Islam dini qazaq dalasyna taralǵannan bastap, ǵasyrlar boıy halyqtyń ómirsheń rýhanı-moraldyq qundylyqtarymen, ádet-ǵuryp, salt-dástúrlerimen kirigip, din men dástúr birligin qurady. Óz bolmysynda moral máselesine basa mán beretin ıslam dini rýhanı qundylyqtardy pir tutqan qazaq tóltýma rýhanıatymen úndeskende, din men dástúrdiń asqaq adamgershilik ustanymdarǵa negizdelgen qaıtalanbas biregeı suhbaty qalyptasty.
Qazaq salt-dástúrleri men ıslam dininiń astasýy jóninde az aıtylyp, az jazylyp júrgen joq. Islam dini men qazaq salt-dástúrleri arasynda ǵasyrlar boıy ornyqqan ashyq suhbat bar. Ol suhbattyń irgesin keshegi ateısik qoǵam – Keńester Odaǵy da ydyrata alǵan joq. Jahandaný úderisi beleń alǵan búgingi dáýirde ókinishke oraı sol tabıǵı suhbatqa syna qaǵyp, shabýyl jasaý faktileri kezdesip otyr. Myń jyl boıy halyqtyń ózimen bir jasasyp kelgen, turmysyna, sanasyna, bolmysyna sińip, rýhymen tutasyp ketken dindi qol jetpes kúrdeli dúnıege uqsatyp, qıly-qıly tápsirmen túsindirip, halyqtan qasaqana alystatý úderisi oryn alýda. Qazaqty ıslamǵa jańa kirgen el sekildi kórsetip, ǵasyrlar boıy qalyptasqan dástúrdi, ǵulamalar júrgen joldy mansuqtap, qazaq rýhanıatynyń kúre tamyryn qyrqýǵa baǵyttalǵan arandatýshy áreketter saldarynan dástúrli qundylyqtar kúıreýge ushyraýda.
Qazirgi aqparat keńistiginde ıslam dini men qazaq dástúrlerin mádenıetter suhbaty men dúnıetanym úndestigi aıasynda qarastyrýǵa keri baǵyttalǵan mynadaı tendensıalar baıqalady:
- Islamǵa deıingi jetistikterdi joqqa shyǵarý.
- Qazaq salt-dástúrleri men yrym-tyıymdaryn teristeý.
- Qabir zıaraty máselesin ýshyqtyrý.
- Keńestik kezeńdi rýhanı tuldyr dáýir retinde tanytý.
- «Táńirshildik» aǵymy týraly jalǵan daqpyrt taratý.
- Islamǵa deıingi jetistikterdi joqqa shyǵarý – din tazalyǵyn ózderimen ǵana baılanystyrǵysy keletin ıslam atyn jamylǵan radıkaldy aǵym ókilderi tarapynan qazaqty sanaly túrde rýhanı tamyrynan ajyratýǵa baǵyttalǵan áreketterdiń alǵashqy satysy.
Islamǵa deıingi qazaq dalasyn ıslamǵa deıingi arab ólkesimen salystyrý múmkin bolyp tabylmaıdy. Árıne, arabtardyń ıslamǵa deıingi tarıhy tuldyr emes, belgili bir dárejede ózindik mádenı jetistikterge, ásirese sóz ónerinde eleýli tabystarǵa qol jetkizgen bolatyn. Degenmen jalpyhalyqtyq dástúrde qandy qanmen jýý, tuńǵysh qyz perzentin tirideı kómý, nekeden tys qatynastardy qalypty jaǵdaı sanaý sekildi nadandyq ǵuryptar keńinen taralyp, el ómirine úlken aýyrtpalyq týdyrǵany aıqyn edi. Sondyqtan da bertinde arab halqynda ıslamǵa deıingi kezeń «jahılııa» – nadandyq dáýiri atandy.
Al búgingi qazaq dalasynda ıslamǵa deıingi dáýirde birqudaılyq qaǵıdalary men izgilik ustanymdaryna negizdelgen túrkilerdiń tól dini – táńirlik senim saltanat quryp turdy. «Obal», «kıe», «qut» sekildi qasterli uǵymdar arqyly tereń tamyrly rýhanı qundylyqtardy qalyptastyrǵan, izgilik pen úndestikke negizdelgen táńirlik senimniń dilimizdegi, dástúrimizdegi, mádenıetimizdegi izderi áli saırap jatyr.
Islamǵa deıingi dáýirde joǵary dárejede uıymdasqan ákimshilik-basqarý júıesi, jaýyngerlik ónerdi tereń meńgergen áskeri, tas kitaptarǵa tarıhyn tańbalaǵan jazý mádenıeti bolǵan, jarty álemdi jaýlap, «bastyny eńkeıtip, tizelini búktirgen» Kók Túrik qaǵanatynyń mádenı jetistikteri de álem órkenıetinen óz ornyn aldy. Olardyń adamgershilikti tý etken mol rýhanı murasy búginge deıin saqtalyp jetti, ulttyq dúnıetanymymyzǵa negiz bolyp qalandy. Kók túrikterge deıingi «tarıhtyń dyraý qamshysy bolǵan» saqtar men ǵundardyń dańqty tarıhyn da jasyryp-jabý múmkin emes.
