Ǵalym plazmotronnyń kómegimen bıomedısınalyq qaldyqtardy sıntez gazǵa aınaldyrý jobasyn júzege asyryp keledi. Bıomedısınalyq (BMQ) qaldyqtar degenimiz – ınfeksıalanǵan materıaldardan quralǵan qaldyqtar. Quramynda ekologıalyq qaýipti organızmder men bıomolekýlalar kezdesetin zerthana qaldyqtary da osyǵan jatady. Plazmotron ottegi jetkiliksiz bolsa da jumys isteıdi. Iaǵnı, temperatýrany kóterý úshin benzın, gaz nemese mazýt jaǵý qajet emes. A.Ýstımenkonyń aıtýynsha, gazdandyrý prosesinde qyzdyrylǵan aýa agent retinde paıdalanylady.
– Nátıjesinde sıntez gaz alamyz. Ony elektroenergıa óndirý úshin jáne kóptegen hımıalyq prosesterge qoldanýǵa bolady. Biz úshin qaldyqtardy óńdeý tehnologıasynyń ózi jańa sala. Sondyqtan ondaǵy árbir proseske erekshe kózqaraspen qaraý qajet. Qoqys óńdeýge qatysty baǵdarlama aıasynda barlyq qaldyq túrleriniń gazdandyrý prosesine baqylaý júrgizdik. Elektr stansalarynyń qaldyǵy, ıaǵnı kúl úıindilerinen bastap, aýyl sharýashylyǵy, aǵash ónerkásibi jáne bıomedısınalyq qaldyqtarǵa deıin – barlyǵy eshqandaı qaldyqsyz gazdandyrýǵa bolatynyna kóz jetkizdik. Árıne, odan qalǵan mıneraldy qaldyqtyń kólemi kómirmen salystyrǵanda áldeqaıda tómen, – deıdi ol.
Dúnıejúzi boıynsha bıomedısınalyq qaldyqtardy joıatyn plazmalyq tehnologıa men plazmohımıalyq reaktordyń balamasy joq. Ol patent arqyly qorǵalǵan. Odan bólek, kúrdeli zattardy plazmada ydyratý óte tıimdi. Óıtkeni ottegi bolmaǵandyqtan, bıomedısınalyq qaldyqtar gazdarǵa aınalyp, pırolız prosesi júredi. Al jaǵý kezinde bul úrdister júzege aspaıdy. QazUÝ ǵalymdary jobany birneshe sheteldik mamandarmen birlesip júzege asyrýda.
– Biz alǵash ret Belorýssıanyń A.V.Lykov atyndaǵy Jylý jáne massa almasý ınstıtýtymen (ITMO) birge jumys istedik. Novosibirdegi S.S.Kýtateladze atyndaǵy Termofızıka ınstıtýtymen de birneshe jobalardy júzege asyrdyq. Sonymen birge N.E.Baýman atyndaǵy Máskeý memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetiniń (MGTÝ) termodınamıkalyq modeldeý tehnologıasyn joba barysynda paıdalandyq. Bastapqyda bizdiń basty baǵytymyz kómirge tikeleı baılanysty boldy. Máselen, plazmalyq janarmaı júıeleri, al oǵan deıin kómirdi gazdandyrý negizgi taqyrybymyz boldy. Jylý jáne massa almasý ınstıtýtynyń profesory A.L.Mosse de plazmany pırolız jáne gazdandyrý prosesterinde paıdalanyp júr. Osy profesormen birge nelikten jańa baǵytty ıgermeske degen oıǵa keldik. Negizinde, profesor Mosse – energetıkaǵa qaraǵanda radıasıalyq nemese suıyq qaldyqtardy óńdeý salasyna beıimdelgen ǵalym. Sondyqtan jańa dúnıe jasap shyǵýdy kózdedik. Nátıjesinde plazmotron men reaktordyń kómegi arqyly qatty turmystyq qaldyqtardy óńdeýdi qolǵa aldyq, – deıdi A.Ýstımenko.
