Qytaılyqtar eń kóp qoldanatyn WeChat áleýmettik jelisinde maqalany yqshamdap, eń "ótkir" tustaryn aýdaryp bastyq. Maqala atalmysh jelidegi "Tán Taı Shan" tobynda jarıalanypty. Avtory kórsetilmegen. Joǵarydaǵy saýaldarǵa jaýap izdepti. Ne degisi keldi, ne oılaıdy, neni ańsaıdy?.. Qytaı bıligi ádette mundaı jazbalarǵa qyraǵy qarap, "qyrpyp" otyratyn edi, bul maqalanyń keńinen talqylanýyna nege kózjuma qarap otyr? Birge talqylaıyq.
Biraz buryn BUU jınalysy aıasynda Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesiniń Syrtqy ister mınıstrligi basshylarynyń beıresmı kezdesýi ótti. Bir qaraǵanda belgisiz uıymnyń beımálim kezdesýi sekildi kóringenimen, bul biz úshin oılanarlyq dúnıe...
Negizinde, mundaı keńes bar ekenin kóbimiz bile bermeımiz.
Bul uıym túrkitildes memleketterdi – Túrkıany, Ázerbaıjandy, Qazaqstandy, Qyrǵyzstandy, Ózbekstandy jáne Túrkimenstandy bir týdyń astyna biriktirgen uıym. Kóshbasshysy – Túrkıa. Odan keıingi orynda – Qazaqstan. Biri batys, biri shyǵys bolyp bılep-tóstep otyr.
Túrkıanyń qandaı, nendeı el ekenin bárimiz bilemiz. "Shyńjań táýelsizdiginiń" artqy tireýshisi, pantúrkızm jalaýgeri. Armany – aldaǵy ýaqytta tutas túrkitildes elderdi biriktirmekshi. Bul birigýge Qytaıdyń Shyńjań aýmaǵyn qospaqshy bul el.
Túrkıa jalǵyz emes.
Qazaqstanǵa da selqos qaramaýymyz kerek. Bul elmen kórshimiz. Biraq, biz áli kúnge deıin bul eldi jetkilikti deńgeıde bilmeımiz.
Qazaqstan sońǵy jyldary Qytaımen tyǵyz baılanys ornatty.
Degenmen, tarıhta, qytaı pen qazaq ortasynda qan qaryzymyz bar (ózdigińizden Úsh aımaq Úkimetiniń tóńkerisin ınternetten qarap alyńyz), erte zamannan bergi kek alynbaı jatyp, oǵan jańa kek qosylýda.
(Avtordyń paıymynsha, Úsh aımaq tóńkerisin jek kóretini, kegimiz ketti dep baılam jasaıtyny baıqalady. Onyń "jańa kek" dep ashalaı túsindirýi oılanarlyq másele. Redaksıadan)
Byltyr Qazaqstanda keń kólemde Qytaıǵa qarsy narazylyq oqıǵasy bolyp, sol jerde 10-nan artyq qytaı saýdageri ólip, onnan astam adam jaraqattandy. Saýdagerlerdiń dúkenderin úptep-túptep ketti.
(Avtor bul jerde byltyrǵy jer daýy kezindegi tolqýlardy meńzep otyrsa kerek. Biraq onshaqty qytaı azamatynyń qaıtys bolyp, soqqyǵa jyǵylǵany, dúkenderdiń tonalǵany týraly qandaı aqparatqa súıenip otyrǵany belgisiz. Redaksıadan)
Qazaqstan Qytaıdan qorqady. Burynnan qorqady.
Ári kek saqtap keledi. Alaıda ekonomıka jaǵynan ol Qytaıǵa jalynyshty, baǵynyshty. Ol qazba baılyǵyn, onyń ishinde energıa baılyǵyn Qytaıǵa ǵana sata alady.
Qytaıdyń "Bir beldeý – bir jol" baǵdarlamasy Qazaqstannyń damýyna kómektesedi. Osy sebepti Qazaqstan prezıdenti Nazarbaev bılikke kelgeli beri ýaqytta Qytaımen jaqyndasýdyń, áriptesýdiń san túrli amaldaryn izdeýde.
Alaıda Nazarbaevtyń jasy kelip qaldy. Al muragerlik máselesi bastan aıaq sheshilgen joq. Bul Qazaqstannyń eń úlken jasyryn qaýpi.
Qazaqstan jańadan táýelsiz memleket atanǵanymen, ulty, dini , ekonomıkasy, saıası-qoǵamdyq máseleleri kúrdeli. Munyń bári Nazarbaevqa tirelip, baılanyp tur.