Mundaı burys aqparattar, birinshiden, el azamattarynyń otanshyldyq sezimine syzat túsirip, tól tarıhyna degen teris kózqaras qalyptastyrady. Ekinshiden, rýhanı tamyrynan alystap bara jatqan qazirgi qazaqstandyq qoǵam úshin ejelgi tarıhyn tuldyr etip kórsetý kúretamyryn qyrqýmen birdeı qaýipti. Úshinshiden, ıslamdaı uly dinniń abyroıyn oǵan deıingi jetistikterdi joqqa shyǵaryp, jalǵan tarıh jasaý arqyly kóterý múmkin emes. Kerisinshe sol jetistikterdi rýhanılyqtyń bıik satysyna kótergeni, qazaq dalasynda belgili bir tarıhı kezeńderde ómir súrgen dinder arasynan oq boıy ozyp shyǵyp, jeke-dara tańdalyp, ult dinine, ata dinge aınalýy ıslamnyń shyn mánindegi ozyqtyǵyn aıqyndaıdy.
- Qazaq salt-dástúrleri men yrym-tyıymdaryn teristeý– qazaq musylmandyq mádenıetin joqqa shyǵarýǵa baǵyttalǵan áreketterdiń eń pármendi quraly retinde qyzmet etýde. Qazaq ádet-ǵuryp, salt-dástúrlerin eshbir sharıǵatsyz ıslamǵa qarsy qoıyp, kúpirlik pen nadandyqtyń, Allaǵa serik qosýdyń kórinisi retinde aıyptaý múddeli toptar tarapynan beleń aldy. «Salt-dástúrimizdi aqylǵa qonbaıtyn, ǵylym-bilimge qaıshy, sanany ýlap, dinsizdikke, ımansyzdyqqa ushyratatyn negizi joq yrym-syrymnan ajyratyp alý kerek, bul ata-baba dástúrine degen qurmet pen súıispenshiliktiń kórinisi bolmaq» degen jasandy urandar jekelegen BAQ-tarda birshama jalaýlatyldy.
Kelinniń sálem salýy, árýaqtarǵa quran baǵyshtaý, kózmonshaq, tumar taǵý, tásássýl jasaý sekildi qazaqtyń izet pen qurmetten jáne izgilik dini ıslamnan bastaý alǵan ıgi dástúrleri radıkaldy ıdeologıa jetegine ergen qandastarymyzdyń súıikti mysalyna aınaldy. Osyndaıda qazaqtyń «Qarǵystyń jamany óziń bilme, bilgenniń tilin alma» degeni oıǵa oralady. Adam bilmegeniniń jaýy. Bilimsizdikti asqyndyra túsýge múddeli tarap taǵy bar. Sharıǵatty dendep bilmegen, tústep tanymaǵan, rýhyn sezinbegen shala saýatty býyn jalǵan urandar jeteginde óz ultynan jattanýda.
Osy oraıda eń aldymen «aqylǵa qonbaıtyn, ǵylym-bilimge qaıshy, sanany ýlap, dinsizdikke, ımansyzdyqqa ushyratatyn negizi joq yrym-syrymdar» qazaq mádenıetinde joqqa tán ekendigin atap aıtýǵa týra keledi.
Birinshiden, árbir yrym-tyıymnyń negizinde tek senimge qatysty ǵana emes, ǵylymǵa, ásirese medısınaǵa qatysty da kóptegen sebepter bar ekeni ǵylymı turǵydan áldeqashan dáleldengen. Ekinshiden, sharıǵatqa qaıshy sanalatyn táńirlik senimnen qalǵan yrym-tyıymdardyń kópshiliginiń qazirgi kúni ǵuryptyq (rıtýaldyq) jaǵy ǵana burynǵysha saqtalyp, senimdik jaǵy, mazmuny múlde ózgerip ketti. Birqatar yrymdardyń negizinde kóne táńirlik senimniń izi bar ekenin eshkim joqqa shyǵarmaıdy, biraq qazir mundaı yrymdardy eshkim ejelgi túsinikterge negizdep jasamaıdy. Mysaly, aq bosaǵa attap, otqa maı quıyp jatqan qazirgi kelinder bul yrymdy ot pen maıǵa tabynǵandyqtan jasamaıdy, ata-baba dástúrine degen qurmetpen «burynǵy-sońǵynyń joly» jasaıdy. Iaǵnı qazaqy tanymda qalyptasqan «shyraǵym sónbesin», «otym óshpesin» degen ıgi tilekpen qaıyryn Alladan tilep, otqa maı quıady.