Turmystyq qaldyqtarmen salystyrǵanda bıomedısınalyq qaldyqtar qaýipti klasqa jatady. Olardyń qatarynda COVID-19 ınfeksıasymen aýyrǵan pasıentterdi emdeý barysynda qoldanylǵan medısınalyq maska, qolǵap, qorǵanys kıimi, bahıla, emdeý jáne vaksınasıalaý quraldary men bıntter bar. Sonymen birge medısınalyq maqsatta qoldanylǵan materıaldar, qaterli mıkrobıologıalyq kúltýralar, hırýrgıalyq jolmen kesip alynǵan dene músheleri jáne ınfeksıalanǵan basqa da medısınalyq materıaldar, zerthanalyq qaldyqtar men paıdalanylǵan ıne, skalpel, lanset sekildi quraldar da bıomedısınalyq qaldyqtar dep esepteledi.
Aýrýhana, emhana, qarttar úıi, jedel járdem qyzmeti, máıithanalar men jerleý búrolary osy bıomedısınalyq qaldyqtar shyǵaratyn mekemelerge jatady.
– Bular radıoaktıvti, hımıalyq, óndiristik jáne ámbebap qaldyq túrlerimen salystyrǵanda qaýiptirek. Óıtkeni olar ınfeksıalyq aýrýlardyń tez taralýyna sebepker bolýy múmkin. Qazirgi tańda álem boıynsha ony ýtılızasıalaýdyń jalǵyz joly – órteý. Oǵan arnalǵan úsh túrli qurylǵy bar: aýanyń stehıometrıalyq nemese shamadan tys kóleminde jáne aınalyp turatyn peshterde jaǵý. Degenmen bul ádisterdiń barlyǵyna tán bir kemshilik – dıoksın, fýran, benz(a)pıren sekildi óte ýly hımıalyq baılanystar túzýinde bolyp tur, – deıdi A.Ýstımenko.
Sanıtarlyq-gıgıenalyq zertteýlerge súıensek, hımıalyq qaldyqtarǵa qaraǵanda medısınalyq qoqystyń qorshaǵan ortaǵa keltirer zıany orasan zor. Al bizdiń elimizde ázirge basqa da TMD elderi sekildi bul máselege jetkilikti kóńil bólinbeýde. Óıtkeni onyń kólemi óndiristik jáne turmystyq qaldyqtarmen salystyrǵanda edáýir az. Al buǵan deıin mundaı qoqys túrleri iriktelmegendikten, onyń quramy óte kúrdeli ári ıdentıfıkasıalaýǵa kelmeıdi. Bul osy másele tóńiregindegi problemalardyń qanshalyqty ózekti ekenin dáleldeı túskendeı.
– Demek, iriktelmegen qaldyqtardy óńdeý kezinde dezınfeksıalap, zararsyzdandyrýǵa barynsha qaýqarly ámbebap ádisti tańdaý mańyzdy. Al bıomedısınalyq qaldyqtardy plazmalyq jolmen joıý joǵaryda aıtyp ótken talaptardyń barlyǵyna saı keledi. Temperatýrasy 5000 kelvınge joǵary elektrdoǵalyq plazma organıkalyq jáne beıorganıkalyq qosylystardyń buzylý prosesiniń qarqynyn arttyrý arqyly ydyratady. Atalmysh tehnologıa adam ómirine qaýipti sanalatyn osy bir qoqys túrlerin jylýdyń kómegimen zararsyzdandyrýǵa jáne dıoksın men fýran sekildi qosylystardyń túzilýine jol bermeıdi. Nátıjesinde gaz tárizdi jáne kondensasıalanǵan ýytty emes ónim alýǵa bolady. Sonymen birge kóp mólsherdegi beıorganıkalyq zattar men iriktelmegen bıomedısınalyq qaldyqtardy óńdeýge kómektesedi. Ári plazmohımıalyq reaktor kólemi shaǵyn bolǵandyqtan, jumsalatyn energıa mólsheri de az bolady, – deıdi ǵalym.
