«Oılap qarańyz, bul strategıa sonaý 2012 jyly jaryq kórdi. Sodan bergi ýaqytta dóńgelengen dúnıeniń tórt taraby túgel ózgerdi.
Tıisinshe, Qazaqstannyń da keleshekke qatysty qaǵıdalary men ustanymdary ózgeriske túskeni qısyndy», – deıdi ol.
Aıta ketelik, bılik sonyń aldyndaǵy «Qazaqstan – 2030» strategıasyn merziminen buryn ári artyǵymen oryndap tastaǵanyn aıtqan.
Jańa strategıany qabyldaýǵa jahandyq ózgeris túrtki bolǵanyn tilge tıek etip, 2030-dyń ornyn 2050 baǵdarlamasy basqan-tuǵyn.
Soǵan saı bılik apparatyn basynan aıaǵyna deıin qaıta qurý, aımaqtarǵa ámirin júrgizetin astananyń yqpalyn azaıtý, ana men balaǵa kóńil bólý sekildi sandaǵan mindetter jańa strategıanyń kún tártibine engen.
«Bılik ózi ýáde etken dúnıelerdi tastaı qyldy deýge kelińkiremeıdi. Áıteýir tıip-qashyp oryndaǵan boldy. Ál-ázir «Qazaqstan – 2050» strategıasy qaıta qaraýdy qajet etedi, onyń maqsat-muraty kóńil kónshitpeıdi.
Nege? Sebebi, eskirdi. Mundaǵy mindetterdiń endigi jerde kádege asýy ekitalaı.
Birinshiden, tehnologıalyq dúmpý boldy. Álem ındýstrıaldy tóńkeristiń kelesi satysyna ótti.
Jalpy, mundaı strategıany únemi qaıta qarap, udaıy tolyqtyryp, jetildirip otyrý qajet. Óıtpediń eken, suranystan qalady. Eldiń kózinen ketedi, kóńilinen umyt bolady.
Transulttyq korporasıalar ár 3 jyl saıyn óz strategıasyn túgeldeı qaıta qarap, túzep-kúzep otyrady.
Syrttaǵy ahýal, ishki faktordy eskerip, ulttyq Strategıaǵa tolyqtyrý engizgen jón», – deıdi bul oraıda Boqaev.
Syrtqy faktor
Sarapshy buǵan túrtki bolatyn syrtqy 5 faktordy jipke tizgen eken.
Alǵashqysy. AQSH saıasaty. Jyl basynda Aq úı Orta Azıaǵa qatysty 2025 jylǵa deıingi jańa strategıany usyndy.
Ekinshisi. Qytaı. Beıjiń «Bir jol – bir beldeý» jobasyna barynsha basymdyq berýde. Osy arqyly aımaqtyń tamyryn basyp, aldymen ekonomıka, artynan saıası ıntegrasıalaýdyń amal-aılasyn izdestirmek.
Úshinshisi. Batys. Kúni keshe Eýroodaq Orta Azıamen áriptestikti arttyrýǵa arqaý bolatyn jańa strategıany tanystyrdy.
Tórtinshisi. Reseı. Odaqtasymyz 2035 jylǵa deıin áreket etetin jańa Energetıalyq strategıany qabyldaıdy. Máskeý osy arqyly aımaqqa yqpalyn júrgizýge yntyǵyp otyr.
Besinshisi. Ózbekstan. Tashkent aımaqqa yqpalyn júrgizetin ortalyqqa aınalýdy armandaıdy. Osy oıyn júzege asyrý úshin ulttyq strategıa qabyldap, áne-mine iske kirisýge ázir otyr.
Al ishki faktorǵa kelsek, Boqaevtyń pikirinshe, Qazaqstandaǵy membaǵdarlamalar arasynda ózara úndestik joq. Salaǵa jaýapty mınıstrlikterdiń saıasaty 2050 strategıasymen múlde úılespeıdi.
Ekonomıkadaǵy saýatsyz sheshimder halyq turmysynyń quldyraýyna alyp kelgen.
Partıalardyń óz paıymy joq, belgili bir áleýmettik toptyń soıylyn soǵa almaıdy.
İndet ildebaılap kele jatqan Qazaqstandy quzǵa qulatýǵa shaq tur. Osy otyz jylda bılikten ábden kóńili qalǵan áleýmet eshnársege eleń etpeıtin jaǵdaıǵa jetken.
«Áleýmet ádildik izdeıdi. Qoǵam demokratıaǵa sýsap otyr. Álgi Strategıada osy pýnktti attap ótken syńaıly. Sebebi bul qujatty jazarda bılik halyqpen aqyldasqan joq.
Bılik halyqtan qaımyǵatyn qoǵamda mundaı deńgeıdegi jobalarǵa el turǵyndary taıly-tuıaǵy qalmaı atsalysady.
Ashyǵyn aıtqanda, «Qazaqstan – 2050» strategıasy aspan kóginde qalyqtap júr. Mundaǵy qıalı dúnıeler halyqtyń shynaıy arman-tilegimen úılespeıdi», – deıdi Boqaev.
