Kachıns tegin adam emes. Talaı jyldan beri Orta Azıa men Reseıdi jaqyn tanýǵa tyrysyp júr. Alys qurlyqtan jetken, aımaqty bes saýsaǵyndaı biletin sanaýly sarapshynyń biri. Qazir qyrǵyz jerindegi Amerıka ýnıversıtetine jetekshilik etedi.
AQSH-tyń Orta Azıaǵa qatysty ázelgi jáne ázirgi saıasatynyń arasynda qandaı ózgeris baryn tarqatyp aıtyp bergen Kachıns: “Baıden aımaqqa týraly asyǵys pikir bildirýden abaı bolýy kerek”, – deıdi.
Al Baıden ne dep júr?
Aq úı basshysy Reseı men Qytaıdy Orta Azıa úshin óte-móte qolaısyz, nashar kórshiler dep ataǵan edi.
“Aımaq elderiniń atalǵan eki memleketten irgesin aýlaq sala almasy anyq. Reseı men Qytaı Orta Azıanyń qudaı qalap qosqan kórshisi. Baıdenniń málimdemesi Kremldi otaldyryp, Máskeýdiń aımaqqa baǵyttalǵan agresıasyn asqyndyra túsedi. Kórshińmen til tabysyp, tatý-tátti turýǵa tyrysý qajet”, – deıdi ol.
Álbette eger bul ekeýiniń tarapynan aımaqtaǵy elderdiń táýelsizdigin tartyp alǵysy kelgen ozbyrlyq oryn bolsa, Amerıka qol qýsyryp otyrmaıdy.
“Ótken 30 jyl boıy AQSH Orta Azıa elderiniń derbestigin saqtaýdy syrtqy saıasattaǵy basym baǵyttyń biri retinde qarastyryp keldi. Aımaqtaǵy memleketterge qol ushyn sozyp, táýelsizdikti nyǵaıta túsýdiń amal-ádisterin úıretti.
Árıne qoldaýdyń formasy da ártúrli boldy. Orta Azıaǵa túrli kezeńde, túrli jaǵdaıda arasha tústik. Áıteýir qajet kezde aıanyp qalmadyq. Bul mısıa aldaǵy ýaqytta da óziniń ózektiligin joǵaltpaıdy”, – degen Kachıns Orta Azıa men AQSH-tyń jaqyndasýyna jan-tánimen qarsylyq tanytqan adamnyń atyn atapty.
...
Onyń pikirinshe Amerıka Orta Azıanyń damýyna, dáýletti, baqýatty aımaqqa aınalýyna áýel bastan múddeli bolǵan jáne buǵan kapıtal qoıýǵa da ázirlik tanytqan. Amerıkanyń osy baǵyttaǵy bastamasyna bir adamnyń kesiri tıgen.
“Aımaqtyń ósip-órkendeýine Ózbekstannyń eks-prezıdenti İslám Kárimov dám-tuzy taýsylǵansha kedergi keltirdi. Ózbekstandy aımaqtyń katalızatory retinde qarastyrdyq. Kárimov ketkennen keıin jaǵdaı durystala bastady. Aq úı aımaqta belsendi áreket etýge kóshti.
Kóp uzamaı Qytaı men Reseıdiń qarsylyǵyna tap boldyq. Máskeý Vashıngtonnyń Orta Azıa elderimen etene baılanysqa túsip, aýqymdy jobalardy júzege asyrǵanyn qalamaıdy. Ashyq ketisýge taǵy bolmaıdy, munyń zıany aımaqtaǵy elderge tıip ketýi múmkin”, – degen saıasattanýshy Baıden ákimshiligine birinshi kezekte Orta Azıadaǵy áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerge kóńil aýdarýǵa keńes bergen eken.
Aldymen aımaqtaǵy bilim-ǵylym sapasyn kóterýge, densaýlyq salasyn zamanaýı deńgeıge jetkizýge atsalysý kerek. Qazba baılyqqa bógip jatsa da, Orta Azıa turǵyndary nashar turady. Aılyǵy iship-jeminen aspaıdy. Tapqan tabysyn ózin-ózi damytýǵa jumsaıtyn jaǵdaıy joq. Mundaı elden básekege qabiletti urpaqtyń ósip-ónýi ekitalaı.
Orta Azıadaǵy densaýlyq saqtaý salasynyń damyǵan elderdiń deńgeıinen ondaǵan jyl keıin qalǵanyn pandemıa rastap berdi. Júzdegen, myńdaǵan naýqas tıisti em-dom ala almaı, aýrýhana tóseginde kóz jumdy. Densaýlyq salasy zaman talabyna jaýap bere almaıtyn aımaqtyń Reseı men Qytaı agresıasyna tótep berýi de neǵaıbyl.
Minekeı, osy máseleni tilge tıek etken Kachıns budan syrt Qyrǵyzstandaǵy sý tapshylyǵy máselesine arnaıy toqtalypty.
