Osydan 10 jyl buryn «Ana tili» tilshisimen saýaldasqan Ámirjan Qosanov araǵa ýaqyt salyp prezıdent saılaýyna túserin boljamaǵan bolar. Ol tusta Qosanov JSDP qatarynda edi. Odan beri de qanshama sý aqqanmen, sol suhbatynyń máni men mazmuny solǵyn tartpapty. Qosanovtyń 10 jyl burynǵy suhbaty men búgingi ómirden esh aıyrmashylyq tappasańyz, taýsylmańyz. Suhbatty jarıalaýdyń sebebi sol-tuǵyn.
– Ámirjan aǵa, Parlament saılaýynan beri de biraz ýaqyt ótti. «Nur-Otan» partıasyn bıliktiń qolbalasy dep qansha synap-minesek te, kún ótken saıyn dúbiri kúsheıip kele jatqan sekildi. Kerisinshe, «halyqshylmyz» dep júrgen opozısıalyq partıalardyń úni nege báseń? Opozısıaǵa halyqpen jumys isteýge qulyqsyz, olarǵa halyq emes, bılik pen jaıly oryn ǵana kerek deýshilerge ózderińizdi jyǵyp berip otyrgan joqsyzdar ma?
– Saılaý kezeńi – óz zańdylyǵy bar erekshe kezeń. Kimniń kim ekeni tanylatyn da, kimniń kim ekenin tanytatyn da osy tus.
Sondyqtan «Abylaıdyń asynda shappaǵanda... » dep, kezi kelip turǵanda qaı partıa bolsyn qamshyny aıamaı basyp qalady.
Onyń ishinde «aqqa Qudaı jaq» dep, «Allalap» áline qarap shabatyndar da, áline qaramaı álek bolatyndar da bar. Qarap shabatyndar – ózine jáne halyqqa senedi, qaramaı shabatyndar máre aldynda ózgeni tobyqtan qaǵsh, ózin shylbyrdan súırep ótkizetin kókesine senedi.
Qaı partıa bolsyn saılaýshylarǵa óz tuǵyrnamasyn jetkizip, onyń qoldaýyna ıe bolý úshin baryn salady, el aralap, aqparat quraldary arqyly úgit-nasıhat júrgizedi.
Onyń ústine qazirgi zamannyń ajyramas bóligine aınalǵan «saıası tehnologıa», «pıar» degen bar. Bular – saılaý kezindegi saıasat tili. Sol sebepti qalasa da, qalamasa da saıası partıalar sol saıasat tilimen sóıleýge májbúr.
Árıne mundaı saılaýaldy qam-qareket bylaıǵy kezeńdermen salystyrǵanda, qyzý da qarbalasqa toly bolatyny sózsiz. Ondaı aıyrmashylyqqa túsinistikpen qaraý qajet dep oılaımyn. Biraq saıasatta syrttaı saıabyr bolǵanmen, ishteı saıabyr bolmaıdy. Saıası kúrestiń kózge kórine bermeıtin tustary, basqa da ádis-tásilderi kóp.
Al, endi, tek qana jaıly oryn kerek bolsa, baıaǵyda-aq Astana jaqta júrer edik qoı. Shynyn aıtqanda, ondaı shaqyrýlar aragidik bolyp ta turady. Ol da saıası oıyndaǵy astyrtyn júristerdiń biri. Ásirese, saılaýlar men sottaýlar aldynda jıilep ketedi ondaı baılanystar.
Meniń de, meniń demokrattar sapyndaǵy áriptesterimniń de mańdaıyna «Ǵumyr boıy opozısıada júrsin» dep jazylyp qoımaǵan shyǵar. Zaman da ózgerer, bılik te ózgerer. Memlekettik qyzmetke de shynymen halyqtyń qamyn oılaıtyn azamattar kóptep keler.
Saıası júıeni qanshama synasaq ta, sol júıede qyzmet etip júrgen, eli men ultyna janashyr birtalaı azamat bar ekenin moıyndaý kerek. Olardyń túr-túsin halyq jaqsy biledi. Eger de shynaıy saıası reformalar qolǵa alynsa, olardyń da qatary molaıa túser edi.
