Otbasylyq qundylyqtar, jasyna qaramastan, qazaqstandyq erler men áıelderdiń ómirinde de mańyzdy ról atqarady. Alaıda, BUU-nyń Qazaqstandaǵy halyqty qonystandyrý qory ulttyq baǵdarlamalarynyń úılestirýshisi Ǵazıza Moldaqulova atap ótkendeı, bizde ajyrasýdyń da joǵary deńgeıi baıqalady, bul otbasy ınstıtýtynyń tutastaı turaqty emes ekenin ańǵartady. Ásirese, elimizdiń soltústik jáne shyǵys oblystarynda, Astana men Almaty qalalarynda shaıqalǵan shańyraqtar barshylyq. Elimizdiń ońtústik jáne batys óńirlerinde eń ajyrasatyndar az-aq.
– Biz Úkimetke ulttyq damý baǵdarlamalary men saıasatyn ázirleýge derekter jınaý úshin túrli zertteýler júrgizýge kómektesemiz. Sondaı zertteýlerdiń biri 2019 jyly eldiń demografıalyq damý jaǵdaıyn keshendi taldaýǵa arnaldy. Onyń nátıjesi kórsetkendeı, 2000 jyly elimizde ajyrasý 30 paıyz bolsa, 20 jyldan keıin bul kórsetkish nasharlap, búginde nekelerdiń 40 paıyzy buzylýda. Osy úrdis jalǵasa berse, bolashaqta nekelerdiń úshten birinen astamy sot zalynan tabylady. Bul jalpy otbasy ınstıtýtynyń turaqsyzdyǵyn ańǵartady, – dedi Ǵazıza Moldaqulova.
Sarapshy Qazaqstan burynǵy Keńes Odaǵynda otbasylyq qundylyqtar men genderlik teńdikke degen kózqarasty baǵalaý úshin «Urpaqtar jáne gender» ulttyq zertteýin júrgizgen sanaýly memleketterdiń biri ekenin atap ótti. Bul derekter resmı statısıkada ulttyq damý baǵdarlamalary men saıasatyn ázirleý úshin negiz bolyp sanalady.
– Osy zertteýdiń nátıjeleri áli de bolsa otbasylyq qundylyqtardyń jasyna qaramastan, qazaq erleri men áıelderiniń ómirinde mańyzdy ról atqaratynyn dáleldeıdi. Sonymen qatar, el turǵyndary dástúrli qundylyqtardy saqtaı otyryp, otbasylyq qundylyqtarǵa qatysty aıtarlyqtaı progresıvti kózqarastarǵa ıe. Neke jáne otbasylyq minez-qulyq - álemde bolyp jatqan úrdister. Máselen, bizge tartylǵan respondentterdiń 94 paıyzy neke ómirlik baılanys dep sanaıdy. Olar nekege óte baıypty qaraıdy, – dep qosty ol.
Halyqtyń kelesi toby, ıaǵnı 71 paıyzy nekede turmaǵan erli-zaıyptylardyń nekege qyzyǵýshylyqtary bolmasa da, birge turýy qalypty jaǵdaı ekenin atap ótedi. Alaıda, bul halyqtyń 71 paıyzy tirkelmegen nekede turady degen sóz emes, respondentterdiń pikiri, saýalnamaǵa qatysýshylardyń kózqarasy. Bul rette saýalnamaǵa qatysqandardyń 58 paıyzy neke eskirgen ınstıtýt ekenin jetkizdi. «Biz osy zertteýdi júrgizgen kezde negizinen otbasyn qurý týraly sanaly sheshimge áli kelmegen jastardyń jaýabyn tyńdadyq. Taǵy bir qyzyq derek boldy: respondentterdiń «gomoseksýalıst juptardyń qarapaıym otbasylar sıaqty quqyqtary birdeı bolýy kerek» degen kózqarasy. Saýalnamaǵa qatysqandardyń 30 paıyzy munymen kelisedi. Al biz adamdardan saýalnama júrgizgen kezde úlkenderdiń de osyndaı reaksıasyn kórdik», – dep jalǵastyrdy ol.
