XVII ǵasyrdaǵy teńizge jortý tehnıkasy men tehnologıasynyń qarqyndy damýy baılyq bólisi men halyqaralyq saýdanyń jyldam kórkeıýine qatty serpin bergeni málim. Qurlyqaralyq saýda men taýar tasymalynyń teńiz kólikterine berilýi qurlyqústilik saýda-sattyqtyń damýyna syn qoıa bastady. Óıtkeni, temir jol, avtojol tasymaldary jyldamdyǵy jaǵynan bolsyn, júkalý kólemi jaǵynan bolsyn tehnıkalyq turǵydan meılinshe jetilgen teńiz alyptaryna básekeles bola almaı qalǵan edi. Bul óz kezeginde neshe ǵasyr qyzyp kelgen qurlyqústilik tasymal joldarynyń qojyraı bastaýyna alyp keldi. Azıa men Eýropany, ary qaraı Afrıkany jalǵap jatqan Uly jibek joly da óziniń dáýreninen aırylyp tyndy. Munan keıingi attaı úsh ǵasyr tutastaı teńiz tasymalynyń ǵasyry boldy.
HH ǵasyr sońyndaǵy geosaıası jaǵdaıdaǵy ózgerister, atap aıtsaq Keńes odaǵynyń qulaýy men Shyǵys Eýroparyń lıberaldanýy, Qytaıdyń kúsheıýi, osy mezgildegi ǵylym men tehnıkanyń ushqandaı damýy búkil halyqaralyq saýda júıesine, elaralyq eńbek bólisine jańa talap qoıa bastady.
Óte-móte ınternet tehnologıasynyń damýy men shoıynjoldardyń jalpylasýy jáne onyń qarqynynyń adam oılamastaı artýy jurtty qaıtadan qurlyqústilik múmkindikke den qoıdyra bastady. Osyǵan deıin qaı eldiń qaısy teńiz joly men qandaı portqa qadaǵalaý jasaýy asa mańyzdy bolyp kelse, endi qaısy eldiń qaıda ornalasqany, qandaı eldermen shektesip jatqany sheshýshi rol atqaratyn boldy. Sonymen, árqandaı memleket úshin, ásirese ishkiqurlyqtyq elder úshin onyń geosaıası ornalasýy asa mán bererlik faktorǵa aınaldy.
Ekonomıka ǵylymynda qazirgi zamanǵy ekonomıka ǵylymynyń atasy Adam Smıtten beri kele jatqan “baılyqtyń darýy” degen uǵym bar. Iaǵnı jaratýshy seniń elińe nendeı baılyqty molynan darytty, buıyrdy degendi meńzeıdi. Ekonomıa ǵylymynyń buıda usttarttarynyń biri Davıd Rıkardo osy uǵym negizinde daryǵan baılyqtyń salystyrmaly basymdyǵy teorıasyn tapqyrlaǵan bolatyn. Bul teorıanyń dáripteıtini – memleketter ózinde salystyrmaly basymdyǵy bar resýrsy baǵytynda damýy tıis, ózinde salystyrmaly basymdyǵy bolmaǵan resýrstaryn osy resýrstarǵa baı ıakı soǵan salystyrmaly basymdyǵy bar elderden aýysýy kerek. Sonda ǵana árqaısysy óziniń basymdyǵyn jetkilikti paıdaǵa asyrýmen birge, aıyrbas jasaǵan ekeýi úshin de aıyrbastyń ózirdik quny meılinshe tómen bolady. Sonan beri qanshama teorıalar ómirge kelip, ekonomıka zańdylyqtaryn ashyp, memleketter ekonomıkasynyń damýyna baǵdar berdi. Bireýi ońdy bolyp, bázbir elderdiń damýyna jol ashty, ishinaralary keı memleketterdiń soryna aılanyp, olardy tyǵyryqqa tiredi. Tek daryǵan baılyqtyń salystyrmaly basymdyǵy teorıasy ǵasyrlar boıy ómirsheńdigin áıgilep keledi.