Al «halyqpen jumys isteýge qulyqsyz» degenge kelsek... Árıne, qalyń kópshilikke, ásirese, aýyldaǵy aǵaıynǵa oıymyzdy, qoǵamdaǵy qubylystarǵa balama kózqarasymyzdy jetkizý bizge ońaı bolyp jatqan joq. Qulqymyzdyń joqtyǵynan emes, múmkindigimizdiń joqtyǵynan. Onyń obektıvti de, sýbektıvti de sebepteri bar. Ózgeniń kúbirin dúbirge aınaldyryp jatqan telearnalar bizge kelgende, esigin aıqara ashyp: «Kel, efırge shyǵa qoı» dep otyrǵan joq.
Jergilikti jerdegi sheneýnikterdiń sholaq belsendiligi birinen biri ótedi. Biraq halyqtyń kózi ashyq: ol bıliktiń de, bizdiń de ótirigimiz bolsa, sózimiz ben isimiz janaspaı jatsa, lezde seze qoıady.
Ózimizden de kiná joq emes. Osy baǵyttaǵy jumysymyzdy jetildire túsý kerektigin sezemiz. Saılaýǵa qatysý – bizdiń júmysymyzdyń bir ǵana bóligi. Negizgi maqsatymyz – halyqtyń saıası mádenıetin kóterý, qalyń buqaraǵa óz quqy men bostandyqtaryn talap ete bilýdi uǵyndyrý.
– Úlken saıasat «úlken» aqshasyz júrmeıdi. Ótken Parlament saılaýynda «Nur Otan» partıasy men opozısıalyq JSDP partıasynyń saılaý qoryndaǵy qarjy kólemi ózgelerden qara úzip, dara shyqty. Qyrýar aqshany opozısıa qaıdan alyp otyr?
«Sheteldik uıymdar astyrtyn qarjylandyrady, otandyq alpaýyttar tasada jatyp, qoltyqtan demeıdi, onyń ishinde bizdiń elde shynaıy demokratıalyq qundylyqtardyń ornyǵýyna múddeliler de, belgili bir adamdy partıa kósemi etý arqyly bılikti qolǵa túsirgisi keletinder de bar» deıtin joramaldarda qısyn bar ma?
– «Aqshany qaıdan aldyń?» degen suraqty bizden góri, bizdiń qarsylastarymyzǵa qoıǵanyńyz durys bolar. Óıtkeni biz qaıdan alsaq ta, urlap almaǵanymyz anyq.
Eger biz urlasaq, ánsheıinde synyqqa syltaý tappaı otyrǵandar bir-aq kúnde áshkerelep, «ýa, halaıyq, mynalar ury» dep, aıdaı álemge pash eter edi. Elimizde saıası partıalarǵa shetelden qarjylyq kómek alýǵa zań júzinde tyıym salynǵan. Durys, óıtkeni óz elimizdiń bolashaǵyn muhıttyń arǵy jaǵyndaǵylar emes, ózimiz anyqtaýymyz kerek.
Basqasyn bilmeımin, dál bizdiń JSDP eshbir banktiń, ne olıgarhtyń shylaýynda júrgen joq. Bizdiń qoldaýshylarymyz qarapaıym halyq, shaǵyn jáne orta bıznes.
Sondyqtan da qaltasy qalyń toptardyń múddesine saı kelmeıtin jaıttardy, máselen, iri kapıtalǵa ıe olıgarhtardy tejep, ekonomıkaǵa memlekettik retteý mehanızmderin engizý, halyqty súlikteı soryp otyrǵan monopolıserdi táýbasyna keltirý sekildi shymbaıǵa batar shyndyqty eshkimnen ımenbeı aıtyp júrmiz. Mundaı ótkirlik bılikke ǵana emes, demokrat ataǵyn jamylǵysy keletin keıbireýlerge de jaǵa qoımaıtynyn bilemiz.
