Qazaqstan 1991 jyly memlekettik táýelsizdigin almas edi, eger 1936 jyly KSRO quramynan shyǵý quqyǵy bar Odaqtas respýblıka mártebesine kóterilmese. Qazaqstan Odaqtas respýblıka mártebesine qol jetkize almas edi, eger 1920 jyly avtonomıalyq respýblıka bolyp qurylmaǵanda. Qazaqstan avtonomıalyq respýblıka bola almas edi, eger Á. Bókeıhanov bastaǵan alashordashylar eren erlik kórsetip, jankeshti áreketterge barmasa.

Pýblısıs-zertteýshi Q. Júkeshevtiń maqalalar sıkli Á. Bókeıhanovtyń memleket týraly ıdeıalary men oılaryn baǵdarǵa ala otyryp, qazirgi Qazaqstannyń saıası bıligi jáne basqarylýy aıasynda bolyp jatqan qubylystardy dúnıejúzindegi keıbir elderdegi qubylystarmen salystyra sıpattaıdy. Á. Bókeıhan atyndaǵy syılyqqa usynylǵan bul maqalalar sıkli oqyrman qaýymdy beı-jaı qaldyrmas degen oıdamyz.

1-maqalany myna jerden oqı alasyzdar.

[caption id="attachment_20235" align="alignright" width="260"] Qanaǵat Júkeshev[/caption]

 Qanaǵat Júkeshev, fılosof, pýblısıs-zertteýshi

Qoǵamdy alǵa bastyrýǵa zaýyqtylar men zaýyqsyzdar

Bı ádil bolmaı, jurt ońbaq emes.

İlgeri basqan jurtqa qarasań – bıi ádil.

Álıhan Bókeıhanov

(2-maqala)

Sybaılas jemqorlyqtyń keń etek alýy – mesheý qoǵamdarǵa, al onyń azdyǵy – damyǵan qoǵamdarǵa tán ekendigi aprıorly qubylys. Atalǵan krıterıı boıynsha dúnıejúzi elderin sybaılas jemqorlyqqa jol bermegen jáne sybaılas jemqorlyq meıilinshe ıektegen elderdiń eki makrotobyn bólip qarastyrý kerek. «Transperensı Interneshnldiń» (TI) 2015 jylǵa arnalǵan sybaılas jemqorlyqty anyqtaý ındeksi [1.] boıynsha 167 elge 100 baldyq júıemen baǵa berilgen. Olardyń ishinde sybaılas jemqorlyq salystyrmaly az kórinis beretin, 70-ten kóp bal jınaǵan elderdiń (1-makrotop) sany – 26. Bul elderdiń tizimine qarap otyryp, olardyń deni Batystyń damyǵan elderi ekendigin kórýge bolady. Olar mynalar:

- tarıhı mezettik jeńilisterge ushyrap qalǵan kezderin eseptemegende, uzaqqa sozylǵan otarlyq táýeldilikte bolmaǵan, dástúrli basqarý tetikteri saqtalǵan eýropalyq monarhıalar (Danıa, Shvesıa, Ulybrıtanıa; Belgıa, Norvegıa, Nıderlandy, Lúksembýrg) jáne olardyń domınıondary (Avstralıa, Kanada, Jańa Zelandıa);

- demokratıalyq basqarý ınstıtýttary tarıhı qalyptasqan elder (Fransıa, Germanıa, Avstrıa, Shveısarıa, Fınlándıa, Islandıa, Irlandıa, AQSH);

- basqarýda lıberal demokratıanyń batystyq úlgisin keshendi qabyldaǵan keıbir Shyǵys elderi (Japonıa, Sıngapýr, Ońtústik Koreıa);

- sońǵy onjyldyqtarda demokratıalandyrý sharalaryn pármendi júrgizip kele jatqan elder (Chılı, Ýrýgvaı, Estonıa, Katar).

