Qazaqstanda qazirgi ýaqytta 1,5 mıllıonnan astam SHOB sýbektisi tirkelgen. Olardyń 45%-ǵa jýyǵy áıelderdiń basqarýynda. Áıelder kásipkerligi búgin el ekonomıkasynyń damý draıveri desek bolady. Aıtalyq, Jahandyq áıelder kásipkerligi kúniniń OA jáne TMD elderindegi ókili, Umay Boost jáne Umay Rocket oqytý baǵdarlamalarynyń avtory Mereı Mýstafınanynyń aıtýynsha, bıznestegi áıelder genderlik belgi boıynsha birqatar problemalarmen betpe-bet keledi. Qalyptasqan jaǵdaılarda «áıelder» bıznesiniń damý betalystary týraly sarapshy Atameken Business arnasynyń «Suhbat» baǵdarlamasynyń efırinde áńgimelep berdi.
– 2020 jylǵy derekterge sáıkes, elimizde tirkelgen SHOB sýbektileriniń sany 1,6 mln-nan asady, olardyń 677 myńy áıelder. Ádette áıelder bıznesiniń basym bóligi JK formatynda qyzmet atqarady (80%). 12%-dan astamy JSHS jáne 7%-ǵa jýyǵy sharýa qojalyqtary túrinde uıymdastyrylǵan. Osy kórsetkishterdi 2013 jylmen salystyrsaq, bıznestegi áıelder sanynyń óskenin baıqaımyz. Eger 7 jyl buryn áıelderdiń úlesi jalpy kásipkerliktiń 28%-yn qurasa, búgin ol 45%-ǵa jetip otyr.
Bıznestiń úshten eki bóligine derligi bilim berý, tamaqtandyrýdy uıymdastyrý, ýaqytsha turý jáne kóterme-bólshek saýda salalarynda shoǵyrlanǵan. Áıelder dekrettik demalys ýaqytynda ózderiniń kúndelikti ómirdegi mindetterin bızneske aınaldyryp, aqsha tabady.
Ádette olardyń bıznesteri birinshi kezekte jeke qajettilikterin jabady. Máselen, óz balasy úshin laıyqty bala baqshasyn izdep júrip, áıel onyń talaptaryna saı mekeme taba almaıdy, sóıtip nátıjesinde óz balabaqshasyn uıymdastyratyny belgili. Mundaı betalys tek Qazaqstanda ǵana emes, jalpy jahandyq deńgeıde oryn alǵan.
Zamanaýı bıznes-trendterge nazarǵa ala otyryp, biz pandemıa jaǵdaılarynda ómir jańa sharttarǵa túrtki bolǵandyǵyn kórip otyrmyz, kásipkerler onlaın formatqa belsene kóshýde. Bul búgingi tańda áıelder aınalysa alatyn salalar, – dep óz pikirmen bólisti Mereı Mýstafına.
Bilikti maman ózin-ózi damytýdyń perspektıvti salalary retinde STEM-bilim berý men digital-marketıngti usynatynyn da tilge tıek etti.
«Áıelder» bıznesiniń qıyndyǵyn áńgimelegen Mereı Mýstafına bıznes prosesterdi qalyptastyrýda sapaly bilimderdiń jetispeıtindigin aıtady. Kóbinese bıznes retsiz, túısikke júginý negizinde qurylady. «Áıel adam jumys algorıtmderimen qatar, bir ýaqytta qajetti aqparatty izdeýge, úırenýge jáne týyndaǵan máselelerdi sheshýge májbúr» deıdi maman.
Kelesi genderlik problema ýaqyttyń jetispeýshiligi bolyp tabylady, ádette bul bizdiń qoǵamymyzdyń patrıarhaldyq bolmysymen baılanysty boly keledi. Qazirgi ómirde áıel tek jumys istep qana qoımaı, burynǵysha úıdegi turmys pen bala tárbıesin qatar ala júrip, dástúrli mindetterin oryndaýy tıis.
Mereı hanym tórt balanyń anasy retinde bıznestegi áıeldiń aldynda mańyzdy tańdaý turatynyn alǵa tartty. Qazirgi kúni biz otbasylardaǵy er adamdar áıelderiniń bıznes ıdeıalaryn qoldap, túsinistikpen qaraıtyn seriktestik qatynastardy jıi baıqap júrmiz.
Áıelderdi basshy laýazymynda jáne bıznes ıesi retinde qabyldaýda da ózgerister qalyptasyp jatyr. Jýyrda ǵana genderlik stereotıpter jıi kóterilip otyratyn, al búgin áıel ózin kásipqoı retinde tanytyp, óz quzyretterin kórsete alady, áıelmen teń quqyqta árekettesedi.
Bıznestiń damý jolyndaǵy taǵy bir tosqaýyl – qarjylandyrýdyń nemese arzan qaryzdyq qarajattardyń bolýy.
Iá, bizde Qazaqstanda kásipker áıelderdi qoldaý boıynsha birqatar baǵdarlamalar bar, biraq alatyn aqshalardyń quny áli de óte joǵary. Budan bólek, qarjylyq saýattylyǵy bolmaǵan jaǵdaıda, áıelder alynǵan qarajattardy durys jarata almaıdy.
Degenmen, nesıe boıynsha qaıtarymdyq reıtıńi erlerge qaraǵanda joǵary – 92%. Biraq nesıe alý úshin áıel adam durys oılanyp, barlyq tustardy qarastyrýy qajet, óıtkeni qarjylyq saýattylyqty tolyq túsinýi, onyń tıisti deńgeıinde bilimi bolýy mańyzdy. Bizdiń zamanymyzda qarjylyq saýattylyqqa mektep jasynda-aq úıretý qajet. Óıtkeni, qarjylyq oılanýdyń damýy tek bızneste ǵana emes, ómirdiń kóptegen tustarynda qajet. Biz er adam – asyraýshy, ol materıaldyq resýrstarǵa jaýap beredi degen uǵymmen tárbılengen zamannyń urpaqtarymyz, sondyqtan qazirgi zamannyń áıelderi osyndaı bilim alýǵa talpynbaǵan.
Qazir jańa tehnologıalar kózdi ashyp-jumǵansha damyp, serpindi damyp jatqan álemde damýǵa qajetti aqparatty qalaı alýǵa bolady? Bizdiń sarapshymyz problemanyń sheshimin kollaborasıalardan – bir-birine ózara kómek kórsetý úshin bıznes-qaýymdastyqqa kirýden kóredi. Búgingi tańda kóptegen bıznestegi áıelder tek básekeles qana emes, sondaı-aq seriktes, tálimger jáne ásheıin dostyq qatynasta bola alady. Barlyq praktıkalyq bilimder adamdarǵa shoǵyrlanǵan. Biz tıimsiz quraldardy shettetip, jańa quraldardy paıdalanyp kórý arqyly, olarmen almasa alamyz. «Jalǵyz qazdyń úni shyqpas» degen bar, jáne muny pandemıa rastady.
Pelotondaǵy qozǵalys – resýrstardy únemdep, bıznesti damytýǵa kómektesetin úzdik qural. İlgerilemeli qoǵamdastyqtar ishinde birige otyryp qana el ekonomıkasyn alǵa tartatyn myqty kompanıalar qurýǵa bolady. Sizdiń jaǵdaıyńyzda bolǵan, uqsas qıyndyqtarǵa tap bolǵan, sondaı mindetterdi sheshken pikirlesterdi izdeý qajet. Ár kásipker óz tájirıbesi arqyly paıydaýymen bólise alady, sóıtip bir-birine paıdaly bola alady. Naq osyndaı almasý esebinen ǵana aqparattyq baıýǵa jáne kásipkerlerge alǵa jyljýǵa múmkindik beretin adamdardy biriktirýge bolady.
Qazaqstandaǵy áıelder kásipkerligi jaıly aıta otyryp, Mereı Mýstafına: «Men uıymdastyratyn jobalarda biz tek kásipker áıeldermen ǵana emes, sonymen qatar 14-16 jas aralyǵyndaǵy qyz balalarmen de jumys isteımiz. Qazirgi zamanǵy qyz balalar meniń olardyń jasynda bolǵan kezimnen anaǵurlym erekshelenedi. Olar ózin-ózi damytýdy kózdeıdi, jeke tulǵa retinde ósýdi jáne kásipkerlik daǵdylarǵa umtylady. Qazirdiń ózinde olar ómirde óz qabiletterin qoldana alady. Sondyqtan, jyl saıyn bizde tıimdi kásipker áıelderdiń kóbeıtendigi kútiledi deýge bolady».
Ádette «adamnyń kúni adammen» deıdi, bul jaǵdaıda áıel áıelge qajet dep aıtýǵa bolady. Óıtkeni, tek áıel ǵana áıeldiń qıyndyqtary men turmysyn tereń túsine alady. Qoǵamdastyqqa birige otyryp, áıelder bir-biriniń sáttiligine yqpal kórsetip, ózderiniń damýyna jáne bıznesterin damytýǵa múmkindik jasaıdy.
Mahabbat SÁDÝAQASOVA