Yrym bólek te, nanym bólek. Yrym tikeleı nanymnyń kórinisi bolsa, qazaq ekeýine eki ataý bermes edi. Yrymda «osylaı etse, solaı bolady» degen úzildi-kesildi nanym-senim emes, «osylaı etsek, solaı bolsa eken» degen tilek, nıettený, suraý turady. Onyń bárin adam shyn nıetimen jaqsylyqtan úmit kútip jasaıdy. Al jaqsylyqty jalǵyz Jaratýshynyń ǵana beretinin atamyz qazaq «Jamandyq kórsem ózimnen, jaqsylyq kórsem qudaıdan» dep bir-aq aýyz sózben bekitken. İzgi nıetpen jasalǵan yrymdardy Paıǵambarymyzdyń da unatqany hadısterde keltiriledi.
Qazaqtyń yrym-tyıymdary ózin-ózi tepe-teńdikke keltirip, tabıǵı túrde júrip jatqan úderis. Taǵy bir eskeretin nárse – yrymdy oryndaǵannan din ıslam jolynan azyp, kúpirlikke salynyp, basqa dinge aýysyp ketken eshbir qazaq joq. Qazirgi qazaqtyń ıntellektýaldyq deńgeıiniń táńirlik senimge ılanǵan babalarynan aıyrmasy jer men kókteı. Joǵaryda aıtylǵan yrym men nanymǵa qatysty jaıttardy búgingi qazaqtyń kópshiligi ajyrata biledi.
Qazaqy yrymdar kún sanap turmysymyzdan alystap, jutap, joıylyp, tutynýshysy azaıyp bara jatyr. Zaman aǵymyna ilese almaǵan talaı yrymdar óz-ózinen qalyp qoıýda. Al jaqsylyqtan úmittendiretin, izgi isterge jeteleıtin, janǵa dúnıege senim uıalatatyn jaǵymdy yrym-tyıymdar ult dúnıetanymynyń ajyramas bir bóligi retinde ómir súrýge quqyly.
Ulttyń minezi men dástúrleri – egiz uǵym. Birinen biri týyndap, birin-biri qalyptastyryp jatady. Din qaǵıdalarynyń senimdik jaǵyn dindes ulttar ózgerissiz qabyldaıdy, alaıda bir ulttyń dástúrin ekinshi ult kóshire almaıdy. Oǵan dinimiz de májbúrlemeıdi. Arab ta, qazaq ta ıslam dini aıasynda damyp kele jatqan ulttar, biraq dástúrleri qabysa bermeıdi. Bir ǵana balanyń dúnıege kelýine baılanysty keıbir rásimderdi alaıyq. Arabtar náresteniń dúnıege kelgenine 7 kún tolǵanda, shashyn alyp, shashynyń salmaǵymen birdeı sadaqa beredi. Qazaqy dástúrde dúnıege náreste kelgende shildehana jasalady, besikke salynady, jıyrma kúnde kishi qyrqynan, otyz toǵyz nemese qyryq bir kúnde úlken qyrqynan shyǵarady. Qyryq izgi tilek aıtyp, qyryq qasyq sýmen jýyndyrý, shash-tyrnaǵyn alý, kelýshilerge «juǵysty bolsyn» dep syı káde berý (qazaqsha sadaqa) – qazaqqa tán dástúrler. Eshkim eshbirin sharıǵatqa shalys dep aıyptaı almasa kerek.
Qazaqy minez ben dúnıetanymda izet pen qurmetke erekshe mán beriledi. «Qazaqy minez» degen uǵymnyń ózi kishipeıildilik, darhandyq, erkindik tárizdi kesek minezdermen aıqyndalady. Sol qazaqy minezdiń tinin quraǵan kishipeıildiliktiń kórinisi ispetti dástúrlerdiń biri – kelinniń sálem salýy. Árbir amal nıetimen qaıyrly, al qurmetteý nıetimen sálem salýdyń sájdege jyǵylýmen bir emestigi, tabyný nıetinde jasalmaǵandyqtan, Allaǵa serik qosýmen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyny aıdan-anyq. Kórnekiden kómeski jasap, saý adamdy aqylynan adastyratyn jalǵan úkimder jasaýshylardyń túpki nıeti – dástúrli qundylyqtarǵa syna qaǵyp, ishki turaqtylyqqa nuqsan keltirý.