Buryn sosıalısik lagerde nemese KSRO-nyń quramynda bolsa da, Reseıden alystap, Eýroodaqqa qosylyp ketken elderde jemqorlyqpen kúreste aıtarlyqtaı jetistikke jetip otyrǵandary bar. Olar: Polsha, Lıtva, Slovenıa, Chehıa, Latvıa, Grýzıa, Vengrıa, Slovakıa.

TI-diń málimetteri boıynsha 35-ten tómen upaı jınaǵan, demek sybaılas jemqorlyq meıilinshe meńdegen elderdiń (2-makrotop) sany – 79. Bulardy tarıhı-saıası qurylýyna qaraı, tıisinshe úsh mıkrotopqa bólip qaraǵanda, sýrettiń bylaı ekenin kóremiz. Sybaılas jemqorlyq meńdegen elderdiń birinshi mıkrotobyna sosıalısik revolúsıalardy basynan keshken, keıin komýnızm jolyna túsemiz dep ondaǵan jyl boıy adasyp júrgen elder jatady. Atalǵan 79 eldiń ishinde sybaılas jemqorlyqtyń órshý reti boıynsha burynǵy sosıalızm elderi Reseı, onyń myzǵymas seriktesi Soltústik Koreıa, oqshaý qalǵan Vetnam jáne burynǵy keńestik respýblıkalar – Moldova, Ózbekstan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ýkraına, Armenıa, Belarýs, Tájikstan, Túrikmenstan, Ázirbaıjan atalady. Al Qytaı men Albanıa tizim boıynsha sybaılas jemqorlyq kóp jaılaǵan elderge jaqyn ornalasqan.

Sybaılas jemqorlyq meńdegen elderdiń ekinshi mıkrotobyna Azıa men Afrıkanyń sońǵy ǵasyrlarda artta qalǵan, sondyqtan otarlyq kiriptarlyqqa tap bolǵan elderi enedi. Bulardyń arasynda sosıalısik jolda bolmaǵan eýropalyq memleket joq.

Sybaılas jemqorlyq meńdegen elderdiń úshinshi mıkrotobyna órkenıetke deıingi, alǵashqy qaýymdyq qurylys dáýirinde ómir súrip jatqanda otarlyq táýeldilikke túsken elder jatady.

* * *

Bul saraptaýlardan áleýmettik-psıhologıalyq máni bar qorytyndy shyǵady. Sybaılas jemqorlyqqa jol bermegen nemese ol meıilinshe az kórinis beretin elderdi basqaryp otyrǵandardyń tektik jaǵdaılary tómendegideı:

birinshi makrotopqa engen elderdiń birinshi mıkrotobyn ǵasyrlar boıy ómir súrip kele jatqan, dástúrli monarhıalar quraıdy. Demek, olardy basqaryp otyrǵandar – áýletti monarhtardyń urpaqtary. Sybaılas jemqorlyqqa jol bermegenderdiń kelesi toptaryn dástúrli demokratıaly jáne lıberal-demokratızmniń batystyq úlgisin qabyldap alǵan elder quraıdy. Saılaýlardyń ádil ótýiniń arqasynda atalǵan toptarǵa enetin elderde basqarýǵa óz elinde de, tysta da meıilinshe bedeldi aqsúıekter men áýletti zıaly (kondovaıa ıntellıgensıa) ókilderiniń kelý múmkindigi jasalǵan.

Árıne, F. Fýkýıama atap ótkendeı, «sybaılas jemqorlyqpen arbalý kez kelgen ónerkásip saıasatynyń aldynan ushyrasyp otyratyn jáne ony qoldanýdyń kez kelgen qanaǵattanarlyq áserin joqqa shyǵaratyn qaýipti másele bolyp tabylady» [2: 34]. Alaıda, «qoǵamnyń tarıhı dińgegi bola alatyn adal jáne kompetentti sheneýnikteri bar elder ǵana mundaı arbaýǵa túse qoımaıdy» [sonda].

