Reseıdiń batystaǵy basty odaqtasy – Belorýs eli bola, shyǵysta – Qytaı, al ońtústikte bul, árıne Qazaqstan. Osy elderdiń ishinde Reseımen shektesetin qurlyqtaǵy eń uzyn shekara, ıaǵnı jeti myń kılometrge jýyq qashyqtyq Qazaqstanǵa tıesili.
Buǵan qosa, ol Máskeýdiń barlyq ıntegrasıalyq jobalaryna, atap aıtqanda TMD, SHYU, EEO, UQK jáne taǵy basqalaryna qatysady. Vladımır Pýtın prezıdent bolǵan merzimde bárinen de Qazaqstanda jıirek, ıaǵnı 28 ret (ekinshi orynda – Belorýs eli, 24 ret) bolatyn. Tipti Dmıtrıı Medvedevtiń prezıdent laýazymyna kelgendegi alǵashqy sheteldik sapary da osy Qazaqstannan bastalǵan.
Sonymen qosa Qazaqstan – Qytaıdyń Ortalyq Azıadaǵy basty seriktesi ári Pekınniń aýqymdy bastamalarynyń aımaqtaǵy mańyzdy qatysýshysy. QHR-niń tóraǵasy Sı Szınpın «Beldeý jáne jol» bastamasynyń qurlyqtaǵy bóligin iske qosatynyn alǵash ret Qazaqstanda jarıalaǵan bolatyn.
Eýrazıadaǵy eki alyp derjavanyń qaq ortasynda ornalasqan Qazaqstan buǵan qosa, AQSH-tyń Ortalyq Azıadaǵy basty seriktesi rólin de atqaryp keledi. Jalpy alǵanda bul el teńdessiz dıplomatıalyq balansty ustanady deýge ábden bolady. Sebebi bir mezette Reseımen, Qytaımen jáne AQSH-pen de turaqty túrde jaqsy qarym-qatynas ornatyp, saqtap keledi. Alaıda álemdik derjavalar arasyndaǵy teketires tereńdeı túsken saıyn Qazaqstan úshin bir elmen birige ekinshisine qarsy shyǵýǵa qosylmaı, geopolıtıkalyq tepe-teńdikti saqtap turý qıyndaı túsýde.
Ekonomıkalyq múddeler
Qazirgi tańda AQSH pen Ortalyq Azıa elderiniń qarym-qatynasy jaqsy kezeńdi ótkerip jatqan joq. Ortalyq Azıa elderi úshin Amerıka Reseı men Qytaıǵa qarama-qarsy kúsh retinde sıpatyn joǵaltty, oǵan qosa Vashıngtonnyń da bul aımaqqa qyzyǵýshylyǵy tómendedi.
Amerıkanyń bul aımaqtyń saıası damýyna yqpal etýge degen talpynysy da tyǵyryqqa tireldi, ekonomıkalyq turǵydan da ol tartymdylyǵyn joǵaltty. Al Aýǵanstannan ketkesin áskerı baılanys ta álsiredi.
Degenmen Qazaqstan osy aımaqtaǵy bul tendensıany ustanbaıdy. Sebebi onyń AQSH-pen qarym-qatynasynda Aýǵanstan da, demokratıany qalyptastyrý máseleleri de basty taqyryp bolǵan emes. Biraq ekonomıkalyq baılanys kókeıkestiligin joǵaltqan emes.
Keıbir baǵalaýǵa súıensek, Qazaqstannyń memlekettik búdjetiniń 44%-yn qalyptastyratyn munaı-gaz salasynda amerıkalyq kompanıalar tabysy boıynsha kóshbasshy orynda.
2019 jyly Qazaqstanda óndirilgen munaıdyń 30%-ǵa jýyǵy Amerıka úlesinde boldy. Salystyrmaly túrde qarasaq, Qytaıdyń CNPC, Sinopec jáne CITIC kompanıalarynyń úlesi 17% bolsa, reseılik «Lýkoıl» kompanıasyniki – 3%.
