Elimizdegi bilikti qarjylyq keńesshi, ekonomıs Rasýl Rysmambetovtiń oı-paıymdary ekonomıkalyq jaǵdaılardy baqylap otyratyn kózi qaraqty oqyrmandar úshin mańyzdy ekenin jaqsy bilemiz. Osy rette Dalanews.kz tilshileri bilikti mamanmen ekonomkalyq máselelerge az-kem suhbattasqan edi. Endi soǵan nazar aýdarsańyzdar.
– Maman retinde el ekonomıkasynyń damýyn qalaı baǵalaısyz?
– Táýelsizdik jyldarynda el ekonomıkasy eselep ósti. Alaıda, ekonomıkamyzdy ártaraptandyrý basymdyqqa ıe bolmaǵandyqtan, biz shıkizatqa qatty táýeldi boldyq. Ara-tura ekonomıkamyzdy ártaraptandyrýǵa tyrystyq, biraq kóbinese jobalar sátsiz aıaqtaldy.
Turaqtylyqty qamtamasyz etý úshin bizge shynymen de qurylymdyq, ıaǵnı ınfrastrýktýralyq reformalar qajet. Áli de kesh emes bizde ekonomıkany ártaraptandyrýǵa múmkindik mol. Sony paıdalanyp, shıkizatqa táýeldi bolmaýdyń joldaryn qarastyrýymyz kerek.
Tipten bos jatqan salalar kóp, solardy tezirek ıgerip, elimizde damyta bilsek ekonomıkaǵa serpin berer múmkindikter mol edi. Bul baǵytta ekonomıkanyń «maıyn iship, jiligin shaqqan», ár múmkindigin dóp basyp, baqylap otyrǵan sarapshylarmen birigip, jan jaqty reformalar qarastyrsaq durys edi.
– Táýelsizdik alǵan 30 jyl ishinde el ekonomıkasynyń damýyna ne serpin berdi?
– Ekonomıkamyzdyń damýyna serpin bergen negizgi faktorlar tabıǵı resýrstardy belsendi paıdalaný, sheteldik ınvestısıalardy tartý jáne ekonomıkalyq reformalardy tabysty júrgizýdi ataýǵa tabylady.
Bul qadamdar elimizdi Orta Azıadaǵy eń iri ekonomıkalyq ortalyqqa aınaldyrdy. Bizdiń negizgi qozǵaltqyshymyz – munaı men metal eksporty. Alaıda, osy ýaqyt ishinde óndirisimiz báseńdeı bastady. Endi biz ony belsendirek damytýǵa kirisýimiz kerek.
Óıtkeni aldaǵy ýaqytta shıkizatymyz taýsylsa abdyrap qalýymyz ábden múmkin. Sondyqtan ınvestısıalardy tartyp, el ishinde kásiporyndardy kóbeıtip, jumys kózderin arttyryp el ekonomıkasyna serpin berer nárselerdi izdeýimiz qajet. Bizge dál qazir osy baǵytta jumys isteý kerek. Muny talaı sarapshylar aıtyp ta júr. Árıne munaıymyzdy, basqa da shıkizatymyzdy sata bildik, endi basqa da múmkindikterdi paıdalaný kerek.
– Elimizge ınvestısıa tartý jumystaryna qandaı baǵa berer edińiz? Biz jeńdik pe, jeńildik pe?
– Jalpy, shetel ınvestısıasyn tartýda utymdy qadamdar jasaldy dep esepteımin. Investısıalar ekonomıkamyzǵa jańa tehnologıalar men bilim ákeldi, jumys oryndaryn ashty jáne ınfraqurylymdy jaqsartty.
Másele mynada, biz shetel ınvestısıasyn tartyp, ózimizdiń, otandyq ınvestorlarǵa mán bermedik. Sonymen qatar, ınvestısıalyq ahýaldyń quqyqtyq negizderine az kóńil bóldik.
Ras, keıde bárin ózgelerdiń qolyna berip qoıdyq, ıemdenip aldy. Sheteldik ınvestorlar qaptap ketti dep jatady. Biraq bul jerde memleket múddesi, halyqqa tıimdiligi oılastyryldy dep aıta alamyn. Olardyń elimizdegi jumysy kóp baǵytta serpin berdi. Sony moıyndaýymyz kerek.
Otandyq óndirýshilerdi qoldaı otyryp, halyqqa paıdaly jaǵyn qarastyrýymyz qajet. Osy jyldar ishinde ınvestorlardy tartýdan uttyq. Aldaǵy ýaqytta da utymdy tusyn paıdalanyp, solar arqyly óz ekonomıkamyzdy damytýǵa tyrysa bergen jón.
– Elimizdiń saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy baǵytynda kóptegen jobalar júzege asyryldy. Biraq tek shıkizat óndirýshi el bolyp qalýymyzǵa ne sebep?
– Bizdiń shıkizat óndirýshi el bolyp qalýymyzdyń basty sebepteri – ekonomıkamyzdyń jetkilikti túrde ártaraptandyrylmaýy, óńdeýshi ónerkásiptiń jetkiliksiz damýy jáne ınovasıalyq salalardyń álsizdigi.
Bul jaǵdaıdy ózgertý úshin óńdeý jáne qyzmet kórsetý salalaryn damytý qajet. Bul uzaq proses jáne aldaǵy 3-5 jylda shıkizat eksportyna táýeldiligimiz saqtalady.