Sybaılas jemqorlyq jaılaǵan elderdiń (2-makrotoptaǵy) bárine ortaq jáne biregeı ereksheligi – bıleýshileriniń tómengi taptardan shyqqandyǵynda.

Burynǵy sosıalısik elderde (1-mıkrotop) kezinde aqsúıek taptary bolǵan, biraq revolúsıa jyldarynda aqsúıekter jáne basqa ústem taptardan shyqqan zıaly adamdar tap retinde qurtyldy, dástúrli bılik organdary buzyldy. Sosıalısik qurylysqa kóshý jyldary ústem taptardy tuqymymen qurtqannan keıin, bul elderde partıalyq jáne basqarý organdarynyń barlyq býyndaryna saýaty men salaýattylyǵy az bolsa da, jarlylardan – proletarıat pen sharýadan shyqqandar keldi. Sonymen, burynǵy komýnısik jáne qazir de sol baǵyttan taımaımyz dep júrgen elderdiń bıleýshileriniń arasynda aqsúıekterdiń, batyrlardyń, bılerdiń urpaqtary joq, bolsa neken saıaq jáne aqsúıektik mentalıtetinen aıyrylyp qalǵandar.

Azıa men Afrıka elderiniń (2-mıkrotop) júzdegen jyldar otarlyq ezgide bolý jaǵdaıy áýlettik aqsúıekter tuqymynyń álsireýine, keı elderde onyń quryp ketýine ákep soqtyrdy. Óıtkeni, halyqtyń otarlyqtan bosaýyn kókseıtin de, sol maqsatqa jetý úshin kúresti uıymdastyratyn da solar bolǵandyqtan, metropolıalar aldymen otar elderdiń aqsúıekteri men zıalysyn joıýmen aınalysqan bolatyn.

Otardaǵy halyqtyń arasynan shyqqan qaıratkerlerdiń áldilerin qurtyp, álsiziniń qolymen baǵyndyrý ádisi ejelden belgili. «Jaýlap alǵan aýmaqty ustap turýdyń pármendi sharalarynyń biri retinde kúshtilerdi álsiretý jáne álsizderdi óz jaǵyna tartý» [3: 54-56] ádisi týraly kezinde N.Makıavellı de jazyp qaldyrǵan bolatyn. Mesheý qoǵamdardaǵy mesheýliktiń olardyń óz arasynan shyqqan kadrdyń qolymen jasalý tetikteriniń biri osylaı júzege asyrylǵan bolatyn.

Osy taktıkany ustanǵan komýnıstik bıliktiń áreketinen tegeýrindi qazaq zıaly qaýymy joıylyp ketti. Ótken ǵasyrdaǵy saıası qýǵyndaýdyń saldarynan qazaq halqy ultynyń betke shyǵar qaımaǵynan aıyrylyp qaldy. Bul ulttyń rýhyna qaıaý túsirdi. Belgili deńgeıdegi mentaldyq buıyǵylyqqa ákelip soqtyrdy. Osylaı bolyp bara jatqanyn alyn ala ańǵarǵan Á. Bókeıhanov túbinde Qazaqstannyń Batys demokratıalyq elderine qosylýyn kóksegeni belgili.

Otarlanýǵa deıingi kezeńde Afrıka qurlyǵynyń soltústigindegi arab elderinen basqalarynda, órkenıetke deıingi, rýlyq qaýym jaǵdaıynda ómir súrip jatqan elderde (3-mıkrotop) kúshti saıası elıta nemese belgili bir dástúr ustanatyn, uıymdasqan ústem tap bolǵan joq. Bul elder otarlyq táýeldilikke tez tústi. Batystyq otarlyq júıe tarap, táýelsizdik alǵannan keıin bul elderdegi bılik tistegenniń aýzynda, ustaǵannyń qolynda kete bardy. Bılik tutqasy qolyna tıgen sıbarıtter men komprodorlar memlekettik turǵy degendi bilmedi, sybaılas jemqorlyqty betimen jiberip, el qazynasyn meıilinshe tonaýǵa ushyratty.