Óz basym bızneste júrip, ishteı tynyp, ádiletti kóksep júrgen kóp azamatty tanımyn. Siz ben bizge belgili sebeptermen olar bılikke ashyqtan-ashyq syn aıta almaıdy. Bálkim, olar bizge qol ushyn berý arqyly ańsaǵan maqsattaryna jetýge úmtylatyn da shyǵar.
Al kósemdikke kelsek. Saıası qyzmettiń bir sharty belgili bir tulǵanyń azamattyq belsendiliginiń ózgelerden erekshelenýi. Osy jaǵyn báz bireýler jalpy proses murattary úshin emes, jeke basynyń qamyna paıdalanyp, el kózine qorash kórinetini ras.
Múmkin sondyqtan da bizdiń keıbir áreketterimiz «kósemshildikti kókseýshilik» sıaqty kóriner.
Qaıtalap aıtaıyp, eń basty synshy – halyq. Qyrýar qarjy jumsap, jeke uıymnyń bastyǵy bolyp, qonjıyp otyra qalýǵa bolady. Ondaı mysaldar jetip jatyr. Alaıda kósemshildikti qoldan jasaýǵa bolsa da, kósemdik satylmaıdy!
– Opozısıa bılikti, bılik opozısıany synasa da, ult máselesine kelgende ekeýiniń de ustanymy egiz qozydaı uqsas bolatyny qalaı? «Kóptildi», «kópdindi» saılaýshylardan aıyrylyp qalmas úshin qazaq halqynyń múddesin elemeý qashanǵa deıin jalǵasady?
– Iá, osy ýaqytqa deıin saıası partıalar «qazaq máselesin» ashyq kótere alǵan joq.
Kerisinshe, bılik partıalary Qazaqstandagy orys máselesin kótergeni, ultaralyq tatýlyqtyń jóni osy dep, orystildi elektorattyń kóńilin aýlaǵany esińizde shyǵar. Bul da saıası tehnologıanyń bir túri.
Ult máselesi, sóz joq, shetin másele. «Ýralap» urandatqanmen dúnıe aıaq astynan ózgerip ketpeıdi. «Musylman bolmaq áste-áste» degendeı, «aqyryp teńdik suraıtyn kún» de alys emes.
Menińshe, zaman da, qoǵam da ózgerdi. Eń bastysy, qazaq ultynyń ózgeden ózgeshe tól múddeleri bar ekenine basqalardyń da kózi jete bastady. Máselen, Almaty qalasyndaǵy qazaq gımnazıasynda oqıtyn kishkentaı qyzymdy aparǵanda men sol mektepke balalaryn oqytyp júrgen basqa ult ókilderin jıi kóremin.
Sońyń bireýiniń maǵan: «Bolashaq qazaq tilinde ǵoı. Ózim tolyq úırene almaspyn, jas kelip qaldy. Al balam qazaq tilinde sýdaı aǵyp turýy tıis! Sonda ǵana men áke retinde onyń bolashaǵyna senimdi bolamyn!», – degeni bar-dy. Bul – Qazaqstan sekildi erekshe ulttyq tarıhy bar memleket úshin óte-móte mańyzdy jaıt.
Jalpy bizdiń elimizdi «kóptildi», «kópdindi» elder qataryna qosyp, ony halyq sanasyna sińirýdiń sońy jaqsylyqqa aparmaıdy. Bul tirkesterdi – keshegi naqty ulttyq tuǵyry joq «sosıalısik ınternasıonalızm» ıdeologıasynan qalǵan sarqynshaq dep bilemin.
Qatyp-semip qalǵan jasandy saıası urandardy qoıatyn ýaqyt jetti. Ult saıasatyn, XXI ǵasyrdaǵy qazaq halqynyń óz elindegi ornyn anyqtap alý jolynda bizge eń áýeli jańa saıasat, el basshylyǵynyń saıası erik-jigeri kerek! «Ultym!» dep bılik te, biz de az aıtyp júrgen joqpyz.
