Bertinge deıin bizdi orystandyrý saıasaty júrgizildi jáne bul belgili bir dárejede júzege asty – jemisin berdi.
«Dál qazir bizdiń til, din dep zar qaǵyp, tildi de, dindi de qalpyna keltire almaı, uzaq sarsańǵa túsýimiz – osy keńestiń dáýirdiń uly jemisi», – deıtin Sherhan Murtazanyń sózi bar.
Patsha úkimeti, odan keıin de Keńes úkimeti qazaqty orysqa aınaldyrýdyń san túrli amal-tásilin paıdalandy. Bul otarlaý saıasatynan keıin bastalǵan úrdis-tuǵyn. Táýelsizdik alǵannan keıin tejeldi. Ult retinde biz jer betinen joǵalmasaq edik, bizdi orysqa aınaldyryp tynar edi. Birjolata. Bizdiń atymyz Andreı, sizdiń atyńyz Sergeı bolar edi. Bul da joǵalýdyń bir belgisi.
Táýelsizdik qazaqty birjolata orysqa aınaldyrýdan qutqaryp qaldy. Orystanǵan ultqa aınala jazdap aman qaldyq. Áıtpegende qazir Reseıdiń qoltyǵynda júrgen óli-tirisi belgisiz avtonomdy ulttardyń kúıin kesher me edik, kim bilsin,?! Kórip júrmiz ǵoı...
Reseıdiń qaramaǵyndaǵy az ulttar avtonomdy degen aty bolmasa áldeqashan óz «meninen» aıyrylǵan. Olar ózderin orys nemese reseılik sanaıdy jáne munysyna arlanbaıdy. Orystanǵannyń endigi bir belgisi – osy.
Orystaný. Ol nege toqtaǵan joq?
Orystaný úrdisi Táýelsizdik alǵannan keıin toqtaýy, toqyraýy kerek edi. Sebebi, orystandyrý saıasatynyń kúli kókke ushqan-tuǵyn. Toqtamady. Biz áli de bolsa orystaný ústindemiz.
Onyń naqty kórsetkishin myna mysalǵa qarap baǵalaýǵa bolady: Almatydaǵy 140-qa tarta mekteptiń 70-i oryssha.
Oryssha mektep – orystanǵan urpaq. Orystaný úrdisiniń úzilmeı otyrǵany sodan.
«Orys tárbıesin alǵan bala ult qyzmetkeri bola almaıdy». Júsipbek Aımaýytov beker aıtpaǵan ǵoı.
Soltústik óńirlerdegi qazaqtardyń úlesi áli de bolsa 30-40 paıyzdan asqan joq. Qudaı biledi, osy otyz-qyryq paıyzdyń qanshamasy orystanǵanyn. Orystanǵan óńirlerde orystaný úrdisi de basym júredi. Orystanǵan qazaqtar áli de bar, áli de kóp, anyǵy. Olardyń balalary da ózderine uqsaıtyn bolady. Sabaqtastyq úzilmeıdi. Olardyń qatary ózgerip, tolyǵyp jatqany sodan. Atadan balaǵa beriledi. Qanmen emes, tárbıemen. "Ultsyzdar urpaǵy". Aıtaly aıtqan.
«Keńestik júıe ult bolmysyn ultsyzdyqqa qaraı beıimdep, aq sút bergen anasynyń omyraýyn kesetin ultsyzdar urpaǵyn ómirge ákeldi» deıdi Amangeldi Aıtaly.
Orystanǵandardyń paıym túsinigi bizben úılespeıdi. Keıbiriniń pıǵylynan qorqasyń – sonshalyqty las. Onysyn jarıa qylyp júrgender bar. Orystaný úrdisin qalaı toqtatamyz? Orystanǵan qazaqtarǵa adasyp júrgenin qalaı jetkizemiz? Bilmeımiz. Bilerimiz, orystanǵandar qazaqtanýdan ólerdeı qorqady. Olardyń ultqa, tilge qatysty dúnıelerge qarsy shyǵatyny da qorqynyshtan týǵan.
Qazaqtandyrý qashan júrgiziledi?
Osy ýaqytqa deıin elimizdegi qansha ult ókilderin qazaqtandyra aldyq? Jalpy, bizde mundaı saıasat júrgizildi me? Joq, árıne. Bul bizdiń kópultty ustanymǵa saı emes, óıtkeni.
Osy ýaqytqa deıin qazaqqa aınalǵan orysty nemese basqa ult ókilderin kózimiz kórmepti. Kórsek te sırek. Sırek bolǵandyqtan ózge ulttyń ókili qazaqsha sóıleı qalsa aınalyp tolǵanamyz, asty-ústine túsemiz. «Ol sóıleýi tıis jáne buǵan tańǵalatyn túk te joq» degen túsinik bizde áli qalyptaspaǵan.
Búgingi bıliktiń kózi tirisinde qazaqtandyrý saıasaty eshqashan júrgizilmeıdi, belgilisi. Biz búgin de, erteń de, bolashaqta da orystanǵandarmen alysyp ótýimiz ábden múmkin. Sebebi, orystaný árdaıym ońaı, al qazaqqa aınalý – sonshalyqty qıyn.
Dýman BYQAI
Sherhan Murtaza:
«Biz nege qazaq halqy emes, Qazaqstan halqymyz?»
Bizdiń Konstıtýsıamyzdyń Bismillási «Biz Qazaqstan Halqy» dep bastalady. Kezinde, táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldary qabyldanǵan Konstıtýsıany talqylaý kezinde depýtattar arasynda osy eki sózge bola qıan-keski aıtys týǵany esimde.
Nege «Qazaqstan halqy?». Qyrǵyzstan halqy degen halyq joq. Qyrǵyz halqy bar. Ózbekstan halqy degen halyq joq. Ózbek halqy bar. Al biz nege qazaq halqy emes, Qazaqstan halqymyz?
Sóıtsek, Qazaqstan kópultty memleket eken. «Qazaq halqy jáne Qazaqstandy mekendegen basqa halyqtar ókilderi...» degen bizdiń usynysymyzdy depýttardyń kópshiligi qabyldamaı tastady.
Jeńilip qalǵanyma ókindim. Renjidim. Sonda meni mundaı renishke jetelegen ne? Endi oılasam, ulttyq sana-sezim, jaratylystan bitken túısik eken.