Sonymen, sybaılas jemqorlyqtyń taralýy men elderdiń bıleýshileriniń áleýmettik-tektik jaǵdaılarynyń araqatynasyna jasalǵan saraptaýlardan mynadaı qorytyndy shyǵarýǵa bolady:

A) sybaılas jemqorlyq monarhtar nemese ózge tekti otbasylarynan, aqsúıekter men áýletti zıaly ókilderinen shyqqandar basqaryp otyrǵan elderde óte az.

B) Sybaılas jemqorlyq tektileri tap retinde qurtylǵan (komýnıstik rejım jaǵdaıynda) nemese otarlyqtan bosaǵan kezde bılikti kezdeısoq elementter basyp alǵan (otarshylar eldi tastap shyqqanda bıliktiń mańaıynda júrgender nemese revolúsıalyq nemese qarýly kóterilis jolymen kelgender) nemese áýletti aqsúıekter áleýmettik qabat retinde qalyptaspaǵandyqtan (Afrıka elderi) teksiz taptardan shyqqandar basqaryp otyrǵan elderde kóbirek nemese olardy meıilinshe jaılaǵan.

* * *

Tektiniń izgilikti, teksizdiń kesirli bolýynyń fenomen retinde tarıhı ýaqytta, geografıalyq aýqymda qaǵıdalanyp qalýynyń syrlary adamdardyń qundylyqtar júıesiniń ornyǵý jaǵdaılarymen jaqsy ashylady. Bul qubylystyń  mentaldyq mánin amerıkalyq ǵalym A. Masloýdyń qajettikter ıerarhıasyna súıene otyryp tolyǵyraq túsinýge bolady. Qundylyqtyń mánin túsiný qajettik uǵymynyń mánin ashýdan bastalady.

Qajettik – adamnyń qalypty ómirlik qyzmetin qamtamasyz etý úshin kerekti talaptardyń qanaǵattandyrylmaýymen sharttalǵan jáne sol qajettikti óteýge baǵyttalǵan kúı. Kez kelgen adamǵa qalypty ómir súrý jáne damý úshin belgili bir materıaldyq jáne rýhanı ıgilikter qajet. Qajettikter adamnyń zaýqyn, emosıasyn, oıy men erkiniń baǵyttaryn aıqyndaı otyryp, ony belsendi áreketke ıtermeleıdi.

A. Masloý adamnyń qajettikteriniń qurylymyn áleýmettik-mentaldyq turǵydan meıilinshe aıshyqty anyqtap berdi. Ol adamnyń qajettikterin bes topqa bólip, mańyzdylyǵynyń ósýine saı retpen ornalastyrdy [4: 10]. Olar mynalar:

1. Fızıologıalyq qajettikter (ashtyqty basý, shól qandyrý, demalý);


2. Qorǵaný (dene qaýipsizdigi);


3. Áleýmettik ortada ómir súrý (adamdarmen júzdesý, bılik, mahabbat);


4. Tulǵa retinde tanylý (mártebe, bedel, qurmet);


5. Ózin kórsetý (ózin ózi damytý, boıy men sanasyndaǵyny iske asyrý, ádildikke, shyndyqqa umtylý).

