Dalanews.kz Reseı, Orta Azıa elderindegi saıası-mádenı ózgeristerdi zertteýmen shuǵyldanatyn ǵalymnyń eńbegin oqyrman talqysyna usynady.
Ǵalym Batys álemi Qazaqstandy múlde tanymaıtynyn aıtady. Qazaqstanǵa qatysty ózekti zertteýler sońǵy ret ótken ǵasyrda júrgizilgen. Olardyń kópshiligi ústirt jasalǵanyn, sondyqtan bul eldiń tanym-túsinigi, qoǵamı qundylyqtaryna qatysty jetkilikti maǵlumat bermegenin eskerý kerek.
Sodan bergi aralyqta Qazaqstanyń ulttyq quramy aıtarlyqtaı ózgerip, qazaqtildi aýdıtorıanyń aýqymy artqan. Al AQSH pen Batys elderiniń saıasatkerleri Qazaqstandy áli kúnge “orystanǵan” el dep tanıdy.
Sóı degen Marlen Larúel qazaqtildi qaýymnyń sanasyndaǵy mádenı dúmpýge, onyń sebebi men saldaryna úńilýge tyrysqan.
“Qazaqstandaǵy orystildi aýdıtorıanyń úles salmaǵy kúnbe-kún kemip, tıisinshe orys tiliniń órisi tarylýda. Orystar mol qonystanǵan soltústik óńirlerdiń ózinde olardyń úlesi 35-50 paıyzdan aspaıdy. Olar ulttyq úles turǵysynan azshylyqqa aınalýda.
90-shy jyldary orystardyń basym kópshiligi atajurtyna oraldy. Búginde bul úrdistiń qarqyny báseńdegenmen, orystildi qaýym báribir de kóship jatyr. Olar Reseıge óz qalaýymen qonys aýdarýda, olardy solaı etýge eshkim májbúrlegen joq.
Otandastardy elge shaqyrǵan Pýtıniń baǵdarlamasy Qazaqstandaǵy orystardy ornynan qozǵaltty. Reseı halqynyń sanyn kóbeıtip jatqan da negizinen Qazaqstan men Ýkraınadan kelgen oralmandar”, – deıdi Marlen hanym.
…
Onyń aıtýynsha orystildi aǵa býynnyń ul-qyzdary Qazaqstanda aıaldaǵysy kelmeıdi. Reseıge oqý túsip, sol jaqta jumysqa ornalasyp, artynan ata-anasyn da aldyrady.
“Qazaqstandaǵy orystar qartaıyp” keledi deıdi ǵalym. Osyǵan baılanysty zertteý júrgizgen ol elimizdegi orystildi qaýymnyń orta jasy 44 jasty quraıtynyn anyqtaǵan.
“Qazaqtardyń orta jasy shamamen 23 jas. Qazaqtar jas ult, tıisinshe demografıalyq jarysta eldegi orystildi aýdıtorıany basyp ozady. Bul ózgeris qazirdiń ózinde aıqyn ańǵarylýda, al 10-20 jyldan keıin Qazaqstanda qalǵan orystardyń kópshiligin zeınet jasyndaǵy azamattar quraıtyn bolady”, – deıdi ol.
…
Fransýz sarapshysy qalalardyń qazaqtanyp jatqanyna nazar aýdarǵan. Onyń málimetine saı 1970 jyldan búginge deıin qalada ómir súretin qazaqtardyń sany 1 mln-nan 5 mln adamǵa deıin artqan. Bul Qazaqstan qalalarynyń kolorıtin ózgertken.
Qaladaǵy qazaqtyń úlesi artqan saıyn, ýaqyt óte kele “Soltústik slavándanǵan”, “Ońtústik qazaqtanǵan” degen túsinik óziniń ózektiligin joǵaltady.
“Ýaqyt oza kele Qazaqstandaǵy “orys máselesi” de óziniń aktýaldyǵynan aıyrylady, saıası kún tártibinen túsedi. Qazaqtildi qaýymnyń qarasy molaıǵan saıyn Qyrym senarıiniń qaýpi seıiledi.
Kóptegen batys sarapshylary Qazaqstandy Reseımen qorqytýdy doǵarar emes. Munyń bári bilmestikten. 90-shy jyldaǵy ústirt júrgizilgen zertteý osy elge qatysty qate kózqaras qalyptastyrýǵa alyp keldi. Sarapshylar qazaq faktoryn eskermedi. Qazaqtildi aýdıtorıanyń sany men sapasy ósken saıyn “qazaq álemi” atty keńistik qalyptasaryn esepke almady”, – deıdi ǵalym.
Qazaqsha sóıleıtin qalalardyń qatary artyp, orystildi qaýym Reseıge qonys aýdarýyn údete tússe, soltústik aımaqtardy qazaqtandyrý ózdiginen júzege asatyn bolady.