- Qabir zıaraty máselesin ýshyqtyrý. Qabirlerge, áýlıelerge zıarat etý – qazaq salt-dástúrleriniń yqpaldy bir bóligi, ǵasyrlar boıy qalyptasqan tárbıe ınstıtýty. Osy yqpaldy ınstıtýtty halyqtyń sanasynan sylyp tastaýǵa tyrysýshylyq din men dástúr birligine qarsy baǵyttalǵan is-qımyldyń maqsatty jeke bóligi deýge bolady. Bul oraıda radıkaldy aǵym ókilderi «Ata joly» sekildi zıarat ádebin dúnıaýı maqsattarǵa paıdalanyp, túsinispeýshilikterdiń týyndaýyna sebep bolǵan uıymdardyń is áreketinen týyndaǵan teris kózqarasty tıimdi paıdalanýda. Qabirge zıarat etýdi serik qosý kúnásimen baılanystyrýǵa kúsh salýshy aǵymdar bul áreketterin asqan ultjandylyq belgisi retinde tanytýǵa tyrysyp baǵady. «Ult úshin kúnáni dástúrge aınaldyrý – qurdymǵa bet burý bolmaq. Osy turǵyda ultymyz úshin úlken qaýiptiń biri – serik qosý kúnási dep aıta alamyz», «Azǵyrýshy shaıtannyń adamnyń osal tusyn izdeıtini, qazaq halqynyń osal tusy – árýaqty syılaǵany ekendigi belgili. Árýaqty syılaý ornyna syıynýmen aınalysatyn serik qosýshylardyń shyǵa bastaýy ult rýhynyń daǵdarysy bolyp tabylady» dep bastalǵan «qamkóńil» ári qyzý nasıhattardyń, zıarat máselesin ýshyqtyra túsý maqsatynda kóptep daıyndalyp, taratylǵan ótirik shyny-aralas dybystyq-beıne taspalardyń, BAQ jáne ǵalamtor materıaldarynyń sońy qabirler men qulpytastardy qıratý áreketine ákelip soqtyrǵany kózi qaraqty kópshilikke jaqsy málim.
Qabirge zıarat etýdi serik qosý kúnásimen baılanystyrý qanshalyqty qısyndy degenge kelsek, qabirdi zıarat etýge, árýaqtarǵa quran baǵyshtaýǵa ıslamnyń tyıym salmaıtyny, qaıta qoldaıtyny belgili. Baǵyshtalǵan quran sońynan árbir musylmannyń Alladan tilek surap, duǵa etetini belgili jaıt. Osy tilekti qabir basynda aıtqany úshin ǵana adamnyń árýaqqa syıynǵan bolyp sanalmaıtyny anyq. «Serik qosý kúnásine batty» dep aıyptaıtyndaı, kesenege baryp, qol jaıyp otyrǵan adamnyń Alladan tilek suramaı, árýaqqa syıynyp otyrǵanyn qalaı dáleldeýge bolady?
Islamda ǵasyrlar boıy qabir zıaratynyń birtutas ádebi qalyptasqan. Neden bastap, qalaı aıaqtaý, neni jasaý, neni jasamaý kerek – barlyǵy belgilenip, ara-jigi aıqyndalǵan. Túrki-qazaq dalasyna ıslamnyń alǵashqy engen kezeńinen – Vİİİ ǵasyrdan bastap zıarat ádebimen jergilikti halyq etene tanysty, ony ǵasyrlar boıy ustanyp, óz dástúri men dúnıetanymynyń ajyramas bóligine aınaldyrdy. Bul jaıynda az aıtylyp, az jazylyp júrgen joq. Másele múddeli tulǵalar tarapynan qate uǵymdardyń qasaqana órshitilip, tolassyz ýaǵyzdalýynda bolyp otyr.
Qabir zıaratyndaǵy birqatar túsinispeýshilik taýassýl máselesiniń durys uǵynylmaýynan týyndaıdy. Allanyń kórkem esimderin, paıǵambarymyzdyń nemese taqýalardyń qurmetin dáneker etip, solardyń qurmetine tilek tileý úrdisi ıslamnyń bastapqy kezeńderinen bar ekeni belgili. Quran aıattarynan, Paıǵambar hadısterinen bastaý alǵan bul taýassýl úrdisi óz kezinde pikir kelispeýshilikterin týyndatpaı qalǵan joq. Degenmen durys oryndalǵan taýassýldiń, ıaǵnı dáneker etilýshiden (paıǵambardan, áýlıe-taqýalardan) emes, jalǵyz Jaratýshydan ǵana kómek suraýdyń sharıǵatqa qaıshy iske jatpaıtyny da talaı ǵulamalar tarapynan dáleldengen.
Qazir belgili bir aǵymdardyń bel alyp, zıarat máselesinde saýatsyzdyqtyń kúsheıýine sebep bolyp otyrǵany málim. Biraq ol saýatsyzdyqty qasiretti qaýipke, uly dertke balaýdyń qajeti joq. Adam tanymynyń shatasýy ásirese qazirgideı ıdeologıalyq-formasıalyq ótpeli kezeńderde kúsheıedi. Budan shyǵýdyń joly shabýyldaý emes, aǵartý, nasıhattaý jumystary bolýǵa tıis. Zıarat ınstıtýtyn túbegeıli joıýǵa tyrysý áreketi asa qaýipti. Óıtkeni zıarat ınstıtýty joıylǵan jerde paıda bolǵan rýhanı bos keńistikti mindetti túrde ásire destrýktıvti aǵymdar jaýlaıdy. Qazaqta buryn-sońdy bolmaǵan qabir qıratý sumdyǵy da osyndaı oısyzdyqtardan týyndady.