Chevron men ExxonMobil ekeýi birige Qazaqstandaǵy iri munaı óndirýshi «Teńizshevroıl» kásiporny aksıalarynyń 75%-yn ıelik etedi. Sonymen qosa ár kompanıanyń basqa shaǵyn jobalarda da budan azyraq úlesi bar. Chevron 2020 jyly kompanıa qolyndaǵy munaıdyń álemdik barlyq qorlarynyń 20%-y Qazaqstanda bolǵanyn málimdedi.
Fluor, Schlumberger jáne Baker Hughes atty amerıkalyq kompanıalar elge barlyq derlik munaı óndirý qyzmetin kórsetse, basqalary Qazaqstanǵa munaı óndirýge arnalǵan qurylǵylardy jetkizedi. Bul tehnıka elge keletin barlyq amerıkalyq ımporttyń úshten birin quraıtynyn aıta ketken jón.
Munaı-gaz salasynan bólek Qazaqstanda General Electric, Citibank, Uber, Starbucks, McDonalds sıaqty júzdegen kompanıa jumys isteıdi. Sondyqtan elge salynǵan amerıkalyq ınvestısıanyń jalpy kólemi 2021 jyldyń basynda 40 mlrd $-ǵa jýyqtap qaldy.
Árıne, Qazaqstan men AQSH arasyndaǵy taýar aınalymyn (2020 jyly 2 mlrd $-ǵa jýyq) Qazaqstan men Qytaı (21,4 mlrd $) nemese Qazaqstan men Reseı (19 mlrd $) aınalymymen salystyrýǵa kelmeıtini sózsiz. Dese de bul kórsetkish Ortalyq Azıa elderiniń barlyǵynyń taýar aınalymyn qosyp, eseptegenniń ózinde (shamamen 0,6 mlrd $) olarǵa qaraǵanda úsh ese joǵary.
Kokýs jáne Soros
Qalaı alsaq ta, tipti osyndaı ekonomıkalyq seriktestiktiń ózi Qazaqstandy AQSH úshin teńdessiz etpeıtini anyq. Sebebi ol Amerıkanyń 70 iri saýda seriktesi tizimine de kirmeıdi. Biraq osynyń ózi eki el arasynda basqa salalar boıynsha tereń baılanys ornatý úshin ábden jetkilikti.
Vashıngton áý basta Qazaqstandy Ortalyq Azıadaǵy basymdyǵy bar seriktes retinde qarastyrǵan. Qazaqstan táýelsizdik alǵasyn AQSH eldiń sol kezdegi astanasy Almatyda elshiligin ashqan alǵashqy memleket bolsa, Nursultan Nazarbaev Ortalyq Azıa elderi ishinen Amerıkaǵa kelgen tuńǵysh prezıdent boldy.
2012 jyldan bastap Strategıalyq seriktestik jóninde komısıa aıasynda syrtqy ister mınıstrleriniń samıtteri ótýde (Ózbekstan bes jyldan keıin, ıaǵnı Shavkat Mırzıóev reformalarynan keıin, tek 2021 jyly ǵana Vashıngtonnan osyndaı komısıa qurý jóninde ýádege qol jetkizdi). Sonymen birge Qazaqstannyń AQSH-pen birge energetıkalyq jáne ǵylymı-tehnıkalyq seriktestik jóninde mınıstrlik komısıalary bar.
Bıznes jáne qoǵam deńgeıindegi baılanystar da jaqsy jolǵa qoıylǵan: AQSH Kongresinde Qazaqstannyń kokýsy jumys isteıdi, al qazaqstandyqtar Orta Azıa elderi ishinde amerıkalyq vızany jıirek alady, munda vıza berýden bas tartý kórsetkishi óte tómen.
