqashan toqyraǵan. Shyn máninde, tek TMD elderi ǵana seskenetini bolmasa, Eýropanyń olarǵa túkirgeni bar. Baltyq jaǵalaýyndaǵy elder áldeqashan reseılik fobıadan qutylǵan. Ázirbaıjan, Grýzıa, Ózbekstan sekildi elder de «sasyq ólkeden» irgesin aýlaq salyp úlgerdi. Alaıda, Pýtındy Kún kósem dep biletin orystar ol shyndyqty moıyndaǵysy joq. Ózderin aqyldy, zeıindimiz dep esepteıtin elıtalarynyń kóp bóligi Pýtındi «Batys qubyjyqtarynan qutqarýshy paıǵambar» dep oılaıtynyn bilý qıyn emes, áıtpegende, olar sońǵy ýaqıǵalar kezinde tegeýirindi qarsylyq kórseter edi. «Reseıdiń jeri qanshalyq úlken bolsa, sory sonshalyq qalyń» degen sózdi kim aıtqanyn bilmeımin, kim aıtsa da, dál taýyp aıtqan. Olar dál qazir sorlaryn odan arman qalyńdatýǵa kúsh salyp otyr.

Bizdiń keıbir qazaqtar Reseısiz kún kóre almaımyz dep oılaıdy. Qudaıy kórshimiz ekeni shyndyq, biraq olarmen birge otqa túsýdiń qajeti joq. Sebebi, Reseı kúni batyp bara jatqan el. Biz úlgi tutar eshqandaı mádenıeti joq ulttan biz ne úırenemiz? Áýeli, juqtyrǵan jaman dertterimizden qalaı saýyǵýdy oılaǵanymyz abzal. Mysaly, Siz bilimniń qaınar kózi dep uǵatyn orys tiliniń TMD elderinen basqa aımaqqa barsańyz kók tıyndyq quny joq ekenin bilesiz. Ýkraınadan eki attap Polshaǵa, Latvıaǵa, Horvatıaǵa qadam basyńyz, eshkim pysqyryp qaramaıdy. Ázirbaıjannan ary asyp, Túrkıaǵa jetińiz, orys tilin túk qajetsinbeıtinderin júzinen baıqaısyz. Kaspııdiń arǵy – parsylar men Arab dúnıesi orys tiline muryn shúıire qaraıdy. Qytaı, Japonıa, Úndistan... eshbiri orys tilin qajetsinip jatqan joq. Eýropa elderi orys kórse, saıqymazaq keıipker kórgendeı, ańtaryla ári jany ashyp qaraıdy. Orystardyń ózderi jaratqan qandaı jańalyǵy bar ekenin sanap kórińizshi, oıyńyzǵa jóni durys eshteńe túspeıdi. Kerisinshe, olar únemi ózgelerden urlaýmen keledi. Senbeseńiz, saıttaryndaǵy aqparattardy aqtaryńyz, halyqaralyq mańyzy bar, ǵylym, óner, dúnıetaný, ádebıet salasyndaǵy barlyq jańalyqtardy Batys elderinen siltemesiz kóshirip otyr. Al biz olardy orystar jazǵan eken dep, aýzymyzdy ashamyz da otyramyz. Jáne olar ózderiniń kemdigin bildirmeýge tyrysyp, ótirik namysqa basyp, orystardy ózgelerden artyq kórsete, ústemelep aýdarady. Mundaı plagıattyq tek orys dúnıesine jarasymdy...

Men orystardyń bir minezine tánti ekenimdi jasyrǵym kelmeıdi. Olardyń kez kelgeni ózderiniń az biletindikterin bildirmeýdiń sheberi. Qarapaıym, eki aýyz sózben túsindirýge bolatyn dúnıeni olar únemi kúrdelendirip, qıyndatyp jetkizýdiń masteri. Kez kelgen alqash oryspen jaqyndasa ketseńiz, óziniń shalapushlyq bilgenin úlkeıtip aıtyp, dabyraıta danyshpansıtynyn baıqaısyz.

Reseı – baqytsyzdar otany, jalǵyzdardyń mekeni. Ony baqytsyz etken mádenıetsizdikteri jáne toǵyshar sheneýnikteri. Búgingi Reseı bolashaqta qalaı jalǵyz qalsa (qazirdiń ózinde jalǵyz), qarapaıym halqy da sondaı jalǵyzdyq qursaýyna qamalǵan. Olar jalǵyz emes ekendikterin dáleldeý úshin bárine jaýyǵyp júr. Kózi qaraýytqannyń janyna úıir bolmaý kerek, zalaly tıedi...

Toqtaráli TAŃJARYQ.