Jahandaný dáýirinde eń ózekti másele – álemdi sıfrlandyrý. Qazir asa qarqyndy damýdy qajet etetin sala da osy. Qazaqstan da sol kóshke ilesý úshin eleýli jumystar atqaryp jatyr. Búginde sıfrlyq transformasıanyń mańyzdylyǵyn árkim jaqsy túsinedi. Ol – adamzattyń ómir súrý sapasyn jaqsartyp, eńbek ónimdiligin artyrýmen qatar barlyq salanynyń damý múmkindikterin áldeqaıda belsendiredi. Alaıda, sıfrlandyrý prosesi ilgerilgen saıyn odan keler qaýip te kóbeıdi. Azamattardyń jeke derekterine, ulttyq qujattarǵa jıi kıbershalbýyldar jasalatyn boldy. Kıbershabýyldar arqyly mańyzdy ınfraqurylymdy paralızdeý, qupıa derekterdi urlaý, ekonomıkalyq turaqtylyqqa nuqsan keltirý jıi jasalatyn boldy. Al, mundaı jaǵdaılar qoǵamdy turaqsyzdandyrýǵa ákeledi. Sondyqtan elimizde sıfrlyq básekelestikti damytý, ulttyq kıberqaýipsizdik strategıasyn ázirleý jáne iske asyrý asa qajetti shart bolyp tabylady.
Búginde, ınternet birtutas aqparattyq keńistikke aınaldy. Elder men kontınentter bir-birimen tyǵyz baılanysta áreket etedi. Al bul kıberqaýipterdi transulttyq etip qana qoımaıdy, onymen baılanysty problemalar men onyń aldyn alý sharalaryna sholý jasaýdy meńgerýdi qajet etedi.
Qazirgi ekonomıka sıfrlyq tehnologıalarǵa, qarjylyq operasıalar, óndiris pen logıstıkaǵa táýeldi. Osyny paıdalanǵan ákki hakerlerdiń jeke derekterdi urlaý faktileri kóbeıip ketti. Bul úlken máselege aınalyp otyr. qazaqstandyqtar da ınternet alaıaqtardyń arbaýyna jıi túsedi.
Mysaly, 2024 jyldyń 16 aqpanynda álemjelige qazaqstandyq IT-kompanıanyń «qupıa derekteri» taralyp ketti. Bul kezde Qytaı hakerler tobynyń elimizdiń mańyzdy obektilerine shabýyl jasaǵany týraly aqparattyq agenttikterde aıtyldy.
Osy oraıda, Transulttyq qaýipsizdiktiń orasan zor ról atqaratynyn nazarǵa alý kerek. Halyqarylyq mańyzy bar shabýyl, ol - «kıbertyńshylyq».
Kıbertyńshylyq – kompúterlik tehnologıalardy paıdalana otyryp, qupıa aqparatty zańsyz alý. Qazaqstanda hakerliktiń osy túri eldiń ulttyq qaýipsizdigi men ekonomıkasyna eleýli qater bolyp tabylady. Osy ýaqytqa deıin memleketimizde atyshýly úsh kıbertyńshylyq boldy.
Olar – 2016 jyly Qazaqstan Qorǵanys mınıstrligine jasalǵan shabýyl. Bul shabýyldyń nátıjesinde qupıa aqparat, onyń ishinde qupıa áskerı qujattar urlanǵan bolatyn. Ekinshi, 2017 jyly Qazaqstan Ulttyq bankine shabýyl jasaldy. Kıbershpıondar Qazaqstannyń qarjy júıesi týraly qupıa aqparatty urlady. Úshinshisi, 2019 jyly «Qazaqtelekom» AQ-na jasalǵan shabýyl tirkelgen. Shabýyldyń nátıjesinde kompanıanyń klıentteri týraly aqparat, onyń ishinde olardyń jeke derekteri men banktik shot aqparaty urlandy delingen resmı málimet bar.
Osy jańalyqtan soń sıfrlyq álemde jeke derekterdi qorǵaýdy qajet etetin aqparat qundy aktıv ekeni belgili boldy. Óıtkeni, hakerler adamnyń jeke derekterin urlaýǵa, qarjylyq alaıaqtyqpen spýfıng jasaýǵa jıi barady. Sarapshylardyń aıtýynsha kıbershabýyldar qoǵamdy turaqsyzdandyryp qana qoımaı, memleket pen ınstıtýttarǵa degen senimge nuqsan keltiredi. Sondaı-aq, qoǵamdyq pikirdi nasıhattaý jáne manıpýlásıalaý úshin qoldanylatynyn áreket deıdi.
Statista analıtıkalyq portalynyń málimetteri boıynsha 2023 jyly álemdik iri kompanıalardyń 75%-dan astamy kıbershabýyldardan zardap shekken. Qazaqstannyń ózinde 4 myńnan astam kıbershabýyl tirkelipti. Bul ótken jylǵy eseppen salystyrǵanda eki ese kóp.
