Búgingi zamannyń "geroıy" kim?
Qazaq halqynyń tarıhyna kóz salǵan adam ótken dáýirlerde el múddesin bárinen de bıik qoıǵan aımańdaı azamattardyń kóp bolǵanyn baıqaımyz. Bul bizdiń tarıhymyz. Tehnologıa damyp, ınnnovasıalyq ómirge aıaq basqan qazirgi zamanda el damýyna katalızator bolyp júrgen azamattardy kópshilikke nasıhattaýdyń mańyzy zor.
Bul týrasynda Elbasy Nursultan Nazarbaev óziniń maqalasynda: «Ult maqtanyshy bizdiń burynǵy ótken batyr babalarymyz, danagóı bılerimiz ben jyraýlarymyz ǵana bolmaýǵa tıis. Men búgingi zamandastarymyzdyń jetistikteriniń tarıhyna da nazar aýdarýdy usynamyn. Bul ıdeıany «Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» jobasy arqyly iske asyrǵan jón. Elimizdiń Táýelsizdik jylnamasy jazyla bastaǵanyna nebári 25 jyl boldy. Bul tarıh turǵysynan qas qaǵym sát desek te, elimiz úshin ǵasyrǵa bergisiz kezeń. El damýyna zor úles qosqan azamattardyń ózderi men olardyń tabysqa jetý tarıhy ádette qurǵaq faktiler men sıfrlardyń tasasynda qalyp qoıady. Shyn máninde, Qazaqstannyń árbir jetistiginiń artynda alýan túrli taǵdyrlar tur», – degen bolatyn. Óte oryndy aıtylǵan pikir. Ár zamannyń óz geroıy bolýy shart.
Memleket basshysy atap kórsetken osy bir mańyzdy baǵytta basshylyqqa alǵan "Qala men Dala" gazeti Táýelsizdigimizdi nyǵaıtýǵa kúsh salyp, qoǵamdyq ómirimizdiń ár salasynda eńbek etip júrgen azamattar jaıynda oı tolǵaýdy jón sanap otyr.
Baqytjannyń oıy
Tilge qatysty aıtsaq, qazir áleýmettik jelilerde latyn qarpine kóshý máselesi qyzý talqylanyp jatyr. Bireý ótken durys deıdi, bireý ótpeý kerek deıdi. Biraq osynyń ózi durys emes. Óıtkeni latyn qarpine kóshýdi Qazaqstan baıaǵyda sheshilgen. Osy rette «Bul arada qoǵam aldynda oǵan qalaı kóshemiz, álipbı jobasy qalaı bolady degen naqty másele talqysy tur. El osyny durys túsinbeı júr», – dep oryndy pikir aıtyp júrgen jas saıasattanýshy Baqytjan Buqarbaıdyń qazaq tilin órkendetý jolyndaǵy atqarǵan naqty isterine toqtalǵandy jón sanap otyrmyz.
– Prezıdent osyǵan deıin elimizdiń 2050 jylǵa arnalǵan strategıalyq baǵdarlamaǵa súıenip, óziniń halyqqa Joldaýynda latyn qarpine kóshý týraly aıtqan. Ol Joldaý shyqqanǵa deıin qoǵamda osy taqyrypta talqylaý boldy. Kóshemiz be, kóshpeımiz be degen. Al ol Joldaýdyń jaryq kórgenine de 5 jyl boldy. Sodan soń, mine Elbasynyń latyn qarpine kóshýdiń ár qadamyn naqtylaıtyn maqala jaryq kórip otyr. Demek, bul máseleniń sheshimi áldeqashan qabyldanǵan, sondyqtan ol kerek pe, kerek emes pe degendi talqylaýdyń qajeti joq, – deıdi saıasattanýshy.
Latyn álipbıine kóshýdiń tórt ereksheligi
Qazirgi ózekti másele latyn qarpiniń modelin jasaýda bolyp tur. Utylyp qalmaýymyz kerek. Baqytjan Buqarbaı utymdy nusqa retinde kompúter túımetaqtasyndaǵy áripterdi qazaq dybystalýyna aıryqsha mán berý kerek ekenin alǵa tartady. Latyn qaripterine súıenip, qosymsha jańa tańbalar jasaýdyń qajeti joq degendeı pikirler aıtylyp júrgeni belgili. Qalaı degenmen de qazir latyn qarpiniń álipbıi qandaı bolady, adamdardyń oǵan beıimdelip, tóselýi degen kezeńdi júzege asyrý mańyzdy.
Saıasattanýshynyń pikirinshe, latyn qarpine kóshýdiń 4 erekshe qasıeti bar.
Latyn qarpi – aǵylshyn tili, ǵylymnyń tili. Dúnıede jańalyq shyǵyp jatsa, ol bizge aǵylshyn emes, orys tilinde, ıaǵnı kırılısa arqyly kelip jatyr. Mysaly, «polısıa» sózin nege «polıs» dep aıtpasqa? Al osy sózdi kırılısamen kóz aldymyzǵa elestetsek, ol tipti basqa maǵynaǵa ıe. Al aǵylshynsha, ıá onyń polısıa ekenin bireý aıtpasa da túsinemiz. Bir jaǵynan, ol qazaq tiliniń úndestik zańdylyǵyna da qaıshy emes.
