Eksportqa basym kóńil bóle bastaǵan aımaq elderi osy arqyly jumyssyzdyq máselesin sheship, aýyl sharýashylyǵyn damytýdy kózdeıdi. Alaıda Qytaıdyń da óz bilgeni bar. Orta Azıaǵa óz naryǵyn aıqara ashyp, osynyń negizinde yqpalyn arttyra túsýdi maqsat tutady.
«Beıjiń aımaq elderine nesıe taratýdy tyıyp, yqpal etýdiń ózge jolyn júzege asyryp kórmek», – deıdi Eurasianet.
Orta Azıanyń aýyl sharýashylyǵy ónimderine esigin aıqara ashqan Qytaı aımaqpen aradaǵy ekonomıkalyq áriptestiktiń jańa kezeńine aıaq baspaq.
Eurasianet jazǵanyndaı, Qytaı osy kúnge deıin Orta Azıadan munaı men gazdan ózge jarytyp eshteńe almaǵan. Byltyrdan beri osy saıasatqa túzetý engizgen Beıjiń shıkizattan ózge taýardy satyp alýǵa qulyq tanytyp júr.
«Orta Azıadan Qytaı naryǵyna ótetin azyq-túlik, kókónistiń aıasy keńip keledi. Fıtasanıtarlyq kelisimsharttarǵa qandaı da bir búrokratıasyz qol qoıylýda. Qytaı aımaqtyń kásipkerlerine eksporttyq lısenzıa alýǵa járdemdesip, QHD-dyń elektrondy saýda salasyndaǵy erekshelikterin erekshe yqylaspen túsindirýde», – deıdi Eurasianet.
Beıjińniń munysy beker emes. Álbette, osy arqyly Qytaı aımaqtyń ekonomıkalyq turaqtylyǵyn qamtamasyz etedi, ekinshi jaǵynan Qytaı kompanıalaryna aımaq naryǵyna enýine jol ashady ári saıası yqpalyn kúsheıte túsedi.
Eurasianet paıymdaýynsha, Qytaı aımaq elderindegi ınfraqurylymdyq nysandarǵa bólgen nesıelerdiń nátıjesi shamaly ekenine kózi jetken. Al myna bir ádistiń aqyr sońy ózin-ózi aqtaryna kúmándanbaıdy.
Qytaı naryǵyna kire otyra Orta Azıanyń eksportshylary dollarmen tabys tabady, tabys tapqasyn túsimin kóbeıtkisi keledi, tıisinshe jańa jumys oryndaryn qurady, osy arqyly Beıjińge basybaıly baılanǵanyn baıqamaı qalady.
Aıtalyq, Qytaı Koreıa men Avstralıany jazalaǵysy kelse, bulardyń taýaryn óz naryǵyna ótkizbeı qoıady.
Orta Azıa elderiniń úkimeti eksport salany damytýǵa múddeli ekenin áldeneshe ret aıtqan. Olar osy arqyly jumyssyzdyq máselesin sheshýdi kózdeıdi. Aýyl sharýashylyǵynyń potensıalyn kótergisi keledi.
2019-da Beıjińge sapar shekken Qazaqstan Prezıdenti Toqaev Qytaıǵa tasymaldanatyn bıdaıdyń kólemin úsh ese arttyrýdy usyndy. Bul eksport áleýetin arttyrǵysy keletin Qazaqstan úshin úlken múmkindik ekenin aıtty.
Toqaev bıdaı saýdasymen ǵana shektelgen joq. Qazaqstannyń Qytaı naryǵyna arnap sút ónimderin, sıyr etin, qus etin, qoı etin, shoshqa etin, un, astyq jáne maıly daqyldar jetkizýge saqadaı-saı otyrǵanyn tilge tıek etti. «Biz Qytaı naryǵyna tasymaldanatyn ekologıalyq taza ónimderdiń kólemin kóbeıte túsýde kózdeımiz» dedi Toqaev.
Ózbek basshysy Mırzıóev te sol sarynda sóılegen. Qytaıǵa eksporttalatyn aýyl sharýashylyǵy ónimderin bes ese arttyrýdy josparlap otyrǵanyn jetkizgen.
«Beıjiń strategıasy eki tarmaqtan turady. Olar aldymen 1,4 mlrd tutynýshysy bar ishki naryqqa kirýge jol ashady. Saıasaty eksportqa baǵyttalǵan, Qytaı naryǵyn ıgerýge qulyqty kompanıalardy qarjylandyrady.
Bul uzaqmerzimdi joba. Qazaqstandaǵy ınvestısıalyq agenttiktiń dereginshe bıyl elde et eksporty baǵytyndaǵy jalpy quny 127 mln dollarǵa baǵalanǵan 5 kásiporyn ashylady, onyń ishinde Qytaı kapıtalynyń kómegimen qabyrǵasy qalanatyn quny 26 mln dollarǵa baǵalanǵan iri joba bar. Kásiporyn Almaty oblysynda ashylady.
Qazaqstan Úkimeti eldiń «halyqaralyq azyq-túlik habyna» aınalatyn múmkindigi baryn árkez maqtana aıtady. Jýrnalısermen saýaldasqan Saýda mınıstri Baqyt Sultanov ózi basqaratyn vedomstvonyń jyl saıyn 100-den asa qazaqstandyq kompanıanyń ónimin syrtqy naryqqa shyǵarýdy josparlap otyrǵanyn jelpine jetkizgen. Sultanovty sózden iske kóshken kezde baǵalaıtyn bolamyz», – deıdi Eurasianet.