Qulpytastardy qıratý oqıǵalary – ıslamnyń birigýge bastaıtyn kemel ilimin tanyp-túsinbegen azamattardyń bólinýge ıtermeleıtin alaýyzshyl aǵymdardyń ıdeologıasyna boı urýynyń ashshy saldary. Shyn máninde ıslamda qabirdi qıratý turmaq, ony aıaq asty etýge, ústine otyrýǵa, tipti súıenip turýǵa da tyıym salynatyny belgili. Qabir ádebin saqtamaýdy bylaı qoıǵanda, ony qıratý isine deıin barý sol áreketti jasaýshynyń rýhanı-adamgershilik turǵydan quldyraýynyń da saldary bolyp tabylady.
Ulttyq negizden alystap, dástúrli qundylyqtaryn qunsyzdandyrǵan býynnyń tobyrlyq psıhologıaǵa beıim keletini belgili. Qazaq qazaq bolǵaly óz tarıhyn ózi talqandardaı qasıetsizdikke boı uryp kórgen joq. «Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy» degen ustanymdy úlgi etken ulttyń búgingi býyny ata-babasynyń mazaryn qıratyp jatsa, muny rýhtyń jutaýy, sananyń jattanýy, tarıhı tamyrymyzdan irge ajyratýdyń kórinisi demeske laj joq. Bul eń aldymen ult urpaqtarynyń rýhanı sabaqtastyǵynyń joıylýyna kúsh salyp otyrǵan múddeli taraptar áreketiniń teris nátıjesi ekeni kúmánsiz.
- Keńestik kezeńdi rýhanı tuldyr dáýir retinde tanytý. Bul ádis – qazaqtyń dinı-ulttyq biregeıligin joqqa shyǵarýdyń keshendi ádistemesiniń bir bóligi. Dálirek aıtqanda ıslamǵa deıingi jetistikterdi joqqa shyǵarý, qazaq salt-dástúrleri men yrym-tyıymdaryn teristeý, qabir zıaraty ádebin Allaǵa serik qosý kúnásimen baılanystyryp ýshyqtyrý áreketteri kútkendegideı nátıje bermegen soń, nasıhatty basqa arnaǵa burýdyń bir joly bolyp otyr. Bul ádis boıynsha: «Qazaqtyń ejelden musylman bolyp kele jatqany shyndyq (qandaı musylman bolǵany basqa másele), biraq keshegi Keńes úkimetiniń dinsizdendirý saıasaty saldarynan qazaq dininen aıyrylyp, seniminen jurdaı boldy. Din úıretetin moldalar elden bezip ketti, birde-bir meshit-medrese qalmady, qysqasy halyq jetpis jylda barlyq din-ımanynan aıyryldy. Táýelsizdik alǵannan keıin ǵana qazaq dindi jańadan qabyldaı bastady, onda da óz elinde din biletin eshkim qalmaǵan soń, shetten oqyp kelgen azamattardyń arqasynda ıslamǵa qaıta bet bura bastady» degen daqpyrtqa ılandyrý belsendi túrde júrgizilýde.
Shyn máninde jetpis jyl tarıh úshin kózdi ashyp-jumǵandaı qysqa kezeń ekeni belgili. Keńestik bılik dinsiz dáýirdi ornatýǵa bel sheshe kiriskenimen 1930-jyldarǵa deıin qazaq dalasynda medreselerdiń jumys istep turǵany taıaý tarıhymyzdan málim. Qoja-moldalardy qýdalaý úderisi de keńestik bılik kózdegendeı aqyryna deıin jalǵasqan joq. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda ótpeli qundylyqtardyń halyqtyń rýhyn kóterýge qaýqarsyz ekendigin moıyndaǵan keńestik bılik máńgilik qundylyqtardy qaıta jańǵyrtyp, el rýhyn kóterý, otan qorǵaýǵa jigerlendirý úshin dinge erik berýge májbúr boldy. 1943 jyly Orta Azıa musylmandarynyń dinı basqarmasy qurylyp, Qazaqstannyń atalǵan dinı basqarma quramyna qazıat retinde engeni belgili. Bul qazaq din zıalylarynyń azdy-kópti ashyq jumys júrgizip, dinı eńbekter jazýyna, ǵuryptyq rásimderdi atqarý, dinı merekelerdi ótkizý sekildi sharalarmen shektelse de, belgili bir dárejede dinı qyzmetpen aınalysýyna múmkindik berdi.
Ekinshi jaǵynan dinı senimniń saqtalýy men dinı bilimniń jalǵasyn tabýy meshit-medreselerdiń nemese resmı din ıeleriniń qyzmetine ǵana táýeldi dúnıe emes. Din – ulttyń bolmysymen ǵasyrlar boıy tutasqan rýhanı qundylyqtar men dúnıetanymdyq kózqarastar júıesi, ol bir ǵana dáýirdiń dinsizdendirý áreketinen joıylyp kete salmaıdy. Sondyqtan «Din – apıyn» dep jetpis jyl urandaǵanymen, keńestik kezeń ultymyzdyń din-tuǵyryn shaıqalta alǵan joq. Namazyn jasyryn oqyp, nasıhatyn úzbegen, aıtyn ashyq toılap, janazasyn jarıa ótkizgen halyqpen alysyp júrip-aq Keńes úkimetiniń de dáýreni ótti.