Áskerı salada da seriktestik jaqsy deńgeıde. 2003 jyldan bastap Qazaqstan NATO-men birlese «Dala qyrany» áskerı jattyǵýlaryn ótkizip turady. 2004 jyldan 2019 jylǵa deıin AQSH Qazaqstanǵa jalpy alǵanda 43 mln $-ǵa qarý-jaraq jetkizdi. Al bul osy aımaqtaǵy basqa elderdiń barlyǵyn qosyp eseptegenniń ózinde olardan áldeqaıda kóp.
Qazaqstan men AQSH qarym-qatynasynyń tereńdeı túsýine Qazaqstannyń memlekettik ıdeologıasynda Reseıge nemese burynǵy KSRO quramynda bolǵan ózge elderge tán batysqa qarsy narratıv joq.
Qazaqstanda Soros qorynyń «Ashyq qoǵam» uıymy sıaqty úkimettik emes batys uıymdary jumys isteıdi. Al bul uıymdardyń jumysy Reseıde quptalmaıdy.
Qazaqstannyń burynǵy Qoǵamdyq damý mınıstri Darhan Káletaevtiń aıtýynsha, Qazaqstandaǵy KEU jyl saıyn 13,6 mln $ kóleminde grant alady, osy somanyń 70%-y AQSH-tan túsedi.
Myńdaǵan jas qazaqstandyq AQSH-ta «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha bilim alyp keldi. Al bul baǵdarlamanyń negizin 1993 jyly Nursultan Nazarbaev qalaǵan edi.
Egemendikke qarsy baǵyttalǵan shabýyldar
Qazaqstan úshin AQSH-pen jaqyn qarym-qatynas ornatý Reseı men Qytaıdyń elge yqpalyn turaqtandyrý strategıasynyń mańyzdy bóligi. Bulaı dep otyrǵanymyz, alpaýyt kórshi eki el de Qazaqstan bıligi úshin qaýiptenetindeı áreketterdi álsin-álsin kórsetetini jasyryn emes.
Máselen, Reseı saıasatkerleri men depýtattary Qazaqstannyń terıtorıalyq birtutastyǵyna kúmán týdyratynyn qoǵam aldynda ashyq aıtady, al SİM men Kreml bul másele týrasynda pikir bildirýge asyqpaıdy. Prezıdent Pýtınniń ózi Reseımen shektesetin jer týrasynda «orys halqynyń syıy» retinde talaı ret atap ótken bolatyn. Ol tipti 2014 jyly bılikke Nursultan Nazarbaev kelmeı turǵanda «qazaqtarda memleket bolǵan joq» degen pikirdi alǵa tartqan edi.
Máskeý bolsa óz aldyna Qazaqstandaǵy áriptesterin Batyspen jaqyndasqany úshin synǵa alyp otyrady.
Mysaly, 2018 jyly mınıstr Lavrov Qazaqstannyń amerıkalyq áskerı emes taýarlardy Aýǵanstanǵa Kaspıı teńiziniń porttary arqyly jiberýge ruqsat bergenine narazylyǵyn bildirdi.
Sodan keıin Máskeý Pentagonnyń eki bıolaboratorıany qaıta jóndeý jumysyn qarjylandyrǵanyna narazy ekenin kórsetti. Tipti Vladımır Solovev osy eki laboratorıalardy bombalaýdy usyndy. Al sol laboratorıanyń bireýi iri megapolıs Almatynyń mańynda ornalasqan.
Buǵan qosa Qazaqstannyń 2015 jyly AQSH jáne keıbir Eýropa elderi azamattaryna ýaqytsha vıza berýin toqtatý máselesi de úlken synǵa ushyrady.
Ekinshi kórshi el Qytaımen de osy tektes máseleler týyndap otyrady. 2020 jyly kóktemde Qytaıdyń buqaralyq aqparat quraldary men pablıkteri «Qazaqstan nelikten Qytaıǵa oralýǵa umtylady?» (哈萨克斯坦”为何渴望回归中国?) degen maqalany birinen keıin biri jarysa jarıalaǵan edi.