Adam Smıt zamanynda baılyqtyń darýy dep jaratylystyq baılyqtyń berilýi men kapıtaldyń toptalýy meńzeletin. Zamannyń ilgerleýi men ekonomıkanyń ósimine áser etetin faktorlardyń jiti anyqtalýyna baılanysty óndiris qýaty, ǵylym-tehnıkalyq áleýet, ınovasıalyq beıimdilik, túzimniń tańdalýy, ekonomıkalyq júıe qatarlylardyń barlyǵy daryǵan baılyq kategorıasyna jatqyzylyp, baılyqtyń darýynyń salystyrmaly basymdyǵyn quraıtyn qurylymdyq obektiler sanatynda qarastyrylatyn boldy.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan bergi jersharyndaǵy elderdiń damýyn salystyra zerttep jańa qurylymdyq ekonomıa teorıasyn jasaǵan, 2008-2012 jyldary Dúnıejúzilik banktiń tóraǵasynyń orynbasary laýazymyn atqarǵan Taı van ekonomısi Lın Ifý soǵystan beri qaraıǵy mezgilde qaısy el ózindik salystyrmaly basymdyqqa ıe resýrsyn paıdalanyp nemese soǵan negizdelgen ekonomıkalyq saıasat júrgizse, sol eldiń baıandy tabysqa jetkenin dáleldeıdi. Mysaly, óz jaǵdaıyna júginbeı, damyǵan elderdiń jolyn qýyp, kapıtal qamtymaly óndiristerdi damytýdy shyǵar jol sanap, soǵan boı urǵan elderdiń jarǵa qulaǵanyn, al ózindegi mol jumys kúshin – jan sany basymdyǵyn paıdalanyp, eńbek kúshi qamtymaly óndiristerin jolǵa qoıǵan «Azıa jolbarystarynyń» damýshy elder qatarynan oza shaýyp shyqqanyna kóz jetkizedi.
Demek, áńgime anyq, o zamanda bu zaman kimde kim ózinde bardy bazarlaı alsa ǵana jeńimpaz bolmaq. Shırek ǵasyrlyq damý tarıhymyzda biz de salystyrmaly basymdyǵymyzdy – mol jaratylystyq baılyǵymyzdy utymdy paıdalanýdyń arqasynda birshama jetistikterge jettik.
Dese de, qazirginiń kózimen qarasaq, biz ózimizge darytylǵan salystyrmaly basymdyqtaǵy baılyq qurylymy ishinen dástúrli jaratylystyq baılyǵymyzdan da mándi, absolútty basym resýrsymyzdy baǵamdaı alǵan joqpyz. Ol – elimizdiń jaǵrapıalyq ornalasýy.
Jersharyndaǵy eń iri ishki qurlyqtyq memleket esebinde elimiz Azıa-Eýropa materıgin tutastyryp jatyr. Qytaı men Reseıdi, Qytaı men tutas Eýropany, Reseı men Irandy jalǵastyryp jatqan qasıetti mekenimiz burnaǵy Jibek jolynyń negizgi tarmaǵyn baýyryna basyp jatyr. Dáýirimizdegi halyqaralyq geosaıası, geoekonomıka, geostrategıalyq jaǵdaıattardy zertteı kele, halyqaralyq saýda-ekonomıkalyq baılanystardyń teńizden qaıtadan qurlyq kúrelerine ıkemdele bastaǵanyn jete baǵamdaǵan Qytaıdyń asa ambısıamen qolǵa alǵan “Bir beldeý – bir jol’’ strategıasyn, sonyń ishinde “bir beldeý” baǵytyndaǵy murattaryn shyn máninde iske asyratyn deńi de Qazaq jeri.
Qazir eldik sanasy bar árbir azamattyń Qytaıdyń osy strategıasyna, anyǵyraq aıtqanda onyń ózimizdiń tóltýma “Nurly jol baǵdarlamasymen” qatar atalyp, dáriptelýine kóńili kúpti ekenderi maǵylum. Bizge bereri ne, qandaı paıda, nendeı utylys degen suraq.