Biraq bul baǵytta qala berýimizge bolmaıdy. Tez arada jaǵdaıdy durystaýǵa tyrysýymyz qajet. El ekonomıkasyna serpin beretin faktorlardy sarapshylar kómegimen taldap, naqty reformalardy qolǵa alǵan jón. Sonda ǵana nátıje bolmaq.
– Qazaqstandyq ónimniń sapasyn jaqsartamyz ba? Qandaı otandyq ónimge kóńilińiz tolady?
– Qazaqstandyq ónimniń sapasyn arttyrý úshin ınovasıalardy engizý, bilikti kadrlardy daıyndaý jáne sapa standarttaryn qatań baqylaý qajet. Maǵan ásirese aýylsharýashylyq ónimderi, onyń ishinde astyq jáne et ónimderi unaıdy. Olardy uıalmaı kez kelgen elge usyna alamyz.
Bizdiń mundaı aýylsharýashylyǵy ónimderimiz kóptiń kóńilinen de shyǵary sózsiz. Aýylsharýashylyq ónimderin óńdeýge, tipti aýylsharýashylyq qural-jabdyqtaryn shyǵarýǵa da kóp kóńil bólý kerek shyǵar.
Jalpy, biz jeke bızneske neni óndirý tıimdirek ekenin ózderi sheshýge múmkindik berýimiz kerek. Óıtkeni olar ózderi zerttegen saladan nátıje shyǵarýǵa tyrysady. Elimizdegi óndirilip jatqan ónimderdiń qaı qaısysy bolmasyn óte sapaly, qunarly, halyqaralyq talaptarǵa saı keledi. Tek odan ári taralý múmkindigin arttyra bilsek bolǵany.
– Elimizde ulttyq eksporttaýshylardy memlekettik qoldaý úshin ne isteý kerek?
– Ulttyq eksporttaýshylardy qoldaý úshin olardy shekaraǵa deıin tasymaldaýǵa sýbsıdıalar berý, eksporttyq naryqty zertteý jáne marketıńtik qoldaý kórsetý, sondaı-aq logıstıkalyq ınfraqurylymdy damytý qajet.
Shyny kerek ulttyq eksporttaýshylarymyz ónimin odan ári taratýǵa júreksinýi múmkin. Nemese joldaryn bilmeýi múmkin. Memleket tarapynan qoldaý bildirsek, olar ary qaraı alyp keter edi. Kóp jaǵdaıda jetkizý qyzmeti de aqsap jatady. Osy turǵydan qoldaý bildirsek olardyń tynysy ashylar edi.
– Kóp jaǵdaıda eldegi taýardyń quny adamdardy renjitedi. Baǵany turaqtandyrý úshin ne isteý kerek?
– Baǵany turaqtandyrý úshin óndiristi ulǵaıtý, básekelestikti arttyrý, tıimdi logıstıkalyq júıeni qurý jáne ınflásıany baqylaýda ustaý da mańyzdy. Elimizde báskelester az. Sondyqtan oıyna kelgen baǵany qoıyp otyratyn jaǵdaılar bolady. Eger básekelester kóbeıse ózara taýar sapasyna, baǵasyna, taýarynyń quramyna, halyqqa paıdalylyǵyna mán berip ózara jarysar edi.
Bul ózara básekelestik ónim sapasyn arttyryp qana qoımaı baǵasyna da áser etedi. Sondyqtan neǵurlym básekelestikti arttyrýǵa mán bergen jón. Baǵa turaqtylyǵyn saqtaýdyń kóptegen joldary bar. Memlekettik qatań baqylaý da baǵa turaqtylyǵyn qamtamasyz eter edi.
Jalpy elimiz el ekonomıkasyn arttyrýǵa barynsha tyrysyp jatyr. Az da bolsa óndirýshiler kóbeıip keledi. Baǵa da qazir turaqtana bastaǵan. Bul osy baǵytty atqarylyp jatqan jumystardyń nátıjesi dep bilemin. Negizi bizdegi ónimderdiń sapasy jaqsy.
Tek úlken naryqqa jol taba bilý kerek. El ekonomıkasyna serpin berer dúnıelerdi damyta berýimiz kerek. Máselen úıler kóp salynyp jatyr. Ásirese sońǵy jyldary turǵyn úı qurylysy toqtaǵan emes. Biraq úı baǵasy túspeı tur. Nege? Bireýler qurylys zattarynyń syrttan keletinin, bireýler suranystyń artýyn aıtady. Qalaı bolmasyn jumystar jasalynyp jatyr.
Biraq baǵa kóterilip barady. Demek basqa da yqpal etetin faktorlar bar. Ár máseleni jeke qarastyryp, baǵa turaqtandyrýdyń naqty reformany jasaý kerek.
Baǵa turaqtanbaı halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy turaqtalmaıdy. Baǵa árbir adamǵa áser etedi. Besiktegi balanyń jórgeginen bastap, qart adamdardyń dári dármeginiń ózi únemi qubylyp turady. Demek qoǵamnyń árbir múshesine áser etip jatqan baǵa turaqtylyǵyna qatysty bir sheshim kerek.
Suhbattasqan Qýanysh ERMEKOVA
