كاچينس تەگىن ادام ەمەس. تالاي جىلدان بەرى ورتا ازيا مەن رەسەيدى جاقىن تانۋعا تىرىسىپ ءجۇر. الىس قۇرلىقتان جەتكەن، ايماقتى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن ساناۋلى ساراپشىنىڭ ءبىرى. ءقازىر قىرعىز جەرىندەگى امەريكا ۋنيۆەرسيتەتىنە جەتەكشىلىك ەتەدى.
اقش-تىڭ ورتا ازياعا قاتىستى ازەلگى جانە ازىرگى ساياساتىنىڭ اراسىندا قانداي وزگەرىس بارىن تارقاتىپ ايتىپ بەرگەن كاچينس: “بايدەن ايماققا تۋرالى اسىعىس پىكىر بىلدىرۋدەن اباي بولۋى كەرەك”، – دەيدى.
ال بايدەن نە دەپ ءجۇر؟
اق ءۇي باسشىسى رەسەي مەن قىتايدى ورتا ازيا ءۇشىن وتە-موتە قولايسىز، ناشار كورشىلەر دەپ اتاعان ەدى.
“ايماق ەلدەرىنىڭ اتالعان ەكى مەملەكەتتەن ىرگەسىن اۋلاق سالا الماسى انىق. رەسەي مەن جۇڭگو ورتا ازيانىڭ قۇداي قالاپ قوسقان كورشىسى. بايدەننىڭ مالىمدەمەسى كرەملدى وتالدىرىپ، ماسكەۋدىڭ ايماققا باعىتتالعان اگرەسسياسىن اسقىندىرا تۇسەدى. كورشىڭمەن ءتىل تابىسىپ، ءتاتۋ-تاتتى تۇرۋعا تىرىسۋ قاجەت”، – دەيدى ول.
البەتتە ەگەر بۇل ەكەۋىنىڭ تاراپىنان ايماقتاعى ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن تارتىپ العىسى كەلگەن وزبىرلىق ورىن بولسا، امەريكا قول قۋسىرىپ وتىرمايدى.
“وتكەن 30 جىل بويى اقش ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ دەربەستىگىن ساقتاۋدى سىرتقى ساياساتتاعى باسىم باعىتتىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرىپ كەلدى. ايماقتاعى مەملەكەتتەرگە قول ۇشىن سوزىپ، تاۋەلسىزدىكتى نىعايتا ءتۇسۋدىڭ امال-ادىستەرىن ۇيرەتتى.
ارينە قولداۋدىڭ فورماسى دا ءارتۇرلى بولدى. ورتا ازياعا ءتۇرلى كەزەڭدە، ءتۇرلى جاعدايدا اراشا تۇستىك. ايتەۋىر قاجەت كەزدە ايانىپ قالمادىق. بۇل ميسسيا الداعى ۋاقىتتا دا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپايدى”، – دەگەن كاچينس ورتا ازيا مەن اقش-تىڭ جاقىنداسۋىنا جان-تانىمەن قارسىلىق تانىتقان ادامنىڭ اتىن اتاپتى.
...
ونىڭ پىكىرىنشە امەريكا ورتا ازيانىڭ دامۋىنا، داۋلەتتى، باقۋاتتى ايماققا اينالۋىنا اۋەل باستان مۇددەلى بولعان جانە بۇعان كاپيتال قويۋعا دا ازىرلىك تانىتقان. امەريكانىڭ وسى باعىتتاعى باستاماسىنا ءبىر ادامنىڭ كەسىرى تيگەن.
“ايماقتىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە وزبەكستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى ءىسلام كارىموۆ ءدام-تۇزى تاۋسىلعانشا كەدەرگى كەلتىردى. وزبەكستاندى ايماقتىڭ كاتاليزاتورى رەتىندە قاراستىردىق. كارىموۆ كەتكەننەن كەيىن جاعداي دۇرىستالا باستادى. اق ءۇي ايماقتا بەلسەندى ارەكەت ەتۋگە كوشتى.