Saıt dereginshe, sońǵy jyldary Qazaqstan shıkizat táýeldiliginen birte-birte arylyp keledi. Bul úrdis 2015 jyldan beri baıqalýda eken. Ózbekstan da solaı. Ekonomıkasy maqta eksportyna baılanǵan Tashkent sońǵy jyldary «quldyqtan» qutylýǵa tyrysýda.
Áıtse de, jalpy ishki ónimmen (JİÓ) salystyrǵanda eki eldiń syrtqy naryqqa tasymaldaıtyn taýar kólemi tym-tym mardymsyz (Qazaqstannyń JİÓ-sy 180 mlrd, Ózbekstanda bul kórsetkish 58 mlrd-ty quraıdy).
Eurasianet málimetinshe, Tájikstan men Qyrǵyzstanda QHR-ǵa tasymaldanatyn eksport kólemi óspegen.
«Qazaqstan, Ózbekstan jáne Tájistanda Qytaıǵa qarsy úlken aýdıtorıa bar. Soǵan qaramaı atalǵan elder Qytaı ınvestorymen jumys isteýge yntyq. Qyrǵyzstandaǵy jaǵdaı sál bólek. Mundaǵy qytaılyq kásiporyndar qashan kórseń bopsalaý men zorlyq-zombylyqqa ushyrap jatady. Máselen, byltyrǵy jyldyń aqpanynda quny 280 mln dollarǵa baǵalanǵan «At-Bashı» ındýstrıaldy saýda-logıstıkalyq ortalyǵynyń qurylysy toqtap qaldy. Qyrǵyzdar kelissózdi kilt úzdi. Bishkek osylaısha, óz ekonomıkasyn ártaraptandyryp, Reseıden túsetin aqsha aýdarymdaryna táýeldilikten qutylý múmkindiginen aıyryldy», – deıdi Eurasianet.
...
Jaraıdy, Orta Azıanyń kásipkerleri Qytaı naryǵyna kirdi. Olar bul jaqta qandaı kedergimen kezdesýi múmkin?
Eurasianet jazǵanyndaı, bizdiń bıznesmender Qytaı naryǵynda eki túrli kedergimen betpe-bet keledi eken.
Alǵashqysy, Qytaı naryǵy asa aýqymdy naryq. Orta Azıada báseke mundaǵy bıznes alamannyń shańyna da ilese almaıdy. Kóptegen salalardy álemniń túkpir-túkpirine jetken iri eksportshylar «ıemdenip» alǵan.
Beıjiń bul týraly bilmeıdi emes, biledi. Osy sebepti Orta Azıadan kelgen kásipkerlerdi básekelestiktiń qyr-syryna úıretedi eken. Taýaryn Qytaı sórelerine esh kedergisiz jetkizýdiń amal-ádisin kórsetedi. Aımaqtaǵy óndiristik prosesterdi modernızasıalaýdy óz qaltasynan óteıdi.
Al Qytaı naryǵyna kirgen Orta Azıa kásipkerleri ózgelerden ozyp, osy naryqty bılep-tósteýdi kózdemeıdi. Aımaqtan keletin eksporttaýshylar birqatar sektordan az-muz úles alsa da jetkilikti, osynyń ózinen-aq qyryp tabys tabady.
«Ekinshi máseles – logıstıka. Qytaıdyń shyǵys jaǵalaýynda ornalasqan qalalarǵa jetý qıyn. Taýardy ushaqpen jetkizýi ózin-ózi aqtamaıdy. Qymbat. Kólikpen tasý mehnat.
Muny jaqsy túsingen Beıjiń de, Orta Azıa elderi de transshekaralyq logıstkany damytýdy maqsat tutyp otyr. Biraq bul aıtýǵa ońaı. İlgeride aty atalǵan «At-Bashı» jobasy iske kelgende kese-kóldeneń shyǵar kedergilerdiń kóp ekenin kórsetip tur», – deıdi Eurasianet.
Aıtpaqshy...
Qytaı byltyr elge et kirgizetin negizgi eksporttaýshy Avstralıany naryqtan qýyp shyqty. Osy elden keletin sıyr etine shekteý engizgen Beıjiń osy arqyly Qytaıdyń adam quqyǵy baǵytyndaǵy saıasatyn synǵa alǵan Kanberraǵa jaýap qatty.
Sarapshylar pikirinshe, Qazaqstan bul múmkindikti múlt jibermeýi kerek. Qytaıdyń etke degen suranysyn ótip, aqshaǵa bógip jatqan naryqty ıgerip áketýge tıis. Qytaılar shoshqa etin jemeı tura almaıdy. Osyny eskergen danıalyq jáne qytaı ınvestorlary Aqmola oblysyndaǵy shoshqa ósirý kompleksine 22 mln dollar ınvestısıa quıýǵa ýaǵdalasqan bolatyn.
...
2020 jyldyń segiz aıynda Qytaı-Qazaqstan shekarasyndaǵy tasymal kólemi 14,2 mln tonnany quraǵan. Bul 2019 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 30 prosentke kóp.
Aýdarǵan Aıaýlym SHAIMARDAN
Derekkóz: Eurasianet.org