Biz Orta Azıadaǵy ahýaldy aldyn-ala boljaýǵa tyrysamyz. Nazarbaev bılikten ketken kúni Qazaqstanda alasapyran týyndasa, bul el ekinshi Irakqa aınalýy, al munyń zarbady Shyńjańǵa tıýi múmkin.
Orta Azıadaǵy turaqtylyqty saqtaý úshin Qytaı men Reseı bastap Shanhaı yntymaqtastyq uıymyn qurǵan. Osy uıym aıasynda Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Ózbekstan bar "terorızmge , separatızm jáne radıkalızmge qarsy soqqy berý týraly Shanhaı konvensıasyna" qol qoıdy.
Alaıda bul úsheýi sonymen qatar, Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesiniń múshesi, olar Túrkıamen qas-qabaǵymen ymdasýy múmkin. Túrkıadan qaıyr kútýge áste bolmaıdy. Báribir baýyryna, báribir jaqynyna tartady.
Keıbir elder úshin ulttyq jáne dinı kózqaras ereksheligi memleketten de joǵary...
Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi 2009 jyldyń qazanynda qurylǵan.
Dál osy uıym qurylýdan úsh aı buryn Shyńjańda sumdyq oqıǵalar oryn aldy.Túrkıa pantúrkızmmen ýlanǵan búlikshilerdi aıyptaýdyń ornyna "Qytaıdy jazyqsyz jurttyń belinen basty" dep qaralady. Osydan keıin-aq Túrkıanyń oıy qandaı qaterli ekendigin ańǵarýǵa bolady.
Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi ekonomıka, mádenıet qatarly barys-kelisti damytý maqsatynda qurylǵanmen, keıin kele Arab ulttyq yntymaqtastyǵy keńesi sıaqty yqpal etý aıasyn keńeıtýi múmkin.
Arab ulttyq yntymaqtastyǵy keńesi de alǵashynda ekonomıka, mádenıet almastyrýdy damytýdy maqsat tutqan. Kele-kele saıası jáne áskerı fýnksıaǵa ıe bolyp, aımaqtyq ister aralasa alatyn mańyzdy kúshke aınaldy.
Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi de kúnderdiń kúninde óziniń yqpal etý sheńberine saıası-áskerı fýnksıany engizýi múmkin be? Qytaı bul uıymnyń basqan izin ańdyp otyrýy kerek.
Qazaqstan terıtorıasynyń kóp bóligi Azıada, az bóligi ǵana Eýropa bóliginde.
Tarıhı jáne geografıalyq sebepterge baılanysty Qazaqstannyń Qytaı jáne Reseımen baılanysy óte myǵym. Qazaqstanǵa qyzyǵatyndar kóp. Toǵyz joldyń torabynda jatyr. Sonyń biri – AQSH.
AQSH-tyń Orta Azıadaǵy osy kúnge deıingi tiregi – Ózbekstan edi. Biraq, sońǵy 10 jylda bul ekeýiniń baılanysy nasharlap ketti. Sońǵy jyldary AQSH nazaryn Qazaqstanǵa aýdardy. Shyny kerek, Qazaqstan buǵan qarsy emes.
Eki eldiń ekonomıkalyq qarym-qatynasy kún saıyn nyǵaıýda, eki aı buryn bes jyldyq áskerı-yntymaqtastyq josparyna qol qoıyldy...
AQSH degenmen Orta Azıaǵa suǵanaq tyrnaǵyn ońtaıly kirgizse de, Nazarbaevtyń kózi tiri bolǵandyqtan, Qazaqstanǵa úzildi-kesildi baqylaý jasaı almaıdy.
Bul arada AQSH úshin eń utymdy amal Amerıkany jaqtaýshylardy súıemeldep, Shyńjańnyń qasyna "jarylǵash zat" ornatpaqshy. Qazaqstan bizge qaterli kórshige aınalýy múmkin...
Odan syrt Qazaqstan "bir beldeý – bir jol" ishindegi "bir beldeýdiń" birden bir basar joly, egerde bul jerde "bir beldeýge" tosqaýyl qoıylsa, Qytaıdyń barlyq strategıalyq jospary sýǵa ketýi múmkin!
Al AQSH úshin Qazaqstannyń ishinen Qytaıǵa qarsy tulǵalardy tabý qıyn emes. Al Qytaı úshin Qazaqstannyń bılik basyna Nazarbaevtyń saıasatyn jalǵastyratyn, Qytaıǵa qyryn qaramaıtyn adamnyń otyrǵany kerek. Ýaqyt ozdyrmaı, osy baǵytta iske kirisý kerek...
"Tán Taı Shan"