Munda Qazaqstan terıtorıasy tarıhı turǵyda Qytaıǵa tıesili dep málim etiledi. QHR-daǵy qatań senzýraǵa qaramastan bul maqala barsha jurtqa qoljetimdi boldy. Másele Qazaqstan SİM Qytaı elshisin ózine shaqyrǵasyn ǵana sheshildi. Maqalanyń qaıta basylǵan nusqalaryn qazir de basqa saıttardan tabýǵa bolady.
Qazaqstannyń mundaı arańdatýshylyqqa qatysty reaksıasyn birneshe bólikke jikteı alamyz. Birinshiden, memleket bıligi óz narazylyǵyn bildirse de, dıplomatıalyq protokol sheńberinen shyqpaıdy.
Jyl basynda Reseıdiń birneshe depýtaty «Qazaqstan terıtorıasy – Reseı men Keńes Odaǵynyń úlken syıy» dep málimdegende, Qazaqstannyń Syrtqy İster mınıstrligi Aleksandr Komarovqa qarsylyq notasyn jiberdi. Al prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Egemen Qazaqstan» gazetine maqalasyn jarıalady.
Maqalada bylaı delingen: «ata-babamyzdan bizge amanat bolyp qalǵan qasıetti jerimiz – basty baılyǵymyz. Ony bizge «eshkim» syıǵa tartqan joq. Otanymyzdyń tarıhy 1991 jyly emes, 1936 jyly bastaldy».
Ekinshiden, Qazaqstan (ásirese, 2014 jylǵy Ýkraınadaǵy oqıǵalardan keıin) el ishinde seperatızm kórinisimen qarqyndy kúres júrgize bastady. Áleýmettik jelilerdegi Reseı múddesin jaqtaǵan qaýymdastyqtar buǵattala bastady, al Qyrymnyń taǵdyryn qaıtalamaqshy bolǵandar psıhıkalyq aýrýhanaǵa jiberildi nemese túrmege jabyldy.
Úshinshiden, Qazaqstan eldegi Reseıdiń mádenı yqpalyn belsendi túrde shekteýge tyrysýda. Munda til saıasaty mańyzdy ról atqaratyny belgili. Sońǵy jyldary qazaq tiliniń bedeli artyp keledi, memelekettik tildi bilmegenderdi kóptegen joǵary oqý ornyna qabyldamaıdy.
Kırıl qarpinen latyn qarpine ótý jumystary men qazaq orfografıasynyń reformasy jalǵasýda, máselen, 2023 jylǵa qaraı barlyq mektepter oqýdy jańa álipbımen bastamaqshy. Sondaı-aq bılik reseılik telearnalardyń taratylýyna shekteý qoıýda.
Reaksıanyń tórtinshi baǵyty – Reseımen, Qytaımen jáne AQSH-pen de dostyq qarym-qatynasty saqtaý, al bul óz kezeginde Qazaqstan tarapynan kórsetilgen beıildik úshin alyp derjavalardan preferensıa alýǵa múmkindik beredi.
Mysaly, Vashıngton demokratıa jáne adam quqyǵyna qatysty máselelerge qaramastan Nur-Sultanmen ary qaraı baılanysyn jalǵastyrýda.
Máskeý 1991 jyldan bastap Qazaqstanǵa jalpy somasy 2,5 mlrd $-ǵa jetetin qarý-jaraq jetkizdi. Bul – Qarýly kúshteri shaǵyn ǵana el úshin úlken kórsetkish.
Qytaı 2018 jyldan bastap qazaq agrarıılerine óziniń ishki úlken naryǵyna jol ashýda.
Ary tart ta, beri tart
Osyndaı shıelenisken jaǵdaıda bolýdyń teris tusy – ár derjavanyń konflıkt kezinde basqasyna qarsy shyǵýda birlesýge shaqyrýy.
Munymen bárinen de Máskeý belsendi túrde aınalysady, alaıda Nur-Sultan onyń bastamalaryn kóbinese qoldamaı, beıtarap saıasat ustanýdy jón kóredi.
