Kásipodaq uıymdary jumysshylardyń quqyǵyn qorǵaýda úlken ról atqarady. Kásipodaq uıymdary áleýmettik qubylys retinde eki ǵasyrdan astam ýaqyt boıy ómir súrip kele jatqan, tek belgili bir ýaqyt kezeńinde mazmuny boıynsha ózgerip otyratyn qyzmet pen qurylym. Olar, alǵashynda ujymnyń quqyqtary men múddesin qorǵaý úshin jumysshylar uıymy retinde paıda boldy. Al búginde kásipodaq uıymdarynyń arqasynda elimizdiń eńbekshileriniń quqyǵy qorǵalyp otyr.
Eger jumys berýshi men qyzmetkerdi tatýlastyrý rásimderi arqyly ujymdyq eńbek daýy sheshilmese, kásipodaq uıymdary ereýil ótkizý týraly sheshim qabyldaýǵa quqyly.
Qazaqstanda jumysshylardyń ereýili táýelsizdik alǵannan beri júıeli túrde ótkizilip keledi. 1990-shy jyldary ereýil ótkizýge ekonomıkalyq daǵdarys pen JİÓ-niń 13 paıyzǵa deıin tómendeýinen týyndaǵan jappaı qysqartýlar men jalaqynyń tólenbeýi sebep boldy. Alaıda ereýilder kásiporyndardyń jabylýy men adamdardyń jumyssyz qalýyn toqtata almady, saldarynan elde jumyssyzdyq paıda boldy.
Sol jyldary memleket ereýilge qatysýshylarmen kelissóz júrgizýge daıyn bolyp, táýelsiz kásipodaq uıymdary úlken qoldaýǵa ıe boldy. Alaıda ýaqyt óte kele zańnama kúsheıe tústi. Konstıtýsıada kásipodaq uıymdaryn shetelden qarjylandyrýǵa tyıym salyndy, bul olardyń qoǵamdaǵy jumysyn qıyndatqany anyq. Sóıtip ereýildiń uıymdastyrylýy toqtatyldy. Kásipodaq uıymdary qysymǵa ushyrady.
2000 jyldarǵa taıaý Úkimet jumysshylardyń kelissózder kúshine nuqsan keltirip, ujymdyq sharttardy erikti, al jeke sharttardy mindetti etetin alǵashqy Eńbek kodeksin qabyldady.
Ujymdyq sharttar kásiporyn qyzmetkerleriniń barlyq sanaty úshin jalpy sharttar men eń tómengi jalaqyǵa kepildik berdi. Jeke sharttarǵa kóshý arqyly jumys berýshi jumysqa muqtaj adamdarǵa tómen jalaqy men nashar eńbek jaǵdaılaryn usynýǵa jáne suranysqa ıe mamandardyń jalaqysyn kóterýge múmkindik aldy. Osylaısha, eńbek ujymdarynda teńsizdik paıda bolyp, másele shıelenise tústi.
Keıinirek, Qazaqstan Dúnıejúzilik saýda uıymyna (DSU) kirýge daıyndalyp, jańa Eńbek kodeksin qabyldady. Onda ereýilderdi uıymdastyrýǵa jumysshylardyń quqyqtary kúsheıtildi, ereýildi ótkizý úshin endi jumys berýshi men jumysshylar arasyndaǵy kelissózderdiń uzaq kezeńderinen ótý qajet boldy. Al qazirgi ýaqytta kásipodaq uıymdary QR zańnamasyna sáıkes ereýilder, beıbit jınalystar uıymdastyrady jáne ótkizedi, tipti birlesken narazylyq aksıalaryn ótkizý úshin kúsh biriktire alady.
MAMAN OIY:
Baǵdat Rahmatýllauly saıasattanýshy:
Kásipodaq uıymdary halyqaralyq standartqa sáıkes jumys isteıdi
– Men eki másele týraly aıtqym keledi. Kásipodaq uıymdary búginde jumysshylardyń eńbek jáne áleýmettik-ekonomıkalyq quqyqtary men múddelerin qorǵaýmen aınalysatyn jalǵyz azamattyq qoǵam ınstıtýty. Bizge kásipodaqtyń qabyldaý paradıgmasyn ózgertý kerek. Ókinishke qaraı, bizdiń qoǵamda áli kúnge deıin kásipodaq uıymdary qandaı da bir ıgilikterdi bóletinine qatysty paradıgma bar.
Meniń oıymsha, biz búginde kásipodaq uıymdarynyń eńbek quqyqtary men múddelerin qorǵaýdyń tıimdi júıesin qurýmen aınalysýy kerek jáne mindetti degen negizgi máseleni sheshken sıaqtymyz.
Máselege qaıta oralsaq, tıimdi qorǵanys bar, biraq azdy-kópti. Al tıimsiz eńbek kúshimen ne isteý kerek? Tıimdilik degenimiz ne? Meniń túsinýimshe, tıimdi júıeniń bir aspektisi – eńbek zańnamasy. Meniń oıymsha, Eńbek kodeksimen baıypty aınalysý kerek. Elimizde áleýmettik-eńbek qatynasyn retteıtin bir ǵana Kodeks bar. Bul durys emes. Elge mundaı Kodekstiń birnesheýi qajet.
Jumysshy kásipodaq uıymdaryna jalaqysynyń 1 paıyzyn ǵana tóleıdi. 100 myńnan, ol 1000 teńge tóleıdi delik. Biraq kásipodaq ázirlegen ujymdyq sharttyń arqasynda ol 300 myńnan astam aılyq alady. Biz qandaı da bir jolmen ujymdyq sharttardy monetızasıaladyq. Adamdar ujymdyq sharttyń arqasynda, kásipodaq uıymdarynyń jumysynyń arqasynda demalys kúnderi aqy alatynyn bilmeıdi.
Bul zańnamanyń arqasynda emes, óıtkeni bizde Eńbek kodeksi ujymdyq shartqa silteme jasaıdy. Qazaqstannyń zamanaýı kásipodaq uıymdary halyqaralyq standartqa sáıkes jumys isteıdi. Birinshiden, óndiris salalyq prınsıp. Ekinshiden, men nazardy qoǵamdaǵy kásipodaq uıymdarynyń róli men ornyna aýdaryp, Qazaqstanda osy sońǵy jyldary qalyptasýǵa, belgili bir kásipodaq qurýǵa basa mán berilgenin aıtqym keledi.
Búginde elimizde kásipodaq uıymdarynyń qurylymy keńestik túrde qalyptasqan. Iaǵnı, ol áli ózgergen joq. Men shetelderdiń tájirıbesine toqtalǵym keledi. Mysaly, Germanıadaǵy ereýilderdi jumys berýshi emes, kásipodaq uıymdary tóleıdi.
Al Qazaqstanda mundaı emes. Bizde jarnalardyń 95 paıyzy bastaýysh kásipodaq uıymynda qalady. Bizde tóńkerilgen pıramıda modeli bar. Kórdińiz be, biz búgin kásipodaq paradıgmasyn ózgertý týraly aıtyp otyrmyz. Bizde joq.
