Qosanovtyń aıtqanyna qosylǵannan basqa alyp qosarymyz joq. Qazaqtaımsqa suhbat bergen saıasatker qazirgi jaǵdaıymyzdy qalaı bar solaı sıpattap beripti.  Qazirgi kúıimiz qandaı sonda? Keteýimiz ketken. Halyq «Habardyń» syńarjaq aqparatyna aldanýdan qalǵan áldeqashan. Halyq búginmen ómir súrgisi keledi, halyq búgin jaqsy ómir súrgisi keledi. Solaı. Ámirjan Qosanovtyń suhbatyn yqshamdap usyndyq.   

Bılik pen ekonomıkany klandar bólip alǵan

Nazarbaev ókilettiliginiń bir bóligin parlamentke, úkimetke bólip berem dedi.
Bul ıdeıa kúni keshe paıda bolǵan joq, burynnan aıtylyp kele jatyr. Kezinde Qazaqstanda myqty opozısıa boldy. Bılik bizden ımendi, bizben sanasýǵa májbúr boldy! Óıtkeni biz birge boldyq! Bizdiń bir saıası talabymyz da osy boldy, ıaǵnı sýperprezıdenttik bılikten bas tartyp, bıliktiń úsh tarmaǵynyń tepe-teńdigin jasaý.

 Bir qyzyǵy osy kózqarasty prezıdent te osydan erterek qoldap, resmı málimdegen. Biraq bári sóz júzinde qalyp keldi. Osydan eki jyl buryn prezıdent muny qaıtadan aıtty.

Shynymdy aıtsam, bul jerde men sol kezde prezıdentke keńesshi bolǵan Tonı Blerdiń yqpalyn kórip otyrmyn. Ol elbasyna: «Eýropalyq órkenıet bolǵan soń qalaı bolǵanda da myna avtorıtarlyq júıeden basqa júıege kóshý kerek. Eýropalyq odaqqa jaqyndaý úshin betińiz ashyq bolý kerek» degen bolsa kerek, áıteýir bir ilgerileýshilik bolǵan sıaqty. Qoǵam ol bastamany qoldady da.

 «Aıtylǵan sóz atylǵan oqpen teń» degendeı qalaı bolǵanda da muny júzege asyrý kerek boldy. Onyń ústine barlyq bılikti bir qolyna shoǵyrlandyryp, sýperókiletti «ekinshi Nazarbaevty» bizdiń saıası júıe kótere almaıdy. Sondyqtan da reforma kerek.

 Prezıdenttiń ózi qazirgiden ózgeshe jaǵdaıda bılikke keldi. Ol kezde yqpaldy Joǵarǵy Keńes boldy. Prezıdent óz aıaǵymen baryp, depýtattardyń aldynda esep berip júrdi. Qazirgideı klandyq júıe bolmady. Demokratányń birqatar nyshandary bar edi. Al qazir, ıaǵnı, bılikti tranzıt kezeńi aldynda jaǵdaı múldem basqasha.

 «Ekinshi nazarbaev» múldem basqa saıası ahýal tusynda bılikke keleıin dep otyr.

 Qysqasha aıtsaq, dıagnoz mynadaı: bılik pen ekonomıkany klandar bólip alǵan, elde bılikti búgin alýǵa daıyn 4-5 klan bar, resmı opozısıa joqtyń qasy. Osyndaı jaǵdaıda bir klan bas bılikke qol jetkizse, arty soǵysqa ulasyp ketýi múmkin.

Óıtkeni, bir-birimen terezesi teń olar erteń bir-birin qýdalaı bastaıdy. Onyń arty jaqsylyqqa aparmaıdy! Bolashaq prezıdenttiń qasynda «sen tur men ataıyn» degen básekelesteri turady. Qarjy jaǵynan da, jas jaǵynan da, bedel jaǵynan da, qazaqshyldyǵy, reseıshildigi, batysshyldyǵy jaǵynan da olardyń saıası salmaǵy birdeı. Menińshe, elbasy óziniń mańaıynda shartty túrde tórt klan bolsa, tórteýin shaqyryp alyp, bılik tarmaqtaryn ózara úlestirip beretin sıaqty. Iaǵnı, eshkim de renjimeıtindeı bolýy tıis. Prezıdenttik, parlamenttik, úkimettik, sot júıesi sıaqty tarmaqtar, sóıtip, ár klannyń qolyna kóshedi.

Baıqap otyrsaq, osy joba júzege asý úshin, elbasy osy konstıtýsıalyq reformany jasaǵysy kelgendeı.