Mysaly, Qazaqstan Qyrymdy Reseıdiń jeri ekenin moıyndamaıdy, dese de prezıdent Toqaev bolǵan oqıǵany aneksıa retinde baǵalaýdan bas tartady. Sonymen birge Qazaqstan reseılik kontrsanksıalarǵa qosylýǵa qarsy jáne ony bylaı túsindirýde: «Batystyń sanksıalarynyń negizinde saıası motıv bar, sondyqtan olar túgel EEO-ǵa emes, jekelegen memleketterge qarsy baǵyttalǵan».
Qytaı da AQSH-qa qarsy kúreste óz jaǵynda Qazaqstandy kórgisi keledi.
QHR halyqaralyq qoldaýǵa muqtaj mańyzdy taqyryp – Sınszán. Qazaqstan bul máselede bir jaǵynan halyqaralyq aqparat quraldary men quqyq qorǵaýshylarynyń uıǵyrlardy jappaı qýdalaýǵa qatysty habarlamalaryn senýden bas tartsa, ekinshi jaǵynan QHR-dyń Sınszándaǵy saıasatyn qoldaýǵa qol qoımaıdy.
Máselen, Reseı bul qujatqa qol qoıǵan, tipti jaqyn ýaqyttan bastap qytaı-qazaq shekarasyn zańsyz kesip ótken qytaı azamattaryna bosqyn statýsyn usynýda.
AQSH ta Qazaqstannan qoldaý kútedi. Ásirese, Qytaıǵa qarsy máselede qoldaýǵa muqtaj. Buǵan deıingi ákimshilik muny ashyq isteıtin. 2020 jyldyń aqpanynda sol kezdegi memlekettik hatshy Maık Pompeo Qazaqstanǵa sapary kezinde Qytaı yqpalyna qarsy turýdyń mańyzyn basa aıtqan bolatyn.
Qazaqstan úshin tepe-teńdikti saqtaý da qıyndap barady.
Sebebi Qytaı men AQSH arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtar kúnnen kúnge artyp keledi. Biraq bir jaǵynan bárimen dostyqty saqtaı otyra, araqashyqtyqty ustanýdan basqa amal joq sıaqty kórinedi. Úlken derjavalarda da Qazaqstandy óz jaǵyna tolyq tartýǵa baǵyttalǵan qural joq.
Máskeý men Pekın Qazaqstannan báribir de qashyp qutyla almaıdy. Buǵan qosa Reseı óziniń sońǵy turaqty seriktesteriniń birimen qarym-qatynasty toqtatqysy kelmeıdi. Óıtkeni bul seriktesi ıaǵnı Qazaqstansyz, EEO-ny da, UQK-ni de elestetý múmkin emes.
Pekın úshin Sınszán Uıǵyr avtonomıalyq aýdanyndaǵy turaqtylyqty saqtaýǵa Qazaqstannyń atsalysqany mańyzdy. Sondaı-aq qytaı ınvestorlaryna árdaıym jol ashyp, Qytaı men postkeńes keńistigi jáne Eýropa arasyndaǵy mańyzdy tranzıt qyzmetin jalǵastyrǵanyn qalaıdy. Qazaqstan Sı Szınpınniń flagmandyq ınfrastrýktýralyq jobasy – Jibek jolynyń Ekonomıkalyq beldeýinde mańyzdy ról atqarady.
Al AQSH bolsa Qazaqstandy Ortalyq Azıadaǵy turaqty seriktes retinde baǵalaıdy. Sebebi Qazaqstan Qyrǵyzstan nemese Karımov kezinde Ózbekstandaǵydaı qysqamerzimdi paıda úshin sheshimderin ary-beri aýystyrmaıdy.
Bul tepe-teńdik Qazaqstannyń syrtqy saıası strategıasynyń negizinde jatyr jáne ony buzýǵa baǵyttalǵan kez kelgen áreket syrttan qarsy jaýap alady. Bolashaqta bul ustanǵan baǵyt, sarabdal saıasat ózgermeıtini aıdan anyq.
Derekkóz: carnegie.ru
Aýdarǵan, Dýman BYQAI