A. Masloý ıerarhıasynyń aldyńǵy 1-3 baspaldaqtaryndaǵy qajettikter – adamnyń tánı jáne materıaldyq ómir súrýin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan bazalyq qajettikter. Ár adam eń aldymen óziniń basym qajettikterin qanaǵattandyrýǵa tyrysady. Mysaly, ash nemese qatalap shóldep otyrǵan adam oǵan aınalasyndaǵylar qandaı kózqarasta bolatyndyǵy týraly oılamaıdy. Toıynǵannan, shólin qandyrǵannan keıin qajettiktiń bul túri adamnyń ózin ustaýyndaǵy qozǵaýshy motıv bolýdan qalady. Aldyńǵy lekke mańyzdylyǵy jaǵynan kelesi qajettilik shyǵady, endi ol baspana jaılylyǵy, qaýipsizdik týraly oılaı bastaıdy. Ekinshi qatardaǵy qajettilikter qamtamasyz etilgennen keıin aldyńǵy lekke ózgelermen júzdesý, sán, mahabbat sıaqtylar shyǵady. Úshinshi baspaldaqtaǵy qajettikter ótelgennen keıin adam tulǵa retinde tanylý jaǵyn –  mártebege, bedeldi bolýǵa, qurmetke bólenýge, tanymaldyqqa umtylady. Aqyry, osy baspaldaqtardyń bárinen ótip bolǵannan keıin adam qajettikterdiń eń joǵarǵy deńgeıi týraly oılaı bastaıdy. Ol ózin kórsetýge, halyq úshin, Otan úshin uly ister jasaýǵa, keler urpaqtyń esinde qalarlyq paıdaly is tyndyrýǵa tyrysady. Ol úshin ózin-ózi damytady, sana refleksıasyn shıryqtyrady, boıy men oıyndaǵysyn iske asyrýǵa kirisedi. Bul turǵyda joǵary qundylyqtardy – ádildikti, shynshyldyqty, márttikti, zıalylyqty, qaıyrymdylyqty, meıirimdilikti ustanyp áreket etedi.

A. Masloý qurǵan qajettikter ıerarhıasyna súıene otyryp, áleýmettik tegi jaǵynan ár túrli adamdardyń mentalıtetiniń ımmanentti belgilerine sıpattama berýge bolady. Bazalyq qajettikterdiń prepotenttigi men meta-qajettikterdiń postpotenttigi arqyly adamnyń mentalıtetiniń sapasy aıqyndalady.

Bulardyń alǵashqysy – bazalyq qajettikterdiń prepotenttigi –  qaraǵa tán. Kedeı bazalyq qajettikterdi óteýmen ómirin ótkizedi. Kedeıden shyqqan adam únemi azyq, kıim, baspana qamyn, eseıgende úılenýdi, odan keıin balalaryn asyraýdy oılaýmen kúneltedi. Sol jolda kóp qıyndyqtar kóredi. Materıaldyq jetispeýshilik ony adal emes ádistermen mal tabýǵa nemese túsimdi jumystan aıyrylyp qalmaý úshin bastyǵyna jaǵynyp kún keshýge ıtermeleıdi. Sensıtıvtik jastarynda baǵdarlamalanyp tastalǵan starttyq mentalıtetinen bas tartýǵa shamasy kelmeıdi. Bala kezinde úırengen aramzalyǵyn eseıgende tastaı almaıdy. Bılik baspaldaǵynda órlegen saıyn órleı bergisi, adal emes jolmen baıyǵan saıyn baıı bergisi keledi. Kedeılik sındromy dep atalatyn qubylystyń máni osynda.

Qajettikter ıerarhıasynyń alǵashqy úsh baspaldaǵyn qurap turǵan «bazalyq qajettikterdiń qanaǵattandyrylýyn metamotıvasıa úshin jetkilikti jaǵdaı dep qarastyrýǵa bolmaıdy, – deıdi A. Masloý. –  Ol tek qajetti alǵyshart sapasynda ǵana kórinis beredi. Maǵan bazalyq qajettikteri qanaǵattandyrylǵanyna qaramastan, «ekzıstensıalyq júıkesizdik» nyshandary anyq baıqalatyn, maǵynasyzdyq pen qajetsizdik meńdegen adamdardy ushyrastyrýyma týra keldi» [sonda: 314]. Mesheý qoǵamdardyń bıleýshileriniń mentalıteti osyny dál kórsetip otyr. Kórsetkende bir top adamdardyń, tipti bir eldiń emes, joǵaryda keltirilgen tizimdegi 79 eldiń mysaly osynyń dáleline aınalyp otyr. Kedeıden shyqqan bıleýshilerdiń jáne olardyń aınalasyna jınalǵandardyń psıhologıalyq deni saý emes ekendigin, ózderiniń bazalyq qajettikterin qanaǵattandyrǵannan keıin de joǵary qundylyqtarǵa qol sozýǵa deıin óspeıtinin, qajettikter ıerarhıasynyń úshinshi baspaldaǵynan joǵary kóterilmeıtinin kórsetip otyr.

