“Aımaqtyń saıası jetekshileri Shyńjań ólkesindegi qýǵyn-súrgindi aıyptaýǵa batyly bara bermeıdi. Kerisinshe, bul máselede Beıjińniń antıseparatızmge qarsy kúresin qoldaıtyn ortaq uıǵarym bar. Qytaıǵa da keregi osy...”, – deıdi Nıva hanym.
Beıjiń aradaǵy alys-beristi saıası qural retinde utymdy paıdalanyp otyr. Ekonomıkalyq áriptestiktiń astarynda saıası yqpalyn kúsheıtý muraty jatyr.
Bıliktegi elıtanyń aýzyn maılap úırengen Beıjiń Orta Azıadaǵy shendi-shekpendiniń álsiz jerin jaqsy biledi. Aımaqtaǵy saıası elıtanyń suranysyn ótep, Qytaımen baılanysty bıznes jobalaryn qarjylandyrý arqyly baılap-matap alǵan. Iaýdyń aıtýynsha Orta Azıa basshylarynyń Shyńjańdaǵy qýǵyn-súrginge kelgende jumǵan aýzyn ashpaı, jaýaptan jaltaryp ketýi de sodan.
Qytaı kýrortynynyń turaqty klıenti kimder?
Qytaı basqalarǵa qaraǵanda erte qamdanǵan. Orta Azıaǵa sonaý 90-shy jyldary kóz salyp, saıası hám ekonomıkalyq áriptestiktiń irgetasyn qalaýǵa kóshken.
KSRO shekpeninen shyqqan aımaq elderiniń basshylary Qytaıdyń qymbatty kýrorttarynda demalyp, aýnap-qýnap qaıtýdy ádetke aınaldyrǵan.
“1990-2000 jyldardyń aralyǵynda Orta Azıa lıderleri Qytaıǵa kún qurǵatpaı keletin. Resmı sapardan bólek, oı sergitip, boı jazyp qaıtatyn.
Máselen uzaq jyl el basqarǵan Nazarbaev men Emomalı Rahmon Sanádaǵy qytaıdyń dástúrli medısına kýrorttaryna jıi keledi.
Qytaı Orta Azıanyń resmı ókilderine arnalǵan oqý baǵdarlamalaryn óz qaltasynan qarjylandyrýda. Aımaqtaǵy elıtanyń birazy Qytaıda oqyp, Qytaıda bilim alǵan. Beıjiń osy arqyly óziniń saıası ıdeologıasyn dáriptep, Orta Azıadan kelgen sheneýnikterge budan úlgi alýdy úgitteýde”, – deıdi sarapshy.
Shyńjańdaǵy qazaqtar? Bılik ne isterin bilmeı, daǵdaryp otyr
Qytaı Orta Azıany ýysynan shyǵarmaı, myqtap ustaýda. Aımaqtan neni qalasa, sony alady. Shyńjań máselesinde aımaq basshylarynyń biraýyzdy bolýyn talap etedi. Buǵan saı Orta Azıa elderi Shyńjańdaǵy qyspaqqa shydamaı, shekarany kesip ótken qytaı azamattary, ıaǵnı etnıkalyq uıǵyr, qazaq, qyrǵyzdy Beıjińniń suraýy boıynsha deportasıalaýy tıis.
“Aıtalyq bir top adam shekarany zańsyz kesip ótip, Qazaqstan bıliginen bosqyn mártebesin surady delik. Shart boıynsha Qazaqstan álgi azamattardy aldy-artyna qaraılatpaı, jedel keri qaıtarýy qajet. Osy kúnge deıin Beıjińniń qalaýy qaltqysyz oryndalyp keldi. Tek sońǵy jyldary buǵan halyq qarsy shyǵyp, el Úkimeti etnıkalyq qazaqtarǵa qatysty pozısıasyn sál-pál jumsartty”, – deıdi sarapshy.
Dál qazir qazaq bıligi ne isterin bilmeı daǵdaryp otyr. Eki ottyń ortasynda qalǵan saıası elıta qaı jaǵyna jyǵylaryn bilmeı dal. Bulaı tartsa ógiz óledi, bulaı tartsa arba synadanyń keri. Halyqtyń ashýyna tıse qazirgi saıası júıeniń shańyraǵy shaıqalady, Beıjińniń kóńiline kirbiń túsirýge taǵy bolmaıdy.
Nıva Iaý Orta Azıa elderiniń Qytaıdyń sózin sóıleýden ózge amaly joq deıdi.
Onyń paıymdaýynsha Beıjiń aımaqty Batysqa qarsy qalqan retinde paıdalanýda. Orta Azıany Shyńjańdaǵy qýǵyndaýǵa kóz juma qarap, Qytaıdyń osy baǵyttaǵy pozısıasyn quptaıtyn saıası pýlǵa engizip jibergen.