Qytaıdyń esebin qaıyra turǵanda, osy strategıany baıypty, salqynqandy qabyldaýmen qatar, ony ózimizdiń eldik murattarymyz múddelengen baǵdarlamalarymyzben qabystyrý, ony ekonomıkalyq, ekologıalyq, tranzıttik, dıplomatıalyq saıasattarymyzdyń tıanaqty iske asýyna qyzmet ettirý – túptep kelgende taktıkalyq saıypqyrandyǵymyz ben pragmatıkalyq ıkemdiligimizge baılanysty bolmaq. Elimizdiń QHR-daǵy bas elshisi Shahrat Nuryshev 26 qazanda “Qytaı ınvestısıasy” jýrnalyna bergen suhbatynda atap kórsetkendeı, “Qazaqstan Qytaıdy Eýropamen, Reseımen, tústik Azıamen, Parsy elderimen jalǵaıtyn shoıynjol torabyna ıe. İske qosylyp jatqan Batys Qytaı-Batys Eýropa kúre joly – Qytaıdyń Eýropaǵa shyǵar eń tóte joly. Qorǵas – shyǵys qaqpa qurlyq porty ekonomıkalyq zonasynyń salynýy elimizdiń taýar ótkermeleý qýatyn arttyrýǵa tyń qýat beredi”.
Tórt jyldan beri Qazaqstandy basyp orta Eýropany bettegen vagon quramalarynyń sany 2000-nan asyp, tasyǵan taýar kólemi Azıa-Eýropa qurlyq lınıasyna tán taýar kóleminiń jartysyna jetip jyǵylady. 2017 jyly Dostyq-Alashankoý, Altynkól-Qorǵas temirjol ótkelderinen ótetin taýar kólemi 10 mıllıon tonnany ıgeretini, 2018 jyly 12.3 mıllıon tonnaǵa jetetini boljanyp otyr.
Búginderi Orta Azıadan Qytaıǵa munaı aıdaıtyn eki qubyr iske qosýly. Bul Qytaıdyń qurlyq arqyly shıki munaı aıdaıtyn tuńǵysh qubyry. Jibek jolynyń №1 qubyry atanǵan Atyraýdan bastaý alyp Alashankoýǵa deıingi 2800 km-lik munaı qubyry bıyl kóktemde shyǵys kórshige munaı aıdaýdan 100 mıllıon tonnalyq mejeni baǵyndyrdy.
Osy jyldyń kúzinen bastap Qazaqstan Qytaıǵa tabıǵı gaz jónelte bastady. Bıyldyń ózinde 5 mıllıard tekshemetr gaz aıdalatyny málimdeldi. Bul da Qytaıdyń óz terıtorıasynan tysqarǵy tuńǵysh gaz jelisi sanalatyn Orta Azıa-Qytaı gaz qubyrymen iske asyryldy. Al mundaı qubyrdan AVS dep atalatyn úsh jeli jatyr. Túrikmenstannan Qytaıǵa bettegen Orta Azıa gaz qubyrynyń 1300 shaqyrymy bizdiń jerdi qıyp ótedi. 2017 jyldyń 1 qyrkúıegine deıin osy qubyrmen Qytaıǵa jyıyny 187.5 mıllıard tekshemetr gaz aıdalypty. 2017 jyly Qazaqstan arqyly Qytaıǵa 10 mıllıon tonna munaı jóneltken Rosneft bul mólsherdi 18 mıllıon tonnaǵa deıin jetkizýdi mejelep otyrǵany jaıly derekter bar.
Osylardyń barlyǵy Qytaı úshin atalmysh strategıanyń “bir beldeý” qanatyn qataıtýdyń qolǵa túspes tetigi bolsa, biz úshin Qytaıdyń áleýetin paıdalanyp Batysqa shyǵýymyzdyń, Batystyń bazarlyǵyn Qytaıǵa asyrýdyń, sol arqyly halyqaralyq tranzıt-tasymal jáne logıstıka júıesine qosylýymyzdyń, dalıyp jatqan dala tósinen ekonomıkalyq qundylyq jaratýymyzdyń, basqanyń salystyrmaly basymdyǵyna táýeldilikten shyǵyp, ózimizdiń salystyrmaly artyqshylyǵymyzǵa múddelilerdi táýeldi etýdi meńgerýimizdiń utymdy quraly bolsa kerek.
Qurmet QABYLǴAZYULY