Onyń aıtýynsha, jaǵýmen, tipti ıntensıvti gazdınamıkalyq rejımmen salystyrǵanda plazmaly ýtılızasıa tehnologıasynyń utymdy tustary kóbirek. Mysaly, óndiristik qýatyn saqtaı otyryp, reaktor kólemin 6-8 esege kishireıtýge bolady. Demek, oǵan qajetti óndiristik mekemeniń de aýmaǵy qysqaryp, plazmohımıalyq reaktordaǵy temperatýra 2000 kelvınge deıin jetedi.
– Plazmalyq óńdeý tehnologıasy bıomedısınalyq qaldyqtardy fýterlengen plazmohımıalyq reaktorǵa berý arqyly plazmalyq alaýdy plazmotronmen generasıalaıdy. Nátıjesinde qaldyqtardan ýytty emes gazdar men mıneraldy qaldyq túzilip, plazmalyq alaýda óńdeledi. Reaktordyń joǵarǵy bóliginiń ortasynda elektrdoǵaly plazmotron ornatylǵan. Sonymen birge merzim-merzimmen jumys isteıtin bir kameraly plazmohımıalyq reaktor qoldanylady. Proseske jumsalatyn energıa shyǵyny 1-2 kVts/kg quraıdy. Onyń ishinde plazmotrondy bir mezet ajyratyp, reaktordyń mıneraldy qaldyqtardan tazartylyp otyratynyn eskergen jón, – deıdi ǵalym.
Saıyp kelgende, COVID-19 indetin jeńý úshin bıomedısınalyq qaldyqtardy óńdeýdiń jańa ádisterin qolǵa alý qajet. Óıtkeni mundaı qaldyqtardy jaqqannan keıin ýly qatty qaldyqtar topyraq arqyly jerasty sýlaryna túsýi múmkin. Sondaı-aq, plasıkti jaǵý kezinde atmosferalyq aýaǵa ýly gazdar bólinedi. Olar adam men janýarlarǵa keri áser etip, densaýlyqqa orasan zor zıan keltiredi. Onkologıalyq aýrýlar, tynys alý jáne júrek-qantamyr júıesi aýrýlarynyń týyndaýyna sebepker bolýy múmkin. Ózderińiz biletindeı, qaldyqtardy jaǵý jerdiń azon qabatynyń buzylýyna áser etip qana qoımaı, klımattyń ózgerýin kúsheıtedi. Mundaı aýada únemi toksınder men hımıalyq zattardyń bolýy tipti keıbir ósimdik túrleriniń joıylýyna ákelýi de ǵajap emes. Bul máselelerdi sheshýge jáne bıomedısınalyq qaldyqtardy ekologıalyq taza túrde joıýǵa plazmalyq pırolız jáne gazdandyrý prosesi múmkindik beredi.
– Jyl saıyn álemde shamamen 30 mln tonna osyndaı medısınalyq qaldyqtar túziledi. Atap aıtqanda, Reseıde – 100 myń, al Qazaqstanda 18 myń tonnadan asyp jyǵylady. Ókinishke qaraı, is júzinde COVID-19 pandemıasyna qarsy áreket nátıjesinde paıda bolǵan qaldyqtar durys óńdelmeıdi. Keıbir jerlerde tipti óńdeý týraly sóz de bolmaıdy. Sol sebepti ony joıý máselesi Qazaqstan úshin ǵana emes, álemde de úlken mańyzǵa ıe, – deıdi A.Ýstımenko.
Pasıentterdi COVID-19 vırýsynan emdeý maqsatynda júrgizilgen medısınalyq is-sharalardyń áserinen túzilgen qaldyqtar da nazar aýdarýdy talap etip otyr. Demek, joǵaryda aıtylǵan máselelerdi eskere kele, bıomedısınalyq qaldyqtardy plazmalyq ýtılızasıalaý tehnologıasyn qoldaný qajettiligi ulttyq jáne halyqaralyq aýqymda óte ózekti jáne mańyzdy deýge bolady.
Bıomedısınalyq qaldyqtar radıoaktıvti, hımıalyq, óndiristik jáne ámbebap qaldyq túrlerimen salystyrǵanda qaýiptirek deýge bolady. Óıtkeni olar ınfeksıalyq aýrýlardyń tez taralýyna sebepker bolýy múmkin.
Kámıla DÚISEN, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Baspasóz qyzmeti
