Uldyń tóbe shashyn uzarta ósirip, monshaq aralastyra órip qoıý. Onyń aty – aıdar. Bul ǵuryp negizinen, til-kózden saqtaý úshin er balalarǵa jasalady. Kenesarynyń inisi Naýryzbaı batyrdyń uzyn aıdary bolǵany tarıhtan belgili.
Aqsarbas ataý. Adamdar qaýip-qaterge ushyraǵanynda «Allah Taǵala meni osy qıyndyqtan qutqara gór! Aqsarbas!» dep qudaıy ataıtyn bolǵan. Mundaı jaǵdaıda «Aqsarbas!» dep úsh ret aıqaılaǵan. Sosyn qaýip-qaterden aman qalǵanynda álgi adam aýyl aımaǵyn shaqyryp qudaıy bergen. Aqsarbasqa shalynatyn maldar: bozqasqa (qoı), kókqasqa (jylqy), qyzyl-qasqa (sıyr). Adam aqsar-bas ataǵanda qaı malyn aıtsa, sony qudaıyǵa soıýǵa tıis.
Aq quıyp shyǵarý. Halqymyzda: «Úıge kirgen jylanǵa da aq quıyp shyǵarady» degen mátel bar. Qazaqtyń aq dep ataıtyny: sút, qymyz, shubat, aıran. Qalyń órt kelip qalǵanynda aldynan aq shashady, úıge jylan kirip ketkeninde basyna sút ne aıran quıyp úıden shyǵaryp baryp óltiredi. Bul qazaqtyń úıine kelgen jaýyna da jamandyq jasamaıtyn ulttyq minezinen shyqqan ádet.
At tergeý. Ol – adamdy syılaýǵa arnalǵan izettilik ádet-ǵuryp. Ulttyq bolmys boıynsha áıelder atasyna, qaınaǵasyna, qaınysyna, qaıyn-sińilisine atyn atamaý úshin qosymsha at qoıady. Muny at tergeý dep ataıdy. Mundaıda qoıylatyn attardyń keıbiri mynandaı: «Myrza qaınaǵa», «baı atam», «bı aǵa», «tentegim», «erkejan», «sheber shesheı», «aq áje», «syrǵalym», «shashbaýlym». Jeńgeleri qaınylaryna ázildep, boılary tapal bolsa, «suńǵaqtym», jaıbasar bolsa, «júırigim» dep te at qoıady. Er adamdar da ózinen úlkenderdi Máke, Sáke dep qurmetteıdi. Anttasý. Jaýdan kek qaıtarý úshin, adamdar bir-birine degen adaldyqtan aınymaý úshin, elaralyq tatý kelisimdi saqtaý úshin ant aıtatyn salt-dástúr bar. Halyq antyn buzǵan adamdy «Ant atqan» dep jek kórip, «Ýa, aıtylǵan ant, serttesken ýáde, alysqan qol qaıda?» dep kinálasady.
Arasha túsý. Daýlasqan, janjaldasqan adamdarǵa basý aıtyp, ajyratý, sabasyna túsirý – arasha túsý dep atalady. Buryndary mundaı janjalda aýyldyń, eldiń abyroıly abyzy «Arasha!» Arasha! dep aıqaılap, ot shyqqaly turǵan ortaǵa baryp, aǵaıynǵa arasha túsken.
Aryzdasý. Bul fánıdegi (ómirdegi) tatatyn dám-tuzy taýsylyp, ómirden ótip bara jatqan ǵarip otbasymen, týǵan-týystarymen, kórshi-kólem, dos-jarandarymen sońǵy ret tildesip, hosh aıtysady. Muny aryzdasý dep ataıdy. Aryzdasýda baqılyq bolǵaly jatqan pende bilip, bilmeı jasaǵan qatelik, kúná, kinálary úshin jınalǵandardan, olar odan keshirim suraıdy.
Asar jasaý. Úı salý, qoı qyrqý, taı tańbalaý, kıiz basý, egin orý, shóp shabý tárizdi qaýyrt jumystardy kóptiń kúsh-qaıratymen, kómegimen tez atqarý úshin rý basynyń, úı ıesiniń aýyldastaryn, týǵan-týystaryn shaqyryp, birlese qımyldaýyn asar jasaý dep ataıdy. Onyń ekinshi ataýy – úme, serne. Úı ıesi járdemdesýge kelgenderge tamaq daıyndap, syı-qurmetin kórsetedi. Asarǵa kelgender atqarǵan jumysyna, kómegine aqy almaıdy.
Asatý. Ony S.Muqanov óziniń «Halyq murasy» degen kitabynda keń nasıhattap jazǵan. Dastarqan basynda et jep otyrǵandar toǵaıa bastaǵanynda, tórde otyrǵan aqsaqal qalǵan etti qolymen qonaqtarǵa, jas balalarǵa asatady. Buryndary aýyl balalary et asaımyz dep qonaq kelgen úıdiń qasynda júretin-di.