Eger genderlik qundylyqtar týraly aıtatyn bolsaq, erler men áıelderdiń joǵary bilim alýy birdeı mańyzdy dep esepteıtin respondentterdiń úlesi óte joǵary. Joǵary bilim alý erler úshin de, áıelder úshin de óte mańyzdy. Respondentterdiń 60 paıyzy otbasynyń ál-aýqaty úshin erli-zaıyptylardyń ekeýiniń de jumysynyń bolýy kerek dep sanaıdy. Úıge jáne balalarǵa qamqorlyqty qatysýshylardyń 55 paıyzy quptaǵan. Genderlik qundylyqtarǵa degen adaldyq otbasylyq tabysqa qatysty máselelerde birshama tómen. Erlerdiń basym kópshiligi er adam áıelden kóp tabys taýyp, otbasyn asyraýy kerek dep esepteıdi.
– Ókinishke qaraı, erlerdiń 34 paıyzy ǵana áıelderdi eń jaqsy saıası kóshbasshy dep sanaıdy. Erlerdiń deni er-azamattar saıası deńgeıde sheshim qabyldaýy tıis degen paıymda. Erlerdiń kópshiligi áıelder balalardy tárbıeleý men olarǵa kútim jasaý máselelerin sheshedi degendi quptaǵan, – dep spıker oıyn ortaǵa saldy.
Jaýapty ata-ana týraly aıtatyn bolsaq, onda «bala kútimi boıynsha jaýapkershilikti ádette er adam nemese eki seriktes atqarady» dep jaýap bergen erli-zaıypty respondentterdiń úlesi azyraq.
– Shamamen 75 paıyzy balalarmen oınaý jáne balalarmen bos ýaqyt ótkizý erlerdiń jumysy degen pikirde. Balalarǵa úı tapsyrmasyn oryndaýǵa kómektesýge qatysty saýalnamaǵa qatysqan erlerdiń 55 paıyzy muny ákeler jasaýy kerek degendi qoldady. Al eń azy – erlerdiń 30 paıyzy «Balalar aýyrǵan kezde balalarymen úıde bolý kerek» dep jaýap berdi. Bul ádette áıelderdiń «artyqshylyǵy» bolyp sanalady. Alaıda 14 jasqa tolmaǵan balalary bar saýalnamaǵa qatysqan erlerdiń tek úsh paıyzy ǵana kútimge jaýapty. Iá, muny isteý kerek jáne bul er kisi úshin qalypty nárse dep aıtqan, – deıdi Ǵazıza Moldaqulova zertteý derekterin keltirip.
Sarapshynyń paıymynsha, er adamdar óz densaýlyǵyna az kóńil bóledi. Zertteý nátıjeleri erler men áıelderdiń ómir súrý uzaqtyǵynyń aıyrmashylyǵy 8,5 jas ekenin baıqatqan. Erlerdiń ómir súrý uzaqtyǵy 2020 jyly 67,09 jas bolsa, áıelderdiki 75,53 jas. Al qazir, ókinishke qaraı, koronavırýstyq pandemıadan keıin Qazaqstanda erler men áıelderdiń ómir súrý uzaqtyǵynyń aıyrmashylyǵy artýy múmkin. Sondyqtan 50 jastan bastap jáne odan joǵary áıelderdiń jesir qalý yqtımaldyǵy joǵary.
Bul zertteýdiń nátıjeleri otbasylardy qoldaý jónindegi memlekettik saıasatty ázirleý kezinde nazarǵa alynady. Qoǵam men otbasy arasyndaǵy qarttar men balalarǵa qamqorlyq jasaý mindetterin bólýge keletin bolsaq, saýalnamaǵa qatysqan halyqtyń 25 paıyzǵa jýyǵy muny negizinen memleket atqarýy kerek dep esepteıdi.
– Mektep oqýshylaryna, mektep jasyna deıingi balalarǵa, qarttarǵa, balalary bar jastarǵa jáne tabysy eń tómengi kúnkóris deńgeıinen az qarttarǵa materıaldyq qoldaý kórsetýdi halqymyzdyń tórtten biri bul memlekettiń mindeti dep sanaıdy. Sonymen qatar respondentterdiń 75 paıyzy bul qamqorlyqty otbasy kórsetýi kerek degen pikirde. Bul otbasylyq baılanystardyń berik bolýyn qamtamasyz etýi kerek, – deıdi ulttyq baǵdarlamalardyń úılestirýshisi.