Ekinshiden, qazaqtardyń ózi kırılısanyń sheńberinde qyzyl keńirdek bolady. Máselen, rejım sózin alalyq. Qazaqsha da solaı jazýǵa bolady, biraq oǵan qarsylar da kóp. Iaǵnı, latyn qarpine aýyssaq, osyndaı daýlarǵa ózdiginen núkte qoıylady.
Úshinshiden, bul órkenıetti tańdaýymyzǵa qajet. Qoldanyp jatqan zattardyń quramy týraly derekter nemese ómir súrý saltynyń ózi, máselen, tez tamaqtaný, kıiný, tyńdaıtyn mýzyka, mádenıet – barlyǵy qaı jaqtan kelip jatqanyn jaqsy bilemiz. Sondyqtan bulaısha adamdardyń osy maqsattaryna jaqyndatyp, ýaqyttaryn únemdeýge kómektesýge bolady.
Tórtinshiden, túrki áleminiń barlyǵyna derlik latyn qarpin qoldanady. Qyrǵyzdardy sanamaǵanda.
Iaǵnı, biz sońǵylardyń biri bolyp kóshemiz, latynǵa kóshsek.
Sondyqtan buǵan deıingi memleketterdiń tájrıbesi bizge jaqsy úlgi bola alady, olardyń qatelikterin qaıtalamaýǵa tyrysýymyz kerek, – deıdi Baqytjan Buqarbaı.
Kóshe ataýlary baıaǵyda latynǵa kóshken…
Sondaı-aq saıasattanýshy latyn qarpine kóshýge narazylarǵa qarsy argýment keltirdi.
– Latyn qarpine kóshýge qarsylar "Ol búdjetke aýyr salmaq túsiredi, odan da ol aqshaǵa jol jóndep, mektep pen balabaqsha salmaımyz ba" degendeı argýmentterdi alǵa tartady.
Shynyn aıtqanda, bul oıdy basqa arnaǵa buryp jiberip, máseleniń mán-maǵynasyn joıý. Árıne, ol durys emes.
Iá, bul arada kóp nárse aýysady. Tıpografıalyq zattar túgeldeı jańarady. Kóshedegi jazýlar men belgiler aýysady. Kósheniń ataýlary men qujattar jańarady. Biraq qujatty merzimi kelgende onsyz da aýystyrasyz. Bul arada kóshtik eken dep bárin jappaı aýystyra bermeıdi ǵoı. Máselen, qujattardy merzimine qaraı aýystyrady degendeı. Kóshe tańbalary eskirdi me, josparǵa saı aýystyrý merzimi jetti me, sol kezde latynshasy qoıylady.
Jańa tólqujatta onsyz da latynsha jazý bar, qazir kóshe ataýlary da latynsha jazylyp júr, ıaǵnı bul proses aqyryndap bastalyp ketken.
Eń bastysy, halyqtyń úırenýine ýaqyt berý kerek. Elbasy maqalasynda kırılısa men latyn qarpiniń qoldanysy qatar júredi dep aıtyldy. 10-15 jyl júrsin delik. Tarıhı turǵydan qaraǵanda, 10-15 jyl qas-qaǵym sát. Ótedi de ketedi. Másele, biraq, menińshe, osylaı sheshiledi.
Qazaq tilinde sóılep, qazaq tilin damytyp júrgender úshin bul – prıorıtet. Kesip, qarsy bolǵandarǵa ony túsindirý qıyn. Biraq alańdaıtyn da jaǵdaı bar. Myna biz tóte jazýdy paıdalanyp, latyn qarpine kóshkende kóptegen tóte jazýdaǵy eńbekter aýdarylyp úlgermeı qaldy. Onyń túsinikti sebepteri de boldy. Óıtkeni bólshevıkter ıdeologıasyna kerek emes dúnıeler aýdarylmady. Al qazirgi jaǵdaı basqasha. Árıne, ádebıettiń barlyǵy 100 paıyz latyn qarpine aýystyryla ma, ol da úlken másele.
Endi ese qaıtaratyn kez kep turǵan sekildi. Múmkin keńestik ıdeologıaǵa qurylǵan sosrealızmdegi ábedıettiń qajeti joq shyǵar bizge.
Jalpy, latyn qarpine kóshkende ádebıetimiz, órkenıetimiz qazaq mádenıetine saı bolýy kerek. Bul qatar júretin proses, menińshe. Jáı qarip eshqandaı ról atqarmaıdy. Qarip til men mádenıetińdi beıneleıtin bir dúnıe. Olaı bolmasa, qarip óziniń fýnksıasyn joıyp alady. Iaǵnı, latyn qarpine kóshýdi ulttyq mádenıet, ulttyq ádebıetti qalyptastyratyn dúnıe retinde qarastyrý kerek.
2017 jyldyń sońyna deıin latyn qarpiniń álibıin túzý tapsyrmasy naqtylandy. Osyny qadaǵalap, mamandardan surap, únemi nazarda ustaýymyz kerek. Múmkin belsendiler tobyn quryp jiberý kerek pe? Áıtpese bir adamnyń úni eshkimge jetpeıdi. Jaıaýdyń shańy shyqpas, jalǵyzdyń úni shyqpas demekshi, ortaq múdde bolsa da jeke-jeke áreket qylǵan soń daýysymyz estilmeı qalýy bek múmkin.
Qazaq tilin úıretý kýrsyn ashqan Baqytjan myrza qazirgi qazaq tilin kóterip turǵan demografıa ekenin basa aıtady.