Resmı statısıkalyq aqparat boıynsha, bıyl Qazaqstan álemniń 176 elinen ulttyq kıberqaýipsizdik ındeksi boıynsha 78-orynda tur. Kıberqaýipsizdik ındeksi 48,05% qurady. TMD elderiniń arasynda Qazaqstan, Ýkraına, Reseı, Ázirbaıjan, Moldova jáne Belarýs joǵary reıtıńte bolsa,Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Armenıa jáne Tájikstan tómennen oryn aldy. Reıtıńtiń eń sońynda Ońtústik Sýdan tur. Sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha, qazir Qazaqstan óziniń derbes derekterin 100%-ǵa, bilim berý jáne kásiptik damý derekterin 89% qorǵaıdy. Sıfrlyq servısterdi qorǵaý jáne áskerı kıberoperasıalar – 0% deńgeıinde. Kıberqaýipsizdik saıasatyn ázirleý salasyna 57% ıelik etti.
Dese de, Qazaqstannyń aqparat keńistiginde kıbershabýlydar azaıǵan joq. Mysaly, ótken jyly elimizdiń iri kvazımemlekettik sektor jelisinen shıfrlaýshy vırýs anyqtaldy. Shabýyldaýshylar shıfrdy sheshý úshin bıtkoındermen tóleýdi talap etip bopsalady. Belgili bolǵandaı, júıe aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý jónindegi talaptardy saqtamaǵan. Sondaı-aq, memlekettik uıymdardyń ınfraqurylymynda kıbershpıondardy júzege asyratyn sheteldik kıbertyńshylar tabyldy. Mysaly, 2023 jylǵy qyrkúıekte «NCALayer baǵdarlamasyn jańartý» degen atpen vırýs taratatyn fıshıngtik saıt anyqtaldy. Aıta keteıik, NCALayer – memlektimizdiń EGOV elektrondy portalynyń fýnksıasy. Bul fýnksıa arqyly - derekterdi urlaý, kompúterdi jasyryn qashyqtan basqarý (VNC), veb-kamerany basqarýǵa bolady. Onyń ereksheligi - klavıatýralyq kóp fýnksıonaldyǵy. Nátıjesinde shabýyldaýshy pernetaqtada terilgen aqparatty oqýǵa, qupıasózderdi, braýzer qoldanbalaryn ornatýǵa múmkindik alady.
Jalpy, 2023 jyly álemdegi iri qaýymdastyqtarǵa kıbershabýyldardan jıi qaýip tóndi. Qara hakerler tólem baǵdarlamalaryna, jetkizilim tizbegine, derekterdi urlaýǵa, ruqsatsyz kirýge, «oblokoǵa» negizdelgen aqparatty urlaýǵa shabýyl jasaǵan.
Ótken jyly Aqparattyq qaýipsizdik qaterleri men ınsıdentteri boıynsha 35 myńǵa jýyq ótinim tirkeldi. Onyń ishinde tek 152 ınsıdent pysyqtalypty. Osy jerde sheteldik uıymdarmen aqparat almasý júrgizilgenin, anyqtalǵan aqparattyq qaýipsizdik qaterleri týraly habarlamalar jiberilgenin, sondaı-aq klıentterge jasalǵan shabýyldarǵa qatysty eskertýler alynǵanyn qosa ketken jón.
2023 jyly zıandy baǵdarlamalyq jasaqtamany, botnetterdi, osaldyqtardy paıdalaný jumystary jasaldy. Nátıjesinde, ártúrli ádisterdi qoldana otyryp fıshıngtik shabýyldardy, sonymen qatar ınternet-resýrstarǵa qol jetkizý máselelerin qosa alǵanda 223 mıllıonnan astam azamattyq shabýyldar tirkelgen.
Mine, osyndaı olqylyqtardy boldyrmaý,aldyn alý úshin únemi,aqparattyq qaýipsizdik salasyndaǵy halyqaralyq qaýipter men oqıǵalardy júıeli taldaý jańa qaýipterdi anyqtaý qajet. Bul eń aldymen kıbershabýylshylarǵa tıimdi jaýap berý úshin qajet.
Bir qýanarlyǵy, kelesi jyly jasandy ıntellekt (AI) men mashınalyq oqytýdyń aıtarlyqtaı damýy kútilýde. Ol jańa perspektıvalar men qıyndyqtardy anyqtaıdy. Aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýde bul tehnologıalar derekterdiń úlken kólemin tez taldaýǵa, kúrdeli zańdylyqtardy tanýǵa jáne jańa qaýipterge beıimdelýge qabiletti. Degenmen, adam faktory mańyzdy bolyp qala beredi jáne qaýipsizdik tıimdiligi áli de sala mamandarynyń quzyretinde bolady. Mańyzdy ınfraqurylymdy qorǵaý jáne ishki qaýipterge qarsy turý da kıberqaýipsizdik salasyndaǵy mańyzdy mindetter bolyp qala beredi, dep otyr mamandar.