Biraq, meniń paıymdaýymsha, jeme-jemge kelgende, «osynyń bárin qaıtesiz, eldegi bılikti óıtip bólshekteýge bolmaıdy, bir adamǵa tapsyrsańyz, bárimiz de sonyń aıtqanyn isteımiz. Onyń aldynda resmı opozısıany qurtaıyq. Prezıdenttikke óz-ózin usyný quqyn alyp tastaıyq, sol kezde eshkim de bizge kedergi jasaı almaıdy, kez kelgen adamyńyzdy yń-shyńysyz saılap alamyz. Ózimizdiń mańdaǵy klandardyń ishindegi eń bedeldilerine kompromat jınap, aýyzdaryn japtyraıyq. Siz saspańyz, Nureke» degen aqylmandardyń sózi ótkendeı.

Óıtkeni, Konstıtýsıaǵa engizilgen sońǵy ózgeristerdi men tolyqqandy, tıimdi ári zaman talabyna saı dep aıta almaımyn. Beınelep aıtsam, «bir qadam ilgeri, eki qadam artqa» bolyp otyr!

Birazdan beri BAQ betterinde Ulttyq qordyń 22 mlrd dollary AQSH-ta buǵattalyp qalǵandyǵy shý bop jatyr. Osy máseleniń bir jaǵy áli de qupıa.

Sol moldavan kásipkerin bizdiń munaı salamyzǵa alyp kelgen, joǵarǵy kabınetterge kirgizip, sol jaqtyń batasyn alýǵa kómekteskender kim?! Eger de ol kásipkerdiń quqyǵy buzylsa, oǵan kináli kim? Jeke kompanıa ma álde memlekettik kompanıa ma? Jeke bolsa, onda nege búdjet jaýap berýi tıis? Al memlekettik kompanıa bolsa, naqty qaı basshy ne sheneýnik? Ol talap etip otyrǵan 500 mıllıon dollar qaıdan paıda boldy? Mine, osy saýaldarǵa ashyq ta búkpesiz jaýaptar berilýi tıis! Onsyz bári de bos sóz bop qalady!

 Munaı salasyna kim kóringen kire almaıdy. 

Osy skandaldyń artynda óte bedeldi tulǵalar men toptar turýy múmkin!

Sondyqtan da máseleinń anyq-qanyǵyna jetip, el búdjetine orasan zor nuqsan keltirmeý úshin táýelsiz, quramynda qoǵam ókilderi bar komısıa qurylýy tıis. Onyń jumysy barlyq BAQ-ta jan-jaqty kórsetilýi kerek.

 Jaqynda Ádilet mınıstrligi osyǵan baılanysty komentarı berdi. Sonda meni tań qaldyrǵan bir nárse bar, ıaǵnı, bizdiń shendiler «asa úlken qaýip joq, 22 mıllıard dollar buǵattalsa da, ózimizde qalady, asyp ketse, Statıdyń talabyndaǵy qarjyny tóleı salarmyz» degen syńaıda sóz aıtyp otyr! Al ol degenińiz, anaý-mynaý emes, 500 mıllıon dollar!

Olaı bolsa, sotta jeńilip jatsaq, sol somany Ulttyq qorǵa nemese Qazaqstannyń sheteldegi basqa da aktıvterine salmaı, osy jaǵdaıdyń paıda bolýyna tikeleı kináli adamdardan óndirip alý kerek!

Máseleniń taǵy bir qaýipti jaǵy bar; eldegi bıznes qandaı jaǵdaıda júrip jatqanyn birimiz bilemiz – korrýpsıasyz eshnárse júzege aspaıdy. Al endi bizdiń sheneýnikterge renishi, ashýy jáne sot talaby bar jalǵyz osy Statı ma? Qýyrdaqtyń kókesin túıe soıǵanda kórip júrmeıik!

Biz qandaımyz jáne qandaı edik?

20 jyl buryn da biz opozısıalyq mıtıńilerge shyqqanbyz. Konstıtýsıalyq ózgeristerge qarsy bolǵanbyz. Zamanbek pen Altynbektiń qazasynan keıin bas kótergenbiz, Jańaózennen keıin Abaı eskertkishi aldyna shyqqanbyz. Sol kezde 1 jarym mıllıon halqy bar Almatyda alańǵa 3-4 myń adam ǵana shyǵatyn. Árıne nalısyń. Sebepteri ne?

Munyń birneshe sebebi bar. Birinshi sebep - salystyrmaly túrde (men bul jaıtty basa aıtqym kelip otyr!) osy kúnge deıin munaıdyń arqasynda, gazdyń arqasynda áleýmettik deńgeı óte tómen deńgeıde bolsa da, birshama bolsa da, qamtamasyz etilip keldi. Barlyǵy qazaqtyń shúkirshildigi men táýbashyldyǵynda dep sanaýdan aýlaqpyn. Árıne, jalaqy, zeınetaqy joq dese, jurt shyǵady kóshege. Ázirshe – bar. Árıne, óte az. Biraq bar.