At tuldaý. Er adam qaıtys bolǵanynda minip júrgen atynyń jal-quıryǵyn kúzep, ony bos jiberedi de, ólgen adamnyń jylynda sol atty ákelip soıady. Bul dástúrdi at tuldaý dep ataıdy. Aýnatý. Qazaqtar úıine kelip qonaq bolǵan, qonyp ketken adamdardyń otyrǵan, jatqan jerine «balamyz osy atasyna tartsyn, boıyna osy atasynyń qasıetteri qonsyn» dep balalaryn aýna typ alatyn bolǵan. Elge, aǵaıynǵa syıly azamat kindik qany tamǵan týǵan jeri ne kelgeninde halyq, týǵan-týystary, dos jarandary ony sol jerdiń topyraǵyna aýnatyp alǵan. Shyńǵys Aıtmatov úıine Muhtar Áýezov kelgeninde, ol otyrǵan oryndyqqa ulyn aýnatyp alǵan kórinedi.
Aýyz tıý. Alys saparǵa attanarda sol adam aýylyndaǵy nemese áýletindegi úlken úıge kirip dám tatyp, jolǵa shyqqan. Sonda ol «Osy qara shańyraqtyń kıesi qoldaıdy» dep sengen. Otbasy tamaqtanyp otyrǵanda dastarqan ústine kelgen adam ondaǵy dámnen aýyz tıýge tıis. Ásirese, tańǵy astan aýyz tımeýge bolmaıdy. As tan aýyz tıý - úı ıeleriniń qonaqqa, qonaqtyń dastarqandaǵy asqa degen ystyq yqylasynyń bir belgisi bolyp sanalady.
Aýzyna túkirtý. Bul – qazaqtardyń erteden kele jatqan yrymy. Olar batyrlar men bılerge, aqyndarǵa, taǵy da basqa ataqty adamdarǵa balasynyń aýzyna túkirtip alatyn bolǵan. Túkirgende onyń yrymy ǵana jasalady. Bul yrym balamyz sondaı adamǵa uqsap, ónegeli bolsyn degennen týǵan. Balasynyń aýzyna bir adamǵa túkirtse, jetkilikti.
Aıaǵyna jyǵylý. Keshirim suraýdyń eń úlken, kishireıýdiń eń aýyr túri – osy ǵuryp. Ony oryndaǵanda aıypty adam janyna abyroıly, qadirli kisilerdi ertip alyp, tıisti adamnyń úıine ruqsat surap kirip, keshirim suraıdy. Aıyby úlken bolsa, aıypker ózi kináli bolǵan adamnyń aıaǵyna jyǵylyp, ony qushaqtaǵan qalpy jylap, keshirim surap, jalynǵan. «Aıaǵyna jyǵylý» – ári ǵuryp, ári jazanyń bir túri.
Baıǵazy berý. Úlkenniń kishige, ıaǵnı balaǵa beretin syıy. Jas ul-qyz, boıjetken, bozbala jańa kıim kıgende, jańa zat alǵanda aǵa, apa, ata-ájesinen, týǵan-týystarynan oǵan baıǵazy suraıdy. Olar baıǵazyǵa aqsha, mal, múlik, áıteýir bir zat berip, qutty bolsyn aıtady. Bazarlyq ákelý. Alys saparǵa shyqqan, qydyryp qaıtqan, saýda jasap kelgen adamdar týǵan-týysqandaryna, kórshi-kólemderine, dos-jarandaryna irili-usaqty syılyqtar ákelip beredi. Muny bazarlyq dep ataıdy. Ol jaqsy kórgenniń, syılaǵannyń belgisi.
Bastańǵy jasaý. Úıdegi úlkender jolaýshylap ketkeninde qalǵan jastar ózderi bas qosyp (kelinder, abysyndar, kúıeýler, baldyzdar bolyp), nemese zamandastaryn shaqyryp, oıyn-sýyq ótkizedi, áńgime-dúken qurady, ár túrli dámdi taǵamdar jasap ishedi. Bul ádet-ǵurypty bastańǵy jasaý dep ataıdy.
Básire ataý. Ejelgi ádet-ǵuryptardyń biri. Ata-anasy balasyna arnap jas tólge en salady da ony «básire» dep ataıdy. Básire atalǵan tól ósken soń sol balanyń qajetine, toıyna jaratylady. Ony en salyp, maldy tańbalaýmen shatastyrmaý qajet.
Bosaǵa maılaý. Jastar shańyraq qurǵanynda nemese bireý jańa úı alǵanynda jaqyn týǵan-týystary kelip jańa úıdiń bosaǵasyna maı jaǵý saltyn jasaıdy. Ol osy úı berekeli, maıdaı juǵymdy, kóptiń úıi bolsyn degen nıetten týǵan. Bosaǵasyn maılaǵan adamǵa shańyraq ıeleri káde beredi.
En salý. Maldyń qulaǵyn tilip, nemese ony oıyp belgi – en salady. Ol