Marlen Larýel qazaqtildi aqparattyq keńistik qarqyndy damyp jatqanyna nazar aýdarǵan.
“Qazaqtardyń úlesi kóbeıip, qazaq tiliniń qulashy keńeıgen saıyn qazaqsha habar taratyn aqparat quraldarynyń aýdıtorıasy artýda. Qazaqtildi aqparattyq keńistik eldegi orystildi mass-medıanyń kontentin tutynbaıdy, olardyń óz taqyryby bar. Eki tarap ta ishteı araz, sondyqtan jıi salǵylasady. Orystildi BAQ qazaqtildi ortanyń ósip-ónip jatqanynan qaýip kútedi. Onyń sońy aýdıtorıadan aıyrylýǵa alyp keledi”, – deıdi sarapshy.
Fransýz ǵalymy mektep jáne joǵary oqý oryndarynda qazaqsha bilim alatyn jastardyń qatary artyp jatqanyna nazar aýdarǵan. Onyń aıtýynsha bul demografıalyq dúmpýdiń nátıjesinde múmkin bolǵan. “Orys áleminen” demografıalyq evolúsıanyń kómegimen ǵana qutylamyz.
“Qazaqtandyrý” úrdisi tabıǵı túrde júzege asyp jatyr. Osydan 15-20 jyl buryn ómirge kelgen urpaq “orys áleminiń” qundylyqtaryn qabyldamaıdy. Qazaqstan bıligi de orys tilin “uqypty” túrde yǵystyrý úshin aǵylshyn tilin úırenýge úgitteýde”, – deıdi ol.
Marlen Larúel áleýmettik jeliniń da qazaqylanyp jatqanyna nazar aýdarǵan. Álemjelidegi qyzý talqylanǵan taqyryptardyń kópshiligi qazaqtildi keńistikten taraıtynyn aıtady.
Ǵalymnyń pikirinshe, aldaǵy 10-20 jylda Qazaqstan men Reseıdi ótken tarıhqa qatysty ultaralyq debat kútip tur. Táýelsizdik tusynda ómirge kelgen urpaq Stalın repressıasyna saıası turǵydan baǵa berip, Qyzyl qyrǵynnyń qazaqqa jasaǵan qastandyǵy týraly ashyq aıtady ári Kremlge últımatým qoıady.
“Qazaq jastaryn “batysshyl” dep aıta almaımyz. Olar eldiń qazaqı qundylyqtarǵa qurylǵan damý jolymen júrgenin qalaıdy. Qazirgi bılik qalap shyǵarǵan “qazaqstandyq” atty uǵym kelmeske ketýde, qazaqylyq qarqyn alýda. Muny memleket te moıyndap otyr.
Bıliktiń latyn álipbıine aýysýy osy ózgeristi ańǵarýdan týǵan. Qoǵamdyq sananyń ózgeriske túsip, qazaqylyqtyń kúsh alyp jatqany bılikti bul úrdiske ilesýge májbúrleýde. Bılikte ultshyl jastardyń qatary artyp keledi. Memákimshilikte jańa mádenı (qazaqı, red.) aýra qalyptasatyn kún jaqyn”, – deıdi sarapshy.
...
Ǵalymnyń paıymdaýynsha Qazaqstannyń qoldaýynan aıyrylý Máskeý úshin tragedıamen teń. Kreml qazaqylaný prosesine kedergi keltirer jaǵdaıda emes. Qazaqstandaǵy qazaqtildi aýdıtorıa qarsylyq bildirer bolsa, Reseıdiń Orta Azıaǵa joly jabylady.
Qazirgi qazaqtildi býynǵa kórshisiniń mádenı keńistigi jat, olar reseılik mádenıettiń ózderine eshteńe ápermesine kózi jetken. Reseıdiń qundylyqtary adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyna kedergi keltiredi.
“Iá, ras Qazaqstan áli de bolsa Kreml yqpalynda. Qazaqstan aýmaǵynda orystyń birneshe áskerı bazasy bar. Áıtkenmen, Reseı de ózgerip jatqanyn esepke alý kerek. Pýtın bıligi aqparattyń ǵasyrdyń talaptaryna beıimdele almaı otyr. Bolashaqta eki el de bir-birine kedergi keltirmeıtin, ózindik damý jolyn tabary anyq”, – deıdi Marlen Larúel .
...
Álbette ǵalymnyń kórgen-túıgeni bizdiń aýdıtorıaǵa tańsyq emes. Ol tilge tıek etken jaıttardyń kópshiligine kýámiz. Larúel bul maqalany Batystaǵy áriptesterine arnap jazǵany ańǵarylyp tur.
Zertteýdiń túpnusqasyn myna siltemeden oqı alasyz, munda sonymen qatar statısıkalyq derekter de berilgen: voicesoncentralasia.org
Ázirlegen, Dýman BYQAI