Málimetterge qaraǵanda, árbir onynshy shańyraqtyń, ıaǵnı halyqtyń 13 paıyzynyń qarjylyq jaǵdaıy qıyn. Bul azyq-túlikke aqsha jetkilikti ekenin bildiredi, biraq kıim-keshek satyp alý kúrdeli máseleler týdyrady. Otbasylardyń shamamen 5 paıyzy óte kedeılikte ómir súrip jatyr, tipti tamaqqa da aqsha jetpeıdi. Otbasylardyń edáýir bóliginiń jeke baspanasy joq. Bul erlerdiń 36 paıyzy, áıelderdiń 43 paıyzyn kórsetti.
«Tipti bul sandarda biz genderlik aıyrmashylyqty baıqaımyz. Óz baspanasy joq erler kóp, biraq olardyń sany áli de baspanasy joq áıelderge qaraǵanda aıtarlyqtaı az. Bul áıelderdiń óz úıinde zorlyq-zombylyqqa ushyraýynyń qosymsha faktory bolyp tabylady. Bul qalalarda da, aýyldyq jerlerde de qalyptasqan tendensıa retinde baıqalady», - dedi ol.
Sonymen qatar, zertteý úılengen erlerge qaraǵanda, boıdaq jigitterdiń kúızeliske jáne depressıaǵa kóbirek beıim ekenin dáleldep berdi. Ásirese, múmkindigi shekteýli balalardy tárbıelep otyrǵan er adamdar kóp qıyndyq kóredi.
– Múmkindigi shekteýli balalardy tárbıeleý kezinde jalǵyzbasty ákelerdiń bastan keshiretin máseleleriniń tizbesin anyqtaý qajettigine baılanysty biz bıyl múmkindigi shekteýli balalardy, atap aıtqanda aýtızmi bar balalardy tárbıelep otyrǵan otbasylarǵa zertteý júrgizýdi josparlap otyrmyz. Estimeıtin balalar, zaǵıptar, tirek-qımyl apparaty buzylǵan jetkinshekter memlekettik baǵdarlamalar men jobalardyń, bilim berý, densaýlyq saqtaý, áleýmettendirý qyzmetteriniń ıgiligin kórip otyr. Biraq aýtızm sıaqty dıagnozy bar balalar memlekettik qamqorlyqpen qamtylmaǵan. Óıtkeni, densaýlyq saqtaý júıesiniń ózi de, dıagnostıkasy da durys jolǵa qoıylmaǵan. Balalarda mundaı dıagnoz neǵurlym erterek anyqtalsa, olardyń densaýlyq jaǵdaıyn túzetý jáne áleýmettendirý ońaıyraq bolar edi, – deıdi BUU ókili.
Genderlik teńdikke qatysty óte qyzyqty jaǵdaı qalyptasqan. Árbir tórtinshi er adam áıelder men erlerdiń quqyqtary men múmkindikteri teń bolýy kerek degen tujyrymmen kelispeıdi. Al ózderin tereń dindar sanaıtyn er adamdar arasynda bul pikirmen kelispeıtinder kóp. Dindar erlerdiń 36 paıyzy áıeldiń otbasynda er adam sıaqty quqyqtary men múmkindikteri bolmaýy kerek dep sanaıdy.
Bul másele boıynsha eń joǵary kórsetkishter Túrkistan oblysy, Shymkent qalasy jáne Batys Qazaqstan oblysynda boldy. Áıelder men erlerdiń kópshiligi jaqsy áıel kúıeýiniń pikiri men sheshimine eshqashan kúmándanbaıdy. Áıelderdiń 61 paıyzy jáne erlerdiń 80 paıyzy «Kúıeýińizdiń aıtqanymen kelisýińiz kerek» dep esepteıdi. Qalǵan 36 paıyz áıelder men 18 paıyz er adamdar bul pikirmen kelispeıdi. Olar otbasynda áıeldiń de óz pikirin bildirý jáne sheshim qabyldaý quqyǵy bolýy kerek degen paıymda. Bala kútimi ananyń mindeti degen pikirdi kópshilik qoldady: erlerdiń 68 paıyzy, áıelderdiń 64 paıyzy.
«Eń ókinishtisi, «áıel óz otbasyn saqtap qalý úshin zorlyq-zombylyqqa tótep berýi kerek» degen pikirdi áıelderdiń 9 paıyzy aıtqan, ıaǵnı árbir onynshy áıel «ózin qutqarý úshin turmystyq zorlyq-zombylyqqa tózýi kerek» kórinedi. Al bul pikirmen eki ese kóp er adamdar kelisedi – 21 paıyz. Muny qoldaıtyn respondentterdiń 41 paıyzy buǵan birshama nemese tolyǵymen kelisetin óte dindar adamdar», - deıdi spıker.