Biz, kıberqaýipsizdik, Aqparattyq tehnologıa jáne marketıń salasynyń táýelsiz sarapshysy Evgenıı Pıtolınmen suqbattasqan edik. Sarapshynyń pikirinshe: «Kıberqaýipsizdik máseleleri álemniń barlyq elderinde birdeı. Qazaqstannyń aqparattyq ınfraqurylymy áli de jetildirýdi qajet etedi. Osaldyǵymyz, qoǵamdaǵy kıberqaýipter týraly aqparttarǵa asa mán bermeımiz. Aqparattyń taralyp ketýine jáne qupıalylyqtyń buzylýyna ákelýi múmkin derekterdi qorǵaýdyń mańyzdylyǵyn túsinbeımiz. Qazir, jańa tehnologıalar men qatar sıfrlyq qaýipter de aıqyn bola tústi. Hakerler "eldiń ózine" shabýyl jasamaıdy, olar sandyq aktıvter qaı jerde solardy ańdyıdy. Sebebi aktıvter mańyzdyraq. Bul beseneden belgili jaǵdaı. Osyndaı olqylyqtyń aldyn alý úshin jelilik belsendilikti baqylaıtyn, aqparattyq qorǵaý strategıalaryn jetik meńgergen kıberqaýipsizdik mamandaryn daıarlaýymyz kerek.Qazir, kıbershabýylǵa ushyraǵan, «Kıberqaýipsizdik týraly zań» sheńberinde óz quqyǵyn qorǵap júrgen azamattar az emes. Birneshe mıllıon teńgeni alaıaqtarǵa aldanyp aýdarǵan azamattardyń qarjylary qaıtarylǵan keıster jeterlik. Munyń kóńilge demeý ekeni anyq. Degenmen, kıbershabýyldardyń aldyn alý úshin kıberqaýipsizdik salasyndaǵy negizgi prınsıpter men erejelerdi árkimniń ózi bilip, qupıalyqty saqtaýy mańyzdyraq. Árkim de kıbershabýyldyń qurbany bolýy múmkin. Sondyqtan, bastysy kıberqaýipsizdiktiń negizgi erejelerin oryndaý. Ol – myqty qupıa sózderdi qoldaný, baǵdarlamalyq jasaqtamany jańartyp otyrý, elektrondyq habarlamalar men siltemelermen jumys jasaǵanda saq bolý. Kıberqaýipter jáne olardan qorǵaý ádisteri týraly aqparattarǵa nemquraıly qaramaý» deıdi Evgenıı Pıtolın.
Qazaqstan úkimeti kıbershpıondyqpen kúresý úshin birqatar sharalardy qabyldady. Onyń ishinde eldegi ulttyq kıberqaýipsizdik ortalyǵyn ashý, zańnamalyq bazany nyǵaıtý, halyqty kıbershabýyldar máselesi boıynsha oqytý jáne habardar etý jumystary júrgizildi.
Qazir, el azamattary qaýip tónse tıisti ortalyqqa baryp shaǵym jasaı alady, sıfrlyq jeke ómirlerine alańdamaı erkin ómir súre alady. Sebebi, Úkimet kıbershpıondyq jáne basqa da kıberqylmystardy qylmystyq dep bekitip, qylmyskerlerdi zań júzinde jazalaıdy. Elimizde 2017 jyly 15 aqpanda qabyldanǵan "Qazaqstannyń kıberqalqany" zańy jumys isteıdi.
Sonymen qatar, Qazaqstan kıberqaýipter týraly aqparat almasý jáne kıberqylmyspen birlesip kúresý úshin Interpol jáne Eýropalyq Odaq sıaqty halyqaralyq seriktestermen yntymaqtastyq ornatqan.
Degenmen, kabyldanǵan sharalarǵa qaramastan, kıbershpıondyq Qazaqstan úshin áli de úlken qaýip bolyp otyr. Sondyqtan eldiń kıberqaýipsizdik júıesin jetildirýdi udaıy jalǵastyrý jáne azamattarǵa kıberqaýipter týraly aqparttardy taratý strategıasyn arttyrý kerek.
Sonymen qatar, aqparattyq qaýipsizdik salasynda kadrlardy daıarlaý men oqytýǵa kóbirek kóńil bólý qajet. Bul tendensıalar kıberqaýipterden qorǵaný barǵan saıyn kúrdelene túsetinin, tehnologıalyq jáne adamı resýrstardy qamtıtyn keshendi tásildi qajet etetinin kórsetedi.
Kıberqaýipsizdik Qazaqstannyń ulttyq qaýipsizdiginiń mańyzdy bóligi desek, elimizdiń aqparattyq keńistiginde kıberqaýipsizdik júıesin damytýǵa ári qupıalyqty qorǵaýǵa árbirimiz jaýaptymyz.
Qazaqstanda kıberqaýipsizdik máselesi ózekti ǵana emes, elimizdiń tabysty damýynyń kepili ekenin eskerýimiz qajet.