İshki faktor
Onyń paıymdaýynsha, jańa strategıany kelesideı 5 talappen tolyqtyrý qajet.
Birinshisi. Zańy bılikke de, buqaraǵa da ortaq, azamattardyń quqyǵy birinshi kezekte qorǵalatyn Ádiletti memleket qurý.
«Bul neni bildiredi? Ádiletti memlekette halyq bıliktegi at tóbelindeı topqa kleptokrattar retinde qaramaıdy. Bılik halyqtyń qabaǵyna qarap sóıleıdi, eldegi saıası hám ekonomıkalyq ózgeristerdi halyqpen aqyldasyp baryp qabyldaıdy», – deıdi Boqaev.
Qazirgi ahýal qandaı? 2020 jyldyń «quqyqtyq memleket» reıtıńinde Qazaqstan 128 eldiń ishinen 62-orynǵa turaqtady. Reıtıń mamandary Qazaqstandaǵy sot júıesi memapparattyń ashyqtyǵyna 2 degen baǵa qoıypty.
Ekinshisi. Naqty nátıje beretin áleýmettik strategıa qurý. Jurtty jumyspen qamtýdy sóz júzinde emes, is júzinde oryndaý. Qazba baılyqty satýdan túsken halyqqa tıesili dúnıeni ádil úlestirý.
Álemdegi eń baqytsyz elderdiń sanatynan «Baqytty elderdiń» qosynyna ótý.
«Álemdegi baqytty elderdiń alǵashqy ondyǵynda Danıa, Shveısarıa, Islandıa, Norvegıa, Nıderlandy, Shvesıa, Jańa Zelandıa, Avstrıa jáne Lúksembýrg tur. Qazaqstan 50-orynda. Ózbekstan bizden ozyq tur», – deıdi Boqaev.
Úshinshisi. Bıznesti damytýǵa qolaıly jaǵdaı jasaý. Memleket bıznesti qoldaýdyń jańa tetigin izdestirgeni jón.
Bul mindetti oryndaı alsa, ulttyq ekonomıkany aman alyp qalady. Al eger...
«Al eger bári de daýryqpa, naýqan deńgeıinde júrgizilse, ulttyq ekonomıka bıznespen birge qurdymǵa ketedi. Bıznesti alqymnan ala bergenshe, onyń normatıvtik-quqyqtyq bazasyn jeńildetý kerek», – deıdi saıasattanýshy.
Tórtinshisi. Memlekettiń óz halqyn ózi asyraı alatyn álýeti bolýy kerek. İndet azyq-túlik qaýipsizdigi qanshalyqty ózekti ekenin aıshyqtap berdi.
Buǵan baǵa beretin The Global Food Security Index-inde bizdiń el 48-inshi orynda tur.
Besinshi jáne eń basty talap: halyqty memleket isine aralastyrý. Saıasatty jurttan jyryp almaý. Demokratıalyq ınstıtýttardy bıliktiń buǵaýynan bosatý. Olarǵa shyn mánindegi erkindik berý. Oı erkindigi men sóz bostandyǵynyń saltanat qurýyna jol ashý.
«Osymen baılanysty reıtıńte Qazaqstan 167 eldiń ishinde 139-orynda tur. Tómen. Óte tómen kórsetkish. Halyq pen bıliktiń arasy qanshalyqty alshaq ekenin osyǵan qarap-aq baǵamdaýǵa bolady», ؘ – deıdi Boqaev.
...
Toq eterin aıtqanda, «Qazaqstan – 2050» strategıasyn túbegeıli jańartatyn kez keldi. Soǵan saı membaǵdarlamalardy da qaıta qaraý qajet.
Sóı degen Boqaev bulardyń nátıjesizdigin naqty anyqtaıtyn aýdıt júrgizgen jón degen ustanymda.
«Sosyn eger Strategıany qaıta qarap jatsaq, ony talqylaýdan qalyń buqara qalys qalmaýy qajet. Buǵan qoǵam atsalysqanda ǵana strategıa shynaıy ómirge birtaban jaqyn bolady.
Qoǵam ózi túsinbegen qujattyń qyr-syryna úńilmeıdi, qyzyqpaıdy. Eski strategıany meńzep otyrmyn. Bizge anyq-qanyq maqsaty bar, halyqtyń talap-tilegimen úndesetin jańa qujat qajet. Al naýqanshyldyqqa urynsaq, «baıaǵy jartas, sol jartastyń» kebin kıemiz», – deıdi saıasattanýshy.
Boqaev eskini súrip tastap, jańa Strategıany qabyldaýǵa Toqaevtyń ózi ynta tanytar degen senimde.
«Bálkim, Qaýipsizdik Keńesiniń kezekti otyrysynda bul oıyn ortaǵa salar. Al ony oryndaýdy jańa Úkimetke júktegen jón shyǵar. Qalaı bolǵanda da, ulttyq deńgeıdegi áleýmettik-ekonomıkalyq strategıaǵa sýsap otyrmyz. Bizge túsinikti jazylǵan, ishki-syrtqy faktordy teń ustaıtyn qujat qajet», – deıdi ol.
Ázirlegen Dýman BYQAI