Úshinshi jaǵynan keńestik kezeńde qazaq halqynyń jasampaz rýhanı qundylyqtaryn din dúnıesinen kórkem ádebıetke, óner týyndylaryna, ǵylymı muralarǵa kóshirip, sol arqyly óskeleń býynǵa daryta bilgen, el jadynda jańǵyrtqan ult zıalylarynyń janqıarlyq eńbegin de este saqtaý qajet.
Keńestik kezeńdi rýhanı tamyrdan birjola ajyratqan tuldyr dáýir retinde sýretteý búgingi qoǵamnyń din ǵulamasy ózderi sekildi kórinýge, din tazasyn ózderimen ǵana baılanystyryp, rýhanı ustazdyq tuǵyryn ıelenýge, sol arqyly qazaqstandyq musylman úmbetiniń oı-sanasyn jaýlap alýǵa jan salyp júrgen radıkaldy aǵym jetegindegilerdiń kezekti quraldarynyń biri.
- «Táńirshildik» aǵymy týraly jalǵan daqpyrt taratý.Barlyq sáıkes jaǵdaılardaǵydaı bul baǵyttaǵy nasıhattar da qazaqtyń tól tarıhyna shabýyl jasaı otyryp, baıyrǵy senimine degen jek kórýshilik sezimin oıatý, sol arqyly ulttyq negizden alystata túsý, óz kezeginde kóneden kele jatqan birqatar ádet-ǵuryp, salt-dástúrlerge degen teris kózqarasty týyndatý maqsatymen júrgizilýde.
Osyndaı maqsatty BAQ kórsetilimderiniń biriniń senarıindegi «Qazir qazaqqa úsh jaqtan shabýyl júrip jatyr. Bir top – búkil tarıhymyzdy kústanalap, musylmandyq tarıhymyzdy joqqa shyǵarǵysy keledi. Endi bireýleri Táńirshi jasaǵysy keledi. Putqa, otqa tabyndyrǵysy keledi. Endi bir top – qazaqtyń bolmysyna kereǵar – hrıstıandyqty tyqpalap áýre» degen úzindiden ańǵarýǵa bolady.
Bul oraıda qazaqtyń musylmandyǵyn teriske shyǵarýshylar qatarynda táńirshilderdiń keltirilýiniń eshbir dáleldi negizi joq. Qazirgi Qazaqstan qoǵamynda táńirshildik seniminiń erekshelikterin, qyr-syrlaryn zerttep júrgen ǵalymdar, tabıǵatpen úndes táńirlik senimniń artyqshylyqtary týraly kózqarastardy ustanatyn jekelegen tulǵalar bar, biraq «táńirshilder» degen toptasqan uıym da, dinı aǵym da joq, dinı birlestik te tirkelmegen. Táńirshildik ıdeıalaryn belsendi túrde nasıhattaý qoǵamda kórinis taýyp otyrǵan joq.
Sondaı-aq osy senarıde táńirlik senimdi qoldaýshylar jóninde «batystyń demeýimen selkem senim, shamandyqty nasıhattap júr» degen ádistemelik turǵydan saýatsyz ári sátsiz anyqtama qoldanylǵan. Táńirlik senimniń ıslamǵa deıin qazaq dalasyna keńinen taraǵany, onyń ıslammen astasqan mádenı jáne dúnıetanymdyq negizderi qazaq mentalıtetinde qazirge deıin saqtalǵany belgili. Sondyqtan táńirlik senimdi qoldaý kózqarastarynyń batystyń demeýine súıenýine rýhanı turǵydan qajettilik joq. Kerisinshe «táńirshildik» degen qalyptaspaǵan aǵymdy qoldan qosyp, oıdan dushpan jasaý – qazaqtyń ıslamǵa deıingi dúnıetanymdyq tuǵyrlaryn kúıretýge kúsh salýshy aǵymdardyń maqsatty túrde iske qosyp otyrǵan ydyratýshylyq tetikteriniń biri dep sanaýǵa negiz bar.
Jalpy BAQ-tarda oqtyn-oqtyn boı kórsetip júrgen táńirshildikke qatysty daýryqpa mátinder saýatsyzdyǵymen, ózara baılanyssyzdyǵymen, qarabaıyrlyǵymen kózge uryp turady: «Táńirshildik degenimiz ne ózi? L.Gýmılev buǵan ejelgi túrikter men mońǵoldardyń nanym-senimi men dúnıetanymynyń jıyntyǵy dep anyqtama bergen eken. Qaıtalap aıtamyz... Nanym senim-jıyntyǵy. Demek, ol din emes»; «Já, Táńirge sendi degen túp babamyz túrikterge keleıik. Óńgeden aıyrmasy, kópqudaıshylyqty emes, birqudaıshylyqty ustanypty. Bul da bolsa, olarǵa Jaratýshy Haqtan elshi keldi degen boljamǵa bolmashy bolsa da negiz. Biraq, bul – bar bolǵany boljam. Tutastaı teristeı de, tutastaı quptaı da almaısyz». «Ásili, sol tákfırińiz ben táńirshilińiz shamamen bir uǵym, bir tarap. Áıteýir, eldi musylmanshylyqtan alystatý»; «Sol kezde, Túrik babalarymyz da burynǵy senimin tastap, yń-shyńsyz musylmandyqty qabyldaǵan joq pa?», t.b.. Táńirshildiktiń negizderin, onyń tarıhı dáýirlerdegi mán-mańyzyn, túrki-qazaq jurtynyń ıslamdy qabyldaý kezeńderin durys paıymdaı almaı turyp, «tıse terekke, tımese butaqqa» dep áıteýir tuspalmen shabýyldaı berýdegi basty maqsattardyń endigi biri – qoǵam nazaryn din men dástúr birligine syna qaǵyp, dinı-ulttyq biregeılikten aıyrýdy kózdegen ashyq dushpandyq baǵyttaǵy aǵymdardan aýdaryp, usaq máselelerge qaraı burý bolyp tabylady.