Orta Azıa basshylaryna tapsyrma: Qytaıdy synaýǵa jol bermeńizder
Sóı degen Nıva Iaý Beıjińniń aımaq elderin degenine kóndirip, qalaǵanyn alatynyn taǵy bir qaıtalapty.
Orta Azıadaǵy belsendi aýdıtorıanyń antıqytaılyq aksıalary Beıjińge jaqpaı qalǵan kórinedi. Qytaı bıligi aımaqtaǵy bes eldiń basshysynan bul máseleni ýaqyt ozdyrmaı kez-kelgen jolmen sheshýdi suraǵan.
Sarapshynyń aıtýynsha bul bógde eldiń ishki isine ashyq kıligýdiń kórinisi.
“Aımaqtaǵy Qytaı elshilikteri tyrnaq astynan kir izdeýdiń has sheberi. Aldymen qyrǵyzdyń aqparat quraldary Beıjińdi qubyjyq qyp kórsetkeni úshin eldiń birinshi basshysyna shaǵymdandy. Qytaı saıasatyn synaǵan sarapshylardy qylmyskerge teńedi.
Tájiktegi jaǵdaı da osyǵan uqsas. Bul elde antıqytaılyq pikir bildirý qylmys jasaǵanmen para-par, sottalasyz. Qyrǵyzstanda mundaı belsendilerdiń birnesheýi qamaýǵa alynǵan”, – deıdi ol.
Sarapshynyń sóz aýanyna qaraǵanda ýaqyt óte kele Qytaıdy synaý tabý taqyrypqa aınalady. Beıjińge “til tıgizgenińiz” úshin abaqtydan bir-aq shyǵasyz. Qytaı bıligi Orta Azıa basshylarynan dál osyny talap etýde.
Qytaı qysymyna ushyraǵan elderdiń qatarynda Qazaqstan da bar. Beıjiń bizdiń eldiń Shyńjańnan qashqan etnıkalyq qazaqtardy qabyldaýyna qarsy. Olardy qabyldaý arqyly bizdiń el Shyńjańdaǵy repressıa týraly qaýesetti rastap, Batys pen AQSH-tyń kúdigin ulǵaıta túsedi-mys.
“2010 jyldan bastap Qytaıdyń repressıalyq saıasaty kárine mindi. Ólkedegi qýǵyn kórgen az ulttar atajurtynan bezip, Qazaqstan men Qyrǵyzstan shekarasyn zańsyz kese bastady. Birqatary bosqyn mártebesin surady. Kópshiligi qazaq, qyrǵyz shekarashylarynyń qolyna túsip, ilgeridegi shart boıynsha lezde Qytaıǵa qaıtarylyp otyrdy. Kóshi-qon talabyna saı olardan “kimsiń?”, “qaıdan kelesiń? dep te suraǵan joq”, – deıdi Nıva hanym.
Qytaı tehnologıasy nesimen qaýipti?
Beıjińniń birqatar tehnologıalyq óniminen bas tartqan AQSH-tan basqalar da sabaq alýy tıis. Nıva Iaýdyń pikirinshe Qytaı tehnologıasyn talǵaýsyz, talǵamsyz tutyna berý qaýipti.
Aıtalyq, “aqyldy qala” atty qytaı tehnologıasy syrt kózge qaýipsiz kóringenmen, arǵy jaǵynda saıası astary bar joba.
“Bul tehnologıa jol qozǵalysyn qadaǵalaý men joldaǵy qaýipsizdikti qamtamasyz etýde óte-móte paıdaly. Alaıda taıaqtyń eki ushy baryn umytpaıyq. Belgili bir elge mundaı tehnologıany engizgen Qytaı sol eldegi halyq sanynyń statısıkasy men turǵyndardyń barys-kelisin tikeleı efırde baqylap otyrady. Bylaısha aıtqanda bóten eldiń qoǵamı-áleýmettik tynys-tirshiligi Beıjiń bıliginiń aldynda jarqyrap jatady.
“Aqyldy qala” tehnologıasy Qytaıdyń áskerı jobasy. Osy tehnologıany qoldana otyryp Beıjiń kez-kelgen eldiń kıberkeńistigin talqandaı alady. Kóshedegi kez-kelgen baǵdarshamdy sóndirip, kólik apatyn nemese uzyn-sonar keptelis týǵyzýy múmkin.
Munyń bárin Qytaı uıymdastyrǵanyn turǵyndardyń qaperine de kirmeıdi…”, – deıdi Iaý.