Biraq bir nárse aıqyn – qazaq máselesi tek qana til men tarıhqa, mádenıet pen rýhanı máselelerge tirelmeıdi! Ol máseleniń aıasy anaǵurlym keń.
– Qazaqstandyq opozısıanyń ortaq ustanymy nemese ıdeıasy bar ma?
– Qazaqstandyq opozısıa da kez kelgen qoǵamdyq qúrylym sekildi birkelki emes. Qoǵamnyń bir bóligi bolǵandyqtan, barshaǵa tán jaqsylyqtar da, kemshilikter de onyń boıynan tabylary haq.
Bizdiń qatarymyzda solshyl da, ońshyl da, sentrıster de bar. Bul – zańdy nárse. Máselen, biz ustanyp otyrǵan sosıal-demokratıalyq ıdeıanyń basqa partıalardyń baǵdarlamasyna uqsamaıtyn, keıde kereǵar tustary az emes. Alaıda bul – «demokratıalyq kúshter yrdý-dyrdý» degen sóz emes. Kerisinshe, ıdeıalyq alýantúrlilik – bizdiń baılyǵymyz. Iaǵnı, demokratıa murattaryn qoldaýshylardyń jalpy qataryn kóbeıte túsýge múmkindik artady. Óıtkeni bizdiń ortaq maqsat bireý jáne barshamyz sonyń mańyna toptasqanbyz. Ol – eldegi saıası júıeni odan saıyn demokratıalandyrý, shynaıy halyq bıligine qol jetikizý.
– Opozısıalyq basylymdardy oqysaq, opozısıada kemshilik joq sıaqty. Artyqshylyǵy qaıysy?
– Kemshiliksiz eshnárse joq. Jandy jaratylym bolǵandyqtan bizde o jaǵy da jetedi. Máselen, óz ıdeıalarymyzdy aýyl-aımaqtarǵa jetkizý, qalyń buqaramen tyǵyz jumys isteý jaǵy bizde aqsap jatyr. Jergilikti jerdegi kadrlarymyz da keıde kóńilden shyǵa bermeıdi. Saıasattyń uńǵyl-shuńǵylyna boılaı bermeıtin aǵaıynǵa bizdiń birigip, sosyn bólinip jatýymyz da túsiniksizdeý bop jatady.
Al artyqshylyǵymyzdy tizbelemeı-aq qoıaıyn. Maqtaný ádetimde joq. El ózi aıtar.
Tek qosarym mynaý:
ádilettikti, erkindikti murat etken bizdiń sózimiz qaımana halyqtyń kóńilinen shyǵyp jatyr.
Túptep kelgende, shyndyq bizdiń jaqta.
Saılaý ádil de ashyq ótse; barlyq deńgeıdegi ákimder saılanyp, joǵarǵy jaqtaǵy bastyqtarynyń aldynda dirdektemeı, saılaýshylarymen sanasyp, qyzmet atqarsa; sottardy da halyq ózi tikeleı saılap alsa; memleket ekonomıkadaǵy rólin kúsheıtse; baǵa men tarıfterdiń retsiz ósýi toqtatylsa; jerasty baılyǵynan túsken tabys at tóbelindeı olıgarhtar men sheneýnikterden halyqqa qaıtarylsa, sóıtip, jyldan jylǵa ýshyǵyp bara jatqan áleýmettik máseleler tezirek sheshilse; jastarymyzdyń joǵary bilim alýy tegin ári sapaly bolsa; birinshi kezekte kórsetiletin medısınalyq kómek te tegin bolsa; sóz bostandyǵyna shekteý qoıylmasa degen usynystardy talaı jyldan beri aıtyp kele jatyrmyz.
Osy ıdeıalarymyzǵa kim qarsy bola alady?