“Bolashaqta tutas Orta Azıa sý tapshylyǵynyń zardabyn tartady. Munyń sońy aǵaıyndas elderdiń arazdasýyna ulasýy múmkin. Aımaqtaǵy muzdyqtardy zerttep, mundaǵy tushy sýdyń qoryn anyqtaıtyn, aýyz sýdy únemdi, uqypty paıdalanýǵa úıretetin jobalarǵa qarajat bólgen jón. Tamshy tambaıtyn taqyr jerde kókónis pen jemis-jıdek ósirip otyrǵan Izraılden úlgi alsa artyq emes. Mundaı jobalar qarjylaı qoldaýdy qajet etedi. Baıdenge berer keńesim osy.
Orta Azıany Qytaı men Reseıge qarsy qoıǵannan eshkim eshteńe utpaıdy. Ashyǵyn aıtqanda munyń bári bos sóz. Búgin aıtyldy, erteń umytylady. Baıden aımaqqa shyn jany ashysa, men aıtqan máselerge nazar aýdarsyn”, – deıdi saıasattanýshy.
…
Kachıns Aq úıdiń jańa basshysyna kóńili tolmaıtynyn jasyrmaıdy. Aıtýynsha Baıdenniń komandasynda bir kezderi Obama ákimshiliginde otyrǵan “ardagerler” órip júp, arasynda 90-shy jyldary Klıntonmen jumys istesken aqsaqaldar da bar.
Klınton da, Obama da syrt alańdaǵy konflıktini retteýde armıaǵa arqa súıegen. Al Býsh ákimshiliginiń Irakqa ásker kirgizýi asyǵystyq ári AQSH tarıhyndaǵy úlken qatelik bolǵan.
“Amerıka taǵy da sol súrleýge túsetin túri bar. Baıden ákimshiliginiń sońǵy kezdegi rıtorıkasy amerıkalyqtardy taǵy bir uly joryqqa ázirlep jatqandaı kórinedi. Baıdenniń pikirinshe álýeti jaǵynan AQSH-tan asyp túsetin memleket joq.
Aq úı basshysy sońǵy jyldary eldiń álem aldyndaǵy repýtasıasy tym-tym quldyrap ketkenin esepke almaı otyr. Buǵan tórt jyl bılik qurǵan Tramp qana kináli emes, tutastaı alǵanda ótken 20 jyl qatelik pen kemshilikke toly boldy”, –deıdi sarapshy.
…
Baıdenniń tusynda AQSH pen Qytaı, AQSH pen Reseıdiń qarym qatynasy qalaı órbıdi? Aq úı basshysynyń Qytaımen aradaǵy kıkiljińdi toqtatqysy keletini ras pa?
Kachınstiń aıtýynsha Tramp Orta Azıany Qytaıdan aýlaq ustaǵysy kelgen. Beıjiń bastamasymen qolǵa alynǵan “Bir jol, bir beldeý” (Belt and Road Initiative, red.) jobasyn synǵa alyp, aımaq elderine Qytaımen alystan aralasýǵa keńes bergen.
Amerıkanyń jańa prezıdenti kerisinshe Qytaımen dıalog qurýǵa umtylady. Eki eldiń arasyndaǵy saýda soǵysyn toqtatyp, Tramptyń tusynda týyndaǵan jaýlastyqty joıýǵa tyrysady.
“Álbette bul aıtýǵa ǵana ońaı. Eki eldiń arasyndaǵy saıası-ekonomıkalyq janjal kópke deıin jazyla qoımaıtyn syzat qaldyryp ketti.
Onyń ústine Shyńjań máselesi bar.
Osy ólkedegi qýǵyn-súrginge ushyraǵan az ulttardyń janaıqaıy Baıdenniń qulaǵyn shýyldatyp jatqany anyq. Aq úı basshylyǵy muny jaýapsyz qaldyrmaıdy. Baıden saıası repressıany toqtatýdy talap etip, osynaý ólkedegi qazaq pen uıǵyr jáne ózge de musylman ulttarǵa teńdik suraıdy.
AQSH-tyń adam quqyǵyna qatysy kózqarasy áýelden aıqyn. Shyńjań máselesin túbegeıli sheshpeıinshe Qytaımen qarym-qatynastyń túzelýi de neǵaıbyl”, – deıdi ol.
Sonda Tramp ne bitirgen? Shyńjańdaǵy qysymǵa ushyraǵan júzdegen, myńdaǵan adamǵa der kezinde arasha túsýge ne kedergi boldy?
Kachınstiń aıtýynsha Donald Tramp sóz bostandyǵy, adam quqyǵyna alańdaıtyn adam emes. Al jańa ákimshilik bul máseleni aldyńǵy qatarǵa shyǵaryp otyr.
“Reseı? Respýblıkalyqtar da, demokrattar da Reseıdi jaýa kóredi. Baıdenniń tusynda Vashıngton pen Máskeýdiń arasy jaqsarady dep oılamaımyn”, – deıdi Endrú myrza.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