Joǵaryda sanamalanǵan negizderden basqa radıkaldy aǵym jeteginde júrgenderdiń («ıdeologtarynyń» deýge sapasy kelińkiremeıdi) jańa bir ádistemelik kózqarasy – kúni búginge deıin ózderi moıyndamaı kelgen qazaq halqynyń ejelden musylman ekenin taný (moıyndaý), sonyń negizinde ıslamnan tys ómir súrýdiń múmkin emestigine sendire otyryp, ıslamdyq memleket formasyn nasıhattaý. Sonymen bir mezgilde ıslamnyń jergilikti ómir súrý formasyn nadandyq retinde tanytatyn ıdeıalardy astyrtyn sińire otyryp, din tazasyn ózderi ákelgendigine degen senimdi ornyqtyrý jalǵastyrylýda. Bul oraıda olar «musylman qazaq, hrıstıan qazaq bolyp qatar ómir súrý múmkin bolmaıdy, bul mindetti túrde ishki soǵysqa, apatqa alyp keledi» degen ıdeıany sińirýge tyrysady. Árıne, sońǵy qubylystyń saldaryn oń baǵalaý rasynda da múmkin bolyp tabylmaıdy, biraq bul ıdeıany olar qazaqtyń musylmandyǵyn saqtaý múddesine emes, kópdindilik apatymen úrkitý arqyly ıslamdyq memleket formasyn ıdealdandyrýǵa paıdalanýda. Bul ádisteme bolashaqta «taza ıslam» men «taza emes» ıslam máselesin syrttan tańylǵan emes, tabıǵı túrde ishten týyndaǵan qubylys retinde kórsetip, ýshyqtyrý úshin jasaqtalyp, nasıhattalýda. Ekinshi jaǵynan bul ádisteme qazaqy bolmysqa tán mámileger minezge (dinishilik jáne dinaralyq qatynastaǵy) soqqy berip, kúıretetin qural retinde qyzmet atqarady.
Qazaq halqynyń dini, dástúri, dúnıetanymy ǵasyrlar boıy ózara kirigip, bólinbes biregeı qundylyqqa aınaldy. Dástúrli qundylyqtardyń saqtalýy men jandanýy ulttyq bolmysty saqtap, ulttyq minezdi tiriltedi. Qazaq óz minezine oralsa, eshqashan shetin dinı kózqarastarǵa boı aldyrmaıdy. Sebebi qazaq – mámileger (tolerantty) halyq, onyń bolmysynda shetin kózqarasqa beıimdilik joq. Qazaqtyń mámilegerligi – sharasyz kónbistik emes, parasatty mámilegerlik; ǵasyrlar tájirıbesi negizinde qalyptasqan ómir súrý óneri, ádebi, mádenıeti. Mámilegerlik kelisimge qaraı bir qadam artyq jasaýdan tanylady. Biraq mámilegerlik – momyndyq ta, tózimdilik te emes. Ol – keńdik (dúnıetanymnyń, oı-óristiń, paıymdaý qabiletiniń keńdigi), kelisimpazdyq, beıbitsúıgishtik, darhandyq, jan jomarttyǵy sekildi abzal qasıetterdiń jıyntyǵy. Onyń shegi «Ashylyp kelgenge alaqan, jumylyp kelgenge judyryq» qaǵıdatymen belgilengen.