كوپ ۇزاماي جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولدىق. ماسكەۋ ۆاشينگتوننىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن ەتەنە بايلانىسقا ءتۇسىپ، اۋقىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرعانىن قالامايدى. اشىق كەتىسۋگە تاعى بولمايدى، مۇنىڭ زيانى ايماقتاعى ەلدەرگە ءتيىپ كەتۋى مۇمكىن”، – دەگەن ساياساتتانۋشى بايدەن اكىمشىلىگىنە ءبىرىنشى كەزەكتە ورتا ازياداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارۋعا كەڭەس بەرگەن ەكەن.
الدىمەن ايماقتاعى ءبىلىم-عىلىم ساپاسىن كوتەرۋگە، دەنساۋلىق سالاسىن زاماناۋي دەڭگەيگە جەتكىزۋگە اتسالىسۋ كەرەك. قازبا بايلىققا بوگىپ جاتسا دا، ورتا ازيا تۇرعىندارى ناشار تۇرادى. ايلىعى ىشىپ-جەمىنەن اسپايدى. تاپقان تابىسىن ءوزىن-وزى دامىتۋعا جۇمسايتىن جاعدايى جوق. مۇنداي ەلدەن باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاقتىڭ ءوسىپ-ونۋى ەكىتالاي.
ورتا ازياداعى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ دامىعان ەلدەردىڭ دەڭگەيىنەن ونداعان جىل كەيىن قالعانىن پاندەميا راستاپ بەردى. جۇزدەگەن، مىڭداعان ناۋقاس ءتيىستى ەم-دوم الا الماي، اۋرۋحانا توسەگىندە كوز جۇمدى. دەنساۋلىق سالاسى زامان تالابىنا جاۋاپ بەرە المايتىن ايماقتىڭ رەسەي مەن جۇڭگو اگرەسسياسىنا توتەپ بەرۋى دە نەعايبىل.
مىنەكەي، وسى ماسەلەنى تىلگە تيەك ەتكەن كاچينس بۇدان سىرت قىرعىزستانداعى سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسىنە ارنايى توقتالىپتى.
“بولاشاقتا تۇتاس ورتا ازيا سۋ تاپشىلىعىنىڭ زاردابىن تارتادى. مۇنىڭ سوڭى اعايىنداس ەلدەردىڭ ارازداسۋىنا ۇلاسۋى مۇمكىن. ايماقتاعى مۇزدىقتاردى زەرتتەپ، مۇنداعى تۇشى سۋدىڭ قورىن انىقتايتىن، اۋىز سۋدى ۇنەمدى، ۇقىپتى پايدالانۋعا ۇيرەتەتىن جوبالارعا قاراجات بولگەن ءجون. تامشى تامبايتىن تاقىر جەردە كوكونىس پەن جەمىس-جيدەك ءوسىرىپ وتىرعان يزرايلدەن ۇلگى السا ارتىق ەمەس. مۇنداي جوبالار قارجىلاي قولداۋدى قاجەت ەتەدى. بايدەنگە بەرەر كەڭەسىم وسى.
ورتا ازيانى جۇڭگو مەن رەسەيگە قارسى قويعاننان ەشكىم ەشتەڭە ۇتپايدى. اشىعىن ايتقاندا مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز. بۇگىن ايتىلدى، ەرتەڭ ۇمىتىلادى. بايدەن ايماققا شىن جانى اشىسا، مەن ايتقان ماسەلەرگە نازار اۋدارسىن”، – دەيدى ساياساتتانۋشى.
…
كاچينس اق ءۇيدىڭ جاڭا باسشىسىنا كوڭىلى تولمايتىنىن جاسىرمايدى. ايتۋىنشا بايدەننىڭ كومانداسىندا ءبىر كەزدەرى وباما اكىمشىلىگىندە وتىرعان “ارداگەرلەر” ءورىپ ءجۇپ، اراسىندا 90-شى جىلدارى كلينتونمەن جۇمىس ىستەسكەن اقساقالدار دا بار.
كلينتون دا، وباما دا سىرت الاڭداعى كونفليكتىنى رەتتەۋدە ارمياعا ارقا سۇيەگەن. ال بۋش اكىمشىلىگىنىڭ يراكقا اسكەر كىرگىزۋى اسىعىستىق ءارى اقش تاريحىنداعى ۇلكەن قاتەلىك بولعان.