Bizdiń taǵy bir artyqshylyǵymyz – qatarymyzdaǵy áriptesterimizdiń sapasy. Bizde joǵarydaǵy bastyq ne aıtady degen psıhologıa atymen joq. Shynaıy demokratıalyq, bir-birimen terezesi teń qarym-qatynas. Munyń ózi shenge tabynýdan aryla almaı júrgender úshin úlken mektep. Qoǵam da solaı ózgerýi tıis.
– Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda opozısıa men bılik arasynda astyrtyn kelisimder jasalǵan kezder az bolmaǵan sıaqty. Qazirgi opozısıa qolynda bılikke yqpal etetindeı tetikter qalmady desek te, sondaı kelisimder áli de júrip jatqan bolar?
– Kez kelgen órkenıetti memlekette opozısıanyń bılikke yqpal etý joldarynyń biri – Parlament sekildi saılanbaly organdarǵa enip, sonyń sanatynda óz oıyn júzege asyrý.
Ókinishtisi, ótken saılaý bizge birpartıalyq Májilisti alyp keldi de, bizdi ondaı múmkindikten aıyryp otyr. Bizdiń málimdemelerimizge bılik asa qatty qúlaq asyp jatqan joq.
Endi bizde ne qaldy? Tikeleı halyqqa júginip, yqpal etý ǵana! Sol jumyspen aınalysyp jatyrmyz qazir.
Al astyrtyn ba, jarıa ma, kelissózder bolyp turady. Ol da bolsa, saıası kúrestiń bir ádisi. Tek, áıteýir, sol áńgimeler barysynda kelissóz júrgizýshiler halqyna jarıa etken maqsat-murattaryn tárk etpese bolǵany. Áıtpese, oppozısılyq tirliktiń qıyndyǵyna shydamaı, keshegi áriptesterin satyp ketip, bıliktiń shashbaýyn birjaqty kóterip ketkender de joq emes qoı.
– Opozısıa men bılik qandaı jaǵdaıda mámilege keledi? «Ótkendi qazbalamaıyq, alda qatelespeıik» degen ortaq tujyrym nemese ıdeıa tóńireginde toptasyp, saıası prosesti jańa paraqtan» bastaýǵa bolmaı ma?
– Ortaq mámileniń formýlasyn ózińiz aıtyp otyrsyz ǵoı!
Kez kelgen mámile eki jaqtyń nıetin qajet etedi.
Bılik opozısıanyń ómir súrýge qaqy bar ekenin túsinse. Onyń pikirlerine qulaq assa, qundysyn qajetine jaratsa. Eldegi saıası júıeni odan saıyn demokratıalandyrýǵa qadam jasaýǵa ázir ekenin dáleldese.
Al opozısıa bılik pen onyń ınstıtýttaryn tolyqtaı joqqa shyǵarmasa, onyń kemshilikterimen qatar, jetistikterin de moıyndaýdan qashpasa. Qoǵamdy, qala berdi, ómirimizdi túbegeıli jańartý jónindegi basty prınsıpterimizden aınymaı, olardy saıası básekede tabandy túrde qorǵaı otyryp, qoǵamdyq dıalogqa daıyn ekenimizdi kórsete bilsek, mámile degen sol emes pe?
Elge shynaıy demokratıalyq qundylyqtardy ornatý jolynda ortaq sharýa bolsa, nege birlesip atqarmasqa? Máselen, jaqynda Qazaqstan EQYÚ-ǵa 2010 jyly tóraǵa bolatyny týraly sheshim qabyldandy. Óte durys sheshim, osynaý bedeldi halyqaralyq uıymnyń tórinde elimizdiń kók baıraǵy jelbirep turgany barshaǵa maqtanysh emes pe?
Olaı bolsa, Madrıdte sóılegen sózinde Syrtqy ister mınıstri M.Tájın myrza jarıalaǵan jospardyń tóńireginde nege birlesip jumys atqarmasqa? Sheshingen sýdan taıynbas. «Saılaý týraly», «BAQ týraly», «Saıası partıalar týraly» Zańdardy nege birge ózgertpeske? Kelisip pishken ton kelte bolmaıdy.
Erekshe nazar aýdarar másele mynada: EQYU-ǵa tóraǵalyq etý memleketimiz úshin tek qana maqtanysh emes, buryn-sońdy bolyp kórmegen orasan zor jaýapkershilik. Endigi jerde búkil álemniń nazary biz jaqqa aýmaq. Eger de EQYU-nyń halyqaralyq standarttaryna saı bolmaı, saıası reformalarymyz jetkiliksiz bolyp jatsa, uıattyń kókesi sonda bolady.
Menińshe, Qazaqstannyń bedelin oılaıtyn barsha azamatgar – sheneýnikter bolsyn, biz bolaıyq – osy bir jaıt týraly myqtap oılanǵanymyz durys!
– «Opozısıa bılikke kelse, baılyqty qaıta bólis bastalady, beıbereketsizdik oryn alady» deıtin úreıdi qalaı tarqatasyz?
– Bizdiń baǵdarlamamyzben muqıat tanysyp shyǵyńyz. Onda bireýdiń menshigin tartyp alaıyq, kámpeskeleıik, eldi astyn-ústine shyǵaraıyq deıtin baptar bar ma? Onyń bári – bizdiń oponentterimizdiń oıdan shyǵarǵany. Maqsattary aıqyn: bizdi elge meılinshe qubyjyq retinde kórsetip, bizden halyqty úrkitý! Ondaı quıtyrqylyq keı jerde jemisin berip jatqany da ras.
Mine osyndaılarga jol bermeý, elimiz órkenıetti jolmen damý úshin bizge órkenıetti qoǵamdyq ómir zańdary qajet. Bılik pen opozısıa arasynda órkenıetti, bir-birin moıyndaý prınsıpterine negizdelgen qarym-qatynas ornaýy tıis.
Bárimiz de osy eldiń túlegimiz. Bárimiz de Otanymyzǵa jaqsylyq tileımiz. Bálkim, sol ıgi maqsatqa jetý joldary týraly úǵymymyz ózgeshelenetin shyǵar. Oǵan da túsinistikpen qaraǵanymyz abzal.
Men bir nárseden qatty qorqamyn. Qazir bizde josparly ekonomıka dáýirinen keıin alas-qapasta el baılyǵyn bir toptyń qolyna bere salǵan «jabaıy kapıtalızmniń» barynsha «órkendegen» kezeńi.
«Forbs» jýrnaldarynyń tórinde ornyn oıyp alǵan dollarlyq mıllıarderler bar eken elde!
Al úlken aqsha úlken tábetti ashady. Ásirese, saıasatta, bılikke umtylysta. Qanaǵat umytylady. Sondyqtan da ol qaltalylar qolda bar baılyǵyn mise tutpaı, óz baspasóz quraldaryn jabdyqtap, óz partıalaryn qura bastaıdy. Keıbiri tipti «demokrattar» qataryna enip alyp, «ańqaý elge aramza molda» prınsıpin ustanýy da múmkin.
Mine, men osynaý «toptyq opozısıadan» qorqamyn! Óıtkeni, qolynda mıllıardtary bar baılar qara basynyń qamy úshin, aqshasy úshin, menshigi úshin jalpyhalyqtyq múddelerdi tárk ete salýy múmkin! Qýyrdaqtyń kókesin sonda kóretin bolamyz!
Sondyqtan da bizge toptyq, jekebastyq opozısıa emes, júıeli túrdegi ıdeıalyq opozısıa qajet. Jeke qarjylyq toptyń emes, barshaǵa birdeı demokratıalyq murattar tóńireginde birikken kúsh kerek.
Onyń ustanymdary meılinshe anyq ári túsinikti: bılikti halyqqa qaıtarý, qoǵam ómiriniń barlyq salalaryńda ádilettilik zańdaryn ornyqtyrý.
Qarsy pikir aıtýshylarǵa ala kózben qaraıtyn bıliktiń de dál osy jaıtty túsinetin kezi keldi dep oılaımyn.
Suhbattasqan, Asylhan Mamashuly,
2008 jyl