Osy qubylysqa I. Kant bylaı sıpattama bergen: «Baılyq – tektilik pen aqsúıektiliktiń qaınary. Baılyq násil aqsúıekterin qalyptastyrady, ol áıelderdiń sulýyn tańdaýǵa, jaqsy muǵalimderdi jaldaýǵa, taza turýǵa, dene jattyǵýlarymen aınalysýǵa múmkindik beredi jáne bárinen buryn, topastandyratyn dene eńbeginen qutqarady. Bul jaǵynan alyp qaraǵanda, birneshe urpaqtan keıin izgiliktilikti, sulý qylyqtar men áreketter jasaýǵa úırenetin jaǵdaıdy jasaıdy» [5: 450].

Aqsúıekterge meta-qajettikterdiń postpotenttigi tán. Óıtkeni, olardyń ómiri qajettilikter ıerarhıasynyń salystyrmaly joǵary – úshinshi baspaldaǵynan bastalady. Ómirge kelgendegi starttyq jaǵdaıynyń óziniń joǵarylyǵynan, aqsúıekter balalyq jáne jastyq shaqtaryndaǵy sana jáne dene qýatyn fızıologıalyq qajettikterdi qanaǵattandyrýǵa jumsamaıdy, ashtyq zardabyn shekpeıdi, kıim tapshylyǵyn kórmeıdi, ózin qorǵaý qajettigin oılap bas qatyrmaıdy, demalysy, uıqysy durys bolady. Olar balalyq jáne jastyq shaqtarynda bilim alady, mádenıetti meńgeredi, adamdarmen júzdesý mánerin úırenedi, qoǵamdyq sanasy erte oıanady. Olardyń izgiliktilik pen zıalylyq  daǵdylaryn qalyptastarý jaǵdaıy kedeılerdikimen salystyrǵanda mańyz alarlyq deńgeıde joǵary. Kedeıge qaraǵanda aqsúıekterdiń mentalıtetiniń basqa bolýy osy ustanymdy aıyrmamen – aqsúıekter alatyn bilim men tárbıeniń kedeıler men quldarǵa beriletin bilim men tárbıege qaraǵanda túpkilikti sapalyq aıryqshalyǵymen túsindiriledi.

Materıaldyq jáne tánı qamtamasyzdyǵy aqsúıekterge bala kezinen-aq adamdarmen júzdesýdi úırenýge, mahabbatqa bólenýge, óse kele otan, halyq, bılik týraly oılaýyna múmkindik beredi. Sonan keıingi sanaly ómirin tektiler A. Masloý ıerarhıasynyń 4, 5 baspaldaqtaryndaǵy qajettikterdi qanaǵattandyrýǵa arnaıdy. «Joǵary qajettikter men joǵary qundylyqtardyń ózektenýi joǵary salaýatty jáne zerdeli, eseıgen, kúshti jáne táýelsiz, qyraǵy jáne bilimdi adamdarǵa tán». [4: 159].

Adamnyń materıaldyq qamtamasyzdyǵy men salaýattylyǵy arasynda týra baılanys bar ekenine A. Masloýdan buryn kóńil aýdarǵan fılosoftar da bar. Solardyń biri A. Shopengaýer bylaı tujyrymdapty: «Aýqatty adam naǵyzynda myzǵymas adaldyǵymen jıi erekshelenedi, óıtkeni, ol ... «suum cuigue» erejesin saqtaıdy, onyń qaǵıdalaryn oryndap júredi... Berilý men senim adamdar arasyndaǵy erkin qatynastardyń, izgi tártiptiń, myzǵymas ıeliktiń negizi, sondyqtan olar bizdiń ózimizge ylǵı da tıimdi bolyp shyǵady, osy maqsatpen ol ustanymdardy tipti keıde qurbandyqqa bara otyryp ustaý kerek. Óıtkeni, árqashan da ıgilik úshin qurbandyqqa barý kerek» [6: 190-191].