“امەريكا تاعى دا سول سۇرلەۋگە تۇسەتىن ءتۇرى بار. بايدەن اكىمشىلىگىنىڭ سوڭعى كەزدەگى ريتوريكاسى امەريكالىقتاردى تاعى ءبىر ۇلى جورىققا ازىرلەپ جاتقانداي كورىنەدى. بايدەننىڭ پىكىرىنشە الۋەتى جاعىنان اقش-تان اسىپ تۇسەتىن مەملەكەت جوق.
اق ءۇي باسشىسى سوڭعى جىلدارى ەلدىڭ الەم الدىنداعى رەپۋتاسياسى تىم-تىم قۇلدىراپ كەتكەنىن ەسەپكە الماي وتىر. بۇعان ءتورت جىل بيلىك قۇرعان ترامپ قانا كىنالى ەمەس، تۇتاستاي العاندا وتكەن 20 جىل قاتەلىك پەن كەمشىلىككە تولى بولدى”، –دەيدى ساراپشى.
…
بايدەننىڭ تۇسىندا اقش پەن جۇڭگو، اقش پەن رەسەيدىڭ قارىم قاتىناسى قالاي ءوربيدى؟ اق ءۇي باسشىسىنىڭ قىتايمەن اراداعى كيكىلجىڭدى توقتاتقىسى كەلەتىنى راس پا؟
كاچينستىڭ ايتۋىنشا ترامپ ورتا ازيانى قىتايدان اۋلاق ۇستاعىسى كەلگەن. بەيجىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان “ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋ” (Belt and Road Initiative، رەد.) جوباسىن سىنعا الىپ، ايماق ەلدەرىنە قىتايمەن الىستان ارالاسۋعا كەڭەس بەرگەن.
امەريكانىڭ جاڭا پرەزيدەنتى كەرىسىنشە قىتايمەن ديالوگ قۇرۋعا ۇمتىلادى. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ساۋدا سوعىسىن توقتاتىپ، ترامپتىڭ تۇسىندا تۋىنداعان جاۋلاستىقتى جويۋعا تىرىسادى.
“البەتتە بۇل ايتۋعا عانا وڭاي. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق جانجال كوپكە دەيىن جازىلا قويمايتىن سىزات قالدىرىپ كەتتى.
ونىڭ ۇستىنە شىڭجاڭ ماسەلەسى بار.
وسى ولكەدەگى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان از ۇلتتاردىڭ جانايقايى بايدەننىڭ قۇلاعىن شۋىلداتىپ جاتقانى انىق. اق ءۇي باسشىلىعى مۇنى جاۋاپسىز قالدىرمايدى. بايدەن ساياسي رەپرەسسيانى توقتاتۋدى تالاپ ەتىپ، وسىناۋ ولكەدەگى قازاق پەن ۇيعىر جانە وزگە دە مۇسىلمان ۇلتتارعا تەڭدىك سۇرايدى.
اقش-تىڭ ادام قۇقىعىنا قاتىسى كوزقاراسى اۋەلدەن ايقىن. شىڭجاڭ ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشپەيىنشە قىتايمەن قارىم-قاتىناستىڭ تۇزەلۋى دە نەعايبىل”، – دەيدى ول.
سوندا ترامپ نە بىتىرگەن؟ شىڭجاڭداعى قىسىمعا ۇشىراعان جۇزدەگەن، مىڭداعان ادامعا دەر كەزىندە اراشا تۇسۋگە نە كەدەرگى بولدى؟
كاچينستىڭ ايتۋىنشا دونالد ترامپ ءسوز بوستاندىعى، ادام قۇقىعىنا الاڭدايتىن ادام ەمەس. ال جاڭا اكىمشىلىك بۇل ماسەلەنى الدىڭعى قاتارعا شىعارىپ وتىر.
“رەسەي؟ رەسپۋبليكالىقتار دا، دەموكراتتار دا رەسەيدى جاۋا كورەدى. بايدەننىڭ تۇسىندا ۆاشينگتون پەن ماسكەۋدىڭ اراسى جاقسارادى دەپ ويلامايمىن”، – دەيدى ەندريۋ مىرزا.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