Qazaqy bolmys sharttylyqtarǵa tózbeıdi. Qazaq formaǵa emes, mazmunǵa mán bergen halyq. Islamdy qabyldaýda da osy ulttyq erekshelikter kórinis tapty. Ult qundylyqtary uǵymdardan tanylady. Qazaqy tanym ıslamdyq uǵymdardyń bárin birdeı qabyldaǵan joq. Óz bolmysyna jaqyn jáne ıslamnyń rýhy úshin mańyzdy qundylyqtardy ekshep qabyldady. Mysaly, qazaqta «ǵazaýat» jáne «sháhıd» uǵymdary keńinen tarady. Sebebi qazaq dalasynda ıslamnyń taralý kezeńinde san ret ǵazaýat maıdany júrdi, myń-san sháhıdter dúnıeden keshti. Al «jıhad» uǵymy «qarýly soǵys» maǵynasynda el ishinde taralǵan joq. Sebebi qazaq úshin qarýly jıhad qundylyq bolyp sanalmady. «Biz qazaq degen mal baqqan elmiz, Eshkimge tıispeı, jaı jatqan elmiz. Elimizdiń shetin jaý baspasyn dep, Naızasyna úki taqqan elmiz» dep qaz daýysty Qazybek bı aıtpaqshy, eshkimge tıispeı, jaı jatqan el úshin qarýly jıhadtyń halyqtyq deńgeıde mańyzy bolǵan joq. Al qorǵaný maqsatyndaǵy qarýly kúresti qazaq «jıhad» dep atamaǵan, sebebi syrt halyqty «kápir» dep aıyptap, onymen kúresti jıhadqa balaýǵa beıimdilik mámileger minezdi, keń paıymdy qazaqqa tán bolǵan joq. Sonymen qatar qazaq tarıhynda ózge dindegilermen qatar musylman kórshilermen de qaqtyǵystar oryn alǵanyn eskerý qajet.
Qazaq jıhadtyń óz bolmysyna saı keletin basqa maǵynasyna mán berdi. Ol Paıǵambarymyz aıtqan úlken jıhad – nápsimen kúres edi. Qazaq topyraǵynda ómir súrgen barlyq ǵulamalar jazyp, jyrlap ótken nápsimen kúres, jan tazalyǵy, ar ilimi, aqıqattaný tájirıbesi tolyǵymen osy úlken jıhadqa baǵyttaldy. Bul oraıda qazaq «jıhad» uǵymyn emes, onymen túbirles «yjdahat» sózin paıdalandy, al yjdahattylyq negizinen ilim-bilim úırenýge, izgi ister jasaýǵa degen qulshynysty bildiretin jaǵymdy maǵynada ǵana qoldanyldy. Beıneli túrde aıtqanda, qazaqtyń jıhady – yjdahat bolatyn, ol ilim men izgilikke baǵyttaldy.
Árıne, «jıhad» uǵymyn qarapaıym halyq qoldanbaǵanymen, din ǵulamalary, dindar aqyndar men bilikti ult tulǵalary bul uǵymmen jaqsy tanys boldy. Olardyń tanymynda oryn alǵan «jıhad» uǵymy da keń maǵynadaǵy qoldanysyn saqtaǵan. Eki mysalǵa ǵana toqtalaıyq. Abylaı hanǵa kezinde Qoqan hany elshi jiberip: «Myna irgemizdegi orys eli – jat dindi kápirler, biz bularǵa qarsy tize qosyp, jıhadqa shyǵaıyq» dep qolqa salady. Sonda han Abylaı: «Men qazaqtyń úsh júziniń basyn qosyp, bereke-birligi jarasqan el ete alsam, meniń jıhadym sol» degen eken. Bul – keshegi Elbasynyń búgingi kún úshin de mańyzyn joımaǵan jıhad jaıly tereń túsinigi.
Bertindegi dindar aqyndar arasynan Turmaǵambet İztileýuly qoldanǵan «jıhad» uǵymyna mán bersek:
Balalar, bos bolmasyn sabaqtaryń,
Jarqyrar jattasańdar qabaqtaryń.
Jastyqta jatpaı turmaı jıhad etip,
Jyrtyqtyń jańartyńdar jamap bárin,
dep, ǵulama shaıyr «jıhadty» dástúrli «yjdahat» maǵynasynda, bilim úırenýge kúsh salý máninde jyrlaǵan.
Sózdik qoryna «hıjab» degen sózdi engizbegen, «ıman» syndy ıslamnyń tirektik uǵymyn senim máselesimen shektemeı, ultymyzdyń bolmys-bitimine, salt-sanasyna tán tereń maǵyna darytyp, rýhanı qundylyqtardyń jıyntyq uǵymyna aınaldyrǵan qazaqy dúnıetanym zamanaýı syn-tegeýrinder aıasynda kúrdeli qaıta paıymdaý úderisin basynan keshirýde. Jahandanýdyń qaıyrymsyz da qaıtarymsyz úderisinde qazaqtyń dinı-ulttyq biregeıligi rýhanı bastaýlarǵa oralyp, ulttyq sanany qaıta jańǵyrtý arqyly saqtalmaq.
Ulttyq sananyń jat ıdeıalarǵa aldanýynan ulttyń qorǵanys qabileti álsireıdi. Ult tragedıasy túısik pen sananyń ajyrap qalýynan týyndaıdy. Din men dástúrdiń arasyn aıyryp, bir-birine qarsy qoıýǵa baǵyttalǵan áreketter ult bolmysyn ekige jarýdyń amaly retinde qaýipti. Bolmysy ekige jarylǵan ultta bolashaq joq. Sondyqtan din men dástúr birligi – ult bolashaǵynyń kepili.
A.Ábdirásilqyzy, fılol. ǵ. k.