Sondyqtan da Orta Azıa elderine óziniń osy baǵyttaǵy tól tehnologıasyn ázirleý qajet degen keńes berip otyr. Alaıda aımaq basshylarynyń buǵan qulaq asýy ekitalaı. Beıjińniń aıtqanynan shyqpaıtyn Orta Azıa Qytaıda jasalǵan tehnologıaǵa táýeldi bolyp qalǵan. AQSH pen Batystyń baıbalamy aımaq elderin aınalyp ótken túri bar.
“Orta Azıa Qytaı tehnologıasyn dál búgingi qarqynmen tutynar bolsa, kúnderdiń kúni bas erkindiginen aıyrylady. Qupıa málimetter Beıjińniń qolyna ótip, aımaqtaǵy kıber qaýipsizdikke qatysty zań jobalary Qytaıdyń qalaýyn eskerip qabyldanady”, – deıdi Nıva Iaý.
Sarapshy sóz etip ótip otyrǵan jaıtty saıasatta “jumsaq kúsh” dep ataıdy. Orta Azıa elderi ál ázir munyń saldaryn tolyqtaı sezine qoıǵan joq. Álbette Qytaımen aradaǵy qarym-qatynasty tek birjaqty baǵalaýǵa bolmas.
Nıva hanymnyń aıtýynsha Beıjiń birqatar salada kórgen-túıgenimen bólisip te otyr. Aıtalyq túrikmen jastaryna Qytaıda bilim alýyna jaǵdaı jasalǵan. Jobany CNPC munaı kompanıasy qarjylandyrady. Dál osy kompanıa demeýshilik etetin mundaı baǵdarlama Qazaqstanda da bar. CNPC Aqtóbede 16 jastan asqan bozbalalarǵa arnalǵan arnaıy stıpendıa taǵaıyndaǵan. Muny utyp alǵan jastar Qytaıda munaı-gaz salasy boıynsha bilim alyp, keıinnen Qytaıǵa tıesili “AqtóbeMunaıGaz” kompanıasyna jumysqa turady.
Qaýip qytaıtanýshydan kelýi múmkin
Osydan eki jyl buryn qytaıtanýshy Konstantın Syroejkınge úkim shyqty. Habardar bolarsyzdar. Ulttyq qaýipsizdik komıteti:
“Almaty qalalyq mamandandyrylǵan aýdanaralyq qylmystyq ister jónindegi sot Konstantın Lvovıch Syroejkındi "memleketke opasyzdyq jasaý" (175-bap, 1-bólim) baby boıynsha kináli dep tanyp, 10 jylǵa sottady" delingen habarlama taratqan.
Syroejkındi eske alǵanymyz beker emes.
Nıva Iaý Orta Azıa elderi Qytaıdy múlde tanymaıdy dep esepteıdi. Qytaıdy jete bilmeımiz. Ol týraly málimet tym tapshy. Al Beıjiń bolsa uzaq jyldar boıyna aımaqtaǵy qytaıtanýshymen qoıyn-qoltyqtasyp jumys istep keledi…
“Olardyń tamyryn basyp, áli kúnge deıin syr sýyrtpaqtaýda. Beıjiń ortalyq azıa qoǵamynyń Qytaı týraly ne oılaıtynyn búge-shigesine deıin bilgisi keledi. Qytaı yqpalyndaǵy spıkerler álbette synı pikir bildirmeıdi.
Beıjińniń aımaqqa qatysty osy kúnge deıin sarymaıdaı saqtap kelgen uzaqmerzimdi strategıasy bar. Ol muny endi-endi júzege asyrýǵa kiristi.
Orta Azıa men Beıjiń arasyndaǵy baılanysqa bıyl 30 jyl toldy. Qytaıdyń qazirgi aıaq alysyna qarap, onyń erteńgi júrisin bajaılaı bilý qajet. Másele aımaq elderiniń bul taraptaǵy paıymy, tanymy qandaı? Orta Azıa Qytaıdy tanymaıdy. Tanymaǵasyn qandaı qaýip kúterin de bilmeıdi…”, – deıdi Nıva Iaý.
Sarapshy Orta Azıadaǵy korrýpsıanyń tamyr jaıýyna – Qytaıdy kináli dep sanaıdy. Aımaqta jemqorlanǵan saıasatkerlerdiń qaýlap ketýine Beıjińniń elıtaǵa baǵyttalǵan dıplomatıasy “járdemdesip” otyr. Budan qarapaıym halyq japa shegýde. Bul ıdeologıa yqylym zamannan beri ózgermegen, ózgermeıdi de.
“Ári ketse on jyl ýaqyt qaldy. Aımaq elıtasy osy ýaqytta deıin el múddesin eskerip, mańyzdy sheshim qabyldaýy qajet. Keshikti eken Qytaıǵa jutylady”, – deıdi Iaý.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