Adamnyń potensıaly ıntellektýaldyq múmkindigin ol shyqqan násilmen nemese ultpen baılanystyratyn zertteýler de bolǵan. Degenmen, túrli násilder ókilderi arasyndaǵy ıntellektýaldylyq aıyrmanyń bolýyn genetıkalyq emes, áleýmettik sebeptermen jáne qalyptasqan tarıhı jaǵdaıdyń saldary retinde sıpattaýshylar kóbirek. Bul turǵyda joǵaryda atalǵan A.Masloýdyń «kedeılik, ezgi jáne teńsizdik jaǵdaıynda ómir súrýge májbúr bolǵandyqtan, adamdardyń kópshiligi motıvasıanyń joǵary deńgeıine deıin kóterilmeıdi» [4: 341] degen tujyrymy kókeıge kóbirek qonady.

Árıne, parasattylyqty tuqym qýalaıtyn, genetıkalyq fenomen degen qorytyndy shyǵarýǵa bolmaıdy. Bizdiń ımperatıvimiz: tektilerdiń parasattylyǵy genetıkaǵa emes, urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp kele jatqan zıalylyq tárbıe men mádenıetke táýeldi. V. Belınskıı aıtqandaı, «eger qoǵamnyń joǵary taptarynan tamasha adamdar kóp shyǵyp jatsa, ol tabıǵattyń tómengi taptardan shyqqandarǵa óziniń darynyn syılaýdaǵy sarańdyǵynan  emes, joǵary tap adamynyń damýyna jumsalatyn qarajattyń kóptiginen» [7: 301].

Tek bul tusta qazirgi qazaq sheneýnikteri úshin eskermeýge bolmaıtyn bir nárse bar. Ol – qaradan shyqsań da, joǵary laýazymǵa qol jetkizip, aýqatyń molaıǵan saıyn, sen ıgiliktilik pen izgiliktilikke bet burýǵa mindettisiń. «Kedeıden shyqqan baı jamanǵa» aınalyp, Itbaıdyń shekpenine oranyp alyp, ashkózdiktiń sońynan dalbaqtap shaba berme. Transendentti adym jasa, jartylaı joqshylyqtaǵy kedeı qıturqylyqty tastap, órkenıetti eldiń zamanaýı zıalysyna aınal. «Barlyq dáýirdiń adamy bola bil» [8: 116]. Álıhan Bókeıhanov: «Han balasynda qazaqtyń haqysy bar» degendi aıtqanynan beri ǵasyr ótti. Endi bul sózdi sheneýnik ataýlyda qazaqtyń qaqysy bar dep túsin.

 

Ádebıetter:

1. https://ru.wikipedia.org “Transperensı Interneshnl”.


2. Fýkýıama F. Doverıe: Sosıalnye dobrodetelı ı pýt k prosvetanıý. - M., 2004.


3. Makıavellı N. Gosýdar. Rassýjdenıa o pervoı dekade Tıta Lıvıa.- Rostov n/D.: “Fenıks”, 1998.


4. Masloý A. G. Dalnıe predely chelovecheskoı psıhıkı.- SPb., 1997.


5. Kant I. Osnovy metafızıkı nravstvennostı. Soch. T. 4, ch.1. M.: 1965.

6: Shopengaýer A. Svoboda volı ı nravstvennost M.: 1992.

7. Belınskıı V.G. PSS. T. 10. M., 1956. –


8. Fevr L. Boı za ıstorıý. M.: 1991.

Avtordyń 1-maqalasyn osy jerden oqı alasyzdar

https://dalanews.kz/20234