Ǵylymnyń órisin keńeıtý úshin oǵan qomaqty qarjy kerek. Keńestik júıe kezinde ǵylym memleketten qarjylandyryp keldi. Al elimiz táýelsizdigin alǵannan keıin, naryqtyq qıyndyqty bastan keship, ǵylymdy damytýǵa tıisti deńgeıde qarjy bóle almaǵanyn bilemiz. Elimizde naryqtyq qatynastar ornaǵannan keıin ǵylymdy qarjylandyrý isinde de ózgeriske ushyraýy zańdylyq edi. Osylaısha Táýelsizdik jyldary elimizde ǵylymdy qarjylandyrýdyń júıesi paıda boldy.
Búginde Qazaqstanda ǵylymdy qarjylandyrý birneshe baǵytta júzege asatyny belgili. Qazir ǵylymdy qarjylandyrý memleketten, ulttyq ǵylymı qorlardan, sondaı-aq halyqaralyq uıymdar men jeke sektordan túsetin granttar arqyly júzege asýda.
Birden aıtýymyz kerek, memlekettiń ǵylymdy qarjylandyrýy Qazaqstandaǵy ǵylymdy damytýda mańyzdy ról atqarady. Osylaısha ǵylymdy qoldaýǵa baǵyttalǵan qarjynyń kóp bóligin ázirshe memlekettiń úlesine tıip otyr. Osy rette QR Ǵylym jáne joǵary oqý oryndary mınıstrligi arqyly ǵylymdy qarjylandyrýdyń negizgi baǵyttary aıqyndalǵan. Endigi kezekte soǵan az-kem toqtalyp ketýdi jón sanap otyrmyz.
Búginde memlekettik qazynasynan tikeleı bólinetin qarajat ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men ýnıversıtetterge berilip keledi. Al ǵylymı jobalardy qarjylandyrý memlekettik granttar men maqsatty qarjylandyrý baǵdarlamasy arqyly Ǵylym komıteti júzege asyrýda. Granttar ǵylymı jobalardy júzege asyrýǵa, jańa zertteýlerdi qoldaýǵa baǵyttylaǵan. Sonymen qatar «Bolashaq» baǵdarlamasy – ǵylymı qyzmetkerler men zertteýshilerdi shetelde oqytý men tájirıbe jınaqtaý isi de memleket tarapynan qarjylandyrylady.
Qazirgi tańda Qazaqstanda ǵylymdy qoldaıtyn birneshe ulttyq qorlar jumys isteıdi. Solardyń biri hám biregeıi «Ǵylym qory» AQ-y ekenin esterińizge sala ketemiz. Qor ǵylymı zertteýlerdi komersıalandyrý men olardyń nátıjelerin óndiriske engizý maqsatynda qoldaý kórsetedi. Sonymen qatar «Ulttyq ǵylymı-tehnıkalyq aqparat ortalyǵy» AQ-y da ǵylymı qyzmetti aqparattyq qoldaý kórsetýmen qatar, ǵylymı jáne tehnologıalyq zertteýlerdiń nátıjelerin taratýda mańyzdy rólge ıe bolýda.
Ǵylymı zertteýlerge halyqaralyq uıymdar da qarjylaı qoldaý kórsetetin múmkindik bar. Qazaqstandyq ǵalymdar men zertteýshiler sheteldik granttyq baǵdarlamalarǵa qatysa alady. Aıtalyq, qazaq ǵalymdary EýroOdaqtyń «Horizon – 2020» baǵdarlamasyna qatysyp otyr. Bul EýroOdaqtyń ǵylymı zertteýlerdi jáne ınovasıalardy qoldaıtyn iri baǵdarlamasy, onyń ıgiligin qazaq ǵalymdary da kóre bastady. Bul baǵdarlama 2014-2020 jyldary Eýropa jáne álemdik zertteýshilerge ǵylym men ınovasıalardy damytý úshin shamamen 80 mıllıard eýro bólgen bolatyn. Qazaqstannyń zertteýshileri de osy baǵdarlama aıasynda birqatar jobalardy júzege asyrdy.
Atap aıtqanda, Nazarbaev Ýnıversıteti jáne basqa da ǵylymı ortalyqtar zertteý jobalaryna qatysý arqyly halyqaralyq seriktestikter ornatty. «Horizon – 2020» baǵdarlamasyna qatysqan qazaqstandyq ǵalymdar men ǵylymı mekemeler energıa, klımat ózgerisi jáne ınovasıalar salalaryndaǵy zertteýlerge úles qosty. Alaıda naqty qansha qazaqstandyq ǵalymnyń «Horizon – 2020» granttaryna qol jetkizgeni týraly tolyq statısıkalyq málimetter shekteýli. Desekte 2022 jyly Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ ǵalymdary 42 halyqaralyq jobada granttarǵa qol jetkizgen bolatyn.
Al IýNESKO, BUU syndy halyqaralyq uıymdar – ekologıa, densaýlyq saqtaý, jáne bilim berý salalary boıynsha ǵylymı jobalardy da qarjylandyratynyn aıta ketýimiz kerek.
Búginde Qazaqstanda jeke sektor men bıznes ókilderi de ǵylymǵa ınvestısıa quıa bastady. Mysaly, keıbir kompanıalar jańa tehnologıalardy engizip, zertteý júrgizý úshin ýnıversıtettermen jáne ǵylymı ortalyqtarmen birlesip jumys istep jatqanyn bilemiz. Bul qarjylandyrýdyń jeke kózderine venchýrlyq qorlar, startaptar jáne ınovasıalyq bıznes bastamalar kiredi.
Osy rette elimizde jas ǵalymdardy qoldaý maqsatynda birqatar bastamalar júzege asyp jatqanyn da atap aıtýǵa bolady. Olarǵa arnaıy granttar, zertteý jobalaryn qarjylandyrý, sheteldik ǵylymı ortalyqtarda tájirıbe jınaqtaý múmkindikter týyp otyr. Mundaı múmkindikti Ortalyq Azıa elderinde Qazaqstan ǵana júzege asyryp otyr.
Qoryta aıtqanda qazir elimizde ǵylymdy qarjylandyrýdyń negizgi kózi – memleket bolyp tur. Sonymen qatar, halyqaralyq uıymdar men jeke sektor da ǵylymdy qoldaýǵa úles qosýda. Degenmen, qazirgi tańda ǵylymdy qarjylandyrý kólemi áli de bolsa tómen deńgeıde. Bul ǵylym salasynyń odan ári damýyn shekteıtin faktorlardyń biri ekeni jasyryn emes. Sol sebepti ǵylymdy qarjylandyrýdyń kózderin barynsha ártaraptandyryp, damyǵan elderdiń ozyq tájirıbelerin paıdalanýymyz kerek.