Sonymen birge erler men áıelderdiń absolútti kópshiligi (erlerdiń 68 paıyzy, áıelderdiń 83 paıyzy) Qazaqstanda áıelder men erlerdiń teńdigine qol jetkizý úshin áli de jumys isteý kerek dep sanaıdy. Al erler men áıelderdiń kópshiligi otbasynda jaqsy qarym-qatynasta ekenin atap óken. Biraq problemalar bar, otbasylyq ómirdegi eń kóp kezdesetin máseleler – qarjylyq qıyndyqtar.
– Bul ártúrli qajettilikterdi qanaǵattandyrýǵa qarajattyń jetispeýshiligi, baǵanyń jıi kóterilýi jáne sonyń saldarynan paıda bolǵan nesıeler desek, qatelespeımiz. Ekinshisi – turǵyn úı problemasy, kóbinese jeke baspananyń bolmaýy, shyn máninde nesıege kirýge alyp keledi. Otbasyn qoldaý baǵdarlamalaryn ázirleý kezinde osy eki negizgi faktor mindetti túrde eskerilýi kerek. Jas jubaılardy qoljetimdi baspanamen qamtamasyz etý úshin keıbir jeńildik baǵdarlamalaryn, neke qurýdy josparlap otyrǵan jastarǵa aqparattyq-tanymdyq materıaldar men kýrstar berý qajet, – dep esepteıdi ol.
Ǵazıza Moldaqulovanyń aıtýynsha, kámeletke tolmaǵan balalardy tárbıeleýge jáne olardyń kútimine ákelerdiń qatysýy jetkiliksiz. Árbir úshinshi otbasynda negizgi kiristi qamtamasyz etýge erli-zaıyptylardyń teń úlesi bolýy tıis. Iaǵnı, er adamdar ózderin negizgi asyraýshy dep eseptese, áıelderdiń de negizgi asyraýshyǵa aınalǵanyn umytady. Osylaısha, er adamdar otbasyndaǵy qyzmet aıasyn shekteıdi. Ol genderlik teńdikti ilgeriletýge jáne otbasylyq jaýapkershilikti bólisýge erlerdiń qatysýyn kúsheıtý úshin pikir kóshbasshylary men tanymal tulǵalar sanaly áke bolý tujyrymdamasyn ilgeriletip, tıisti aqparattyq naýqandar men trenıńter uıymdastyrý qajet degen pikirde. Sondaı-aq aqparattyq-bilim berý materıaldarynyń paketin ázirlep, volonterlerdi daıyndaǵan abzal.
Sondaı-aq BUU-nyń Qazaqstandaǵy halyqty qonystandyrý qorynyń ulttyq baǵdarlamalarynyń úılestirýshisi elimizdegi basym eki konfesıa – ıslam men pravoslavıelik hrıstıandyq dinı uıymdarmen jáne jetekshilerimen jumys isteý qajettigin alǵa tartty.
«Biz osy baǵyttaǵy jumysty 12 jyldan beri atqaryp kelemiz, osy dinı aǵymdardyń gýmanıtarlyq kanondaryn zerttedik. Bir qyzyǵy, ıslamda áıelderdiń quqyqtary, erlerdiń mindetteri óte kóp. Biraq qandaı da bir sebeptermen áıel zorlyq-zombylyqqa shydap, eshkimge aıtpaı, úıde otyryp, óz pikirin bildirmeı júre beredi. Sonymen qatar olardyń kúıeýleri ádeıi áıelderin «sapta» ustaıdy. Bul durys emes. Muhammed paıǵambar dindarlarǵa úlgi bolýy kerek, óıtkeni ol tórt áıelin kásipti damytýda, bilim berýde, tipti úı sharýasyn bólisýde únemi qoldap otyrdy. Ol áıelin eshqashan renjitpegen, árqashan balalardy qatty jaqsy kórgen jáne olarmen ýaqyt ótkizgen, eger ózderin tereń dindar sanaıtyn er adamdar ózderine kim úlgi bolýy kerektigin bilse, bul máselede demokratıalyq bolar edi», - dedi Moldaqulova.
Ol óz uıymynyń otbasyn qurǵysy keletin musylman juptary úshin nusqaýlyq ázirlegenin habarlady. Qujatty Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy maquldaǵan, elimizdegi barlyq meshitterde bar.
Aınur Jumahan