Alaıda, jaǵdaı kúnnen-kúnge ýshyǵyp, memleket búdjet sarqylyp bara jatqanyn da eskerýimiz kerek!

Ekinshi sebep – resmı úgit-nasıhatta. Kúndelikti jaǵymdy habar kórsetip, teledıdar eldiń sanasyn ýlap jatyr. Ábden zombı etkisi keledi. «Jańa zaýyt ashylyp jatyr, jańa jumys oryndary paıda boldy» degenge áli de biraz adam senip kele jatyr. Biraq ondaı nasıhattyń zamany ketip bara jatyr. Qazir jańalyqtyń bárin mynadan bilip alady (telefonyn kórsetip – red.). Buryn qoǵam men aqparat arasynda resmı BAQ-tyń fıltri turatyn. Qazir jurtshylyq kez kelgen aqparatqa ózi tikeleı qol jetkizedi. Al ol aınada – Internet, áleýmettik jeliler, messendjerler – ómir óziniń shynaıy qalpynda, eshbir boıamasyz kórsetilip jatyr! Osydan baryp, eldiń jemqor ári bylyqqa batqan bılikke kózqarasy qandaı bolaryn ózińiz bile berińiz!

Úshinshi sebep bizde, opozısıada jatyr dep oılaımyn. Iaǵnı, opozısıa qazirgi tańda uıymdyq túrde birlik tanytyp, el ishindegi narazylyq áleýetti bir arnaǵa toǵystyra almaı jatyr! Qazir saıası túrde saıaq júrsem de RNPK men JSDP partıalarynyń basshylyǵynda boldym.

Búkil opozısıany biriktirgen «Ádiletti Qazaqstan úshin» qozǵalysynyń bas hatshysy boldym. «JSDP Azat» partıasynyń bas hatshysy boldym. Sondyqtan opozısıaǵa aıtylyp júrgen bar kináǵa meniń de qatysym, jeke jaýapkershiligim bar. Ony men moıyndaımyn. Biraq men eshqashan da jeke bas múddemdi ortaq múddeden joǵary qoıǵan joqpyn. O jaǵynan arym taza! Biraq opozısıaǵa kelgen bastyqtardyń bir aýrýy bar, onyń aty – sheksiz ári kóp jaǵdaıda tipti orynsyz, retsiz ambısıa!

«Men ǵana prezıdent bolamyn, men ǵana tóraǵa bolamyn, men ǵana basshy bolamyn, men tizimde birinshi turamyn» - sondaı keýdemsoqtyq bar.

Bizdiń keıbir áriptester kezinde sóıtip, nátıjesinde biz jalpy opozısıanyń halyq aldyndaǵy bedelin túsirip aldyq. Ashynǵan halyqty biriktire alatyn saıası kúsh bolmaı tur.

Jańaózendegi munaıshylar prezıdentke qarsy shyqqan joq

Sońǵy arab elderinde bolǵan, parsy elinde bolyp jatqan oqıǵalardyń mán jaıyna qarasańyz, onyń artynda úsh faktor tur. Birinshi faktor - ekonomıkalyq faktor. Iaǵnı ol jerde turǵan bireýler eń basynda: «Men Aıatollaǵa, onyń saıasatyna qarsymyn» dep shyqqan joq. Jumyrtqa baǵasynyń qymbattaǵanyna qarsy shyqty.

Bizdiń Jańaózendegi munaıshylar prezıdentke qarsy shyqqan joq. Opozısıany qoldap shyqqan joq. Men eki-úsh ret bardym áriptestermen Jańaózenge.

Bizge alańda jeti aı boıyna turǵan munaıshylardyń aıtqany: «Úkimet bekitken koefısıentke saı laıyqty jalaqymyzdy bersin» dedi. Iaǵnı ekonomıkalyq jaǵdaıdyń nasharlaýy eń aldymen dál sol ekonomıkalyq talap qoıýǵa alyp keledi. Biraq arty saıası talaptarǵa ulasyp ketip jatqanyn sońǵy oqıǵalar ap-aıqyn kórsetip otyr!

Ekinshi faktor saıası sıpaty bar. Óıtkeni sheteldik BAQ kórseten vıdeolardy qarasańyz – olar da saıası urandardy kóterip otyr. Iaǵnı olar máseleniń jumyrtqada emes ekenin túsinip otyr, jumyrtqa – eldegi saıası ahýaldyń jekelelen bir saldary ǵana. Iaǵnı qazirgi saıası júıede áleýmettik máseleler mindetti túrde saıası urandarǵa alyp kelip otyr.

 Úshinshi faktor - qazirgi aqparat ınfraqurylymynda. Dálirek aıtsam, barlyq resmı BAQ taralymynan áldeqashan asyp ketken Internet pen áleýmettik jelilerde. Osy áleýmettik jeli fýtboldaǵy forvard sıaqty aqparat alańynyń «shabýylshysy» bolyp kele jatyr. Ol aqparat taratyp qana qoımaı, narazylyq aksıalaryn uıymdastyryp, baǵyttaı alatyn qoǵamdyq-saıası kúshke aınalyp bara jatyr!

El ne deıdi, Elbasy ne deıdi?

 Iranda bolǵan tolqýlar Qazaqstanda bolmaıdy dep kim kesip-piship aıta alady?! Eshkim de aıta almaıdy! Iranda sheshýshi rol atqarǵan faktorlardyń úsheýi de qazir Qazaqstanda joq dep kim aıta alady? Qarańyz, Jańa jyl bastaldy, aı sońynda halyq jańa komýnaldyq kvıtansıalardy alady. Tarıfter bolsa, kúrt ósip, eshbir toqtaýsyz sharyqtap jatyr! Oǵan qosa dúkendegi baǵalar da kóterilip jatyr. Aılyq pen zeınetaqy bolsa, sol qalpynda.

 Keshegi elbasy joldaýyn alyńyz. Joldaý tehnıkalyq emes, saıası qujat bolýy kerek!

Biraq, bul joly halyq ózine jany ashıtyn, óziniń soıylyn soǵatyn prezıdentti kórgen joq.

Halyq óziniń úkimetine kezekti bir tapsyrmalardy berip jatqan basshyny kórdi. Eger de prezıdent stoldy qoıyp qalyp: «Eı, aınalaıyn úkimet, mynaý ne bolyp jatyr ózi? Halqymnyń jaǵdaıy tómendep ketti ǵoı! Sender maǵan jalǵan aqparat berip jatyr ekensińder ǵoı! Elim azyp-tozyp ketipti! Úkimet, ket! Parlamentke jańa, úkimetke tıimdi baqylaý jasaı alatyn partıalar kelsin!» dep aıtqan kezde prezıdenttiń reıtıńi 200 paıyzǵa ósip keter edi!

Ókinishke oraı, prezıdent mańaıyndaǵy at tóbelindeı ǵana toptyń aıtqanynan shyǵa almaı qaldy. Munyń ózi eldegi jaǵdaıǵa obektıvti baǵa berip, tıisti sheshim qabyldaýyna óz kesirin tıgizip otyr. Bul jyldyń senarıi qıyn bolýy múmkin. Baǵa ósip, jaǵdaıy qıyndap, ashynǵan jurt únsiz otyra qoımas. Tyǵyryqtan shyǵatyn bıliktiń naqty baǵdarlamasy, jospary joq! «2030, 2050»-de bárin de jarylqaımyz!» degen strategıalarǵa el senýden qaldy! Bizge uzaq merzimdi strategıadan, máseleni búgin, dál qazir sheshetin myqty taktıka kerek! Áıtpese, is nasyrǵa shabýy múmkin!

Bılik: «El ishindegi opozısıany qurtyp tyndyq! Áblázov shetelde. Esh jaqtan qaýip joq!» dep ózin-ózi aldap otyr.

Iranda da halyq kóshege eldegi resmı saıası partıanyń uıymdastyrýymen shyqqan joq! Halyq ózi shyqty. Onyń ishinde, ortalyq qalalar emes, aımaqtaǵy jurt shyqty! Jaǵdaı ózgermese, bılik óz halqymen sanasýdy bastamasa, eshbir resmı partıanyń úndeýinsiz-aq qazaqtyń «Spartagy» ne «Lenıni» shyǵa keledi, onyń sońyna eretin jurt ta tabylady! Sol kezde bılik opozısıalyq partıalardy jaýyp tastady ma, táýelsiz BAQ-tyń kózin qurtty ma, bılik synshylaryn shetel asyryp jiberdi me, sottap jiberdi me - onyń bári túk bolmaı qalady! Bılik: «Qarsylyq aksıalary bolsa, basyp, janshyp tastaımyz!», - deıtin bolar.

Men bılikke bir nárseni aıtqym keledi: eger de alda-jalda sondaı narazylyq kezinde bir qazaqtyń kózi shyǵyp, basy jarylatyn bolsa, onyń arty jalpyhalyqtyq sherý bop ketýi yqtımal. Qazirgi aqparattyq tehnologıalar men múmkindikter zamanynda ondaı soraqylyqty jasyryp qala almaısyń! Halyq qozǵalsa, han da qozǵalyp ketedi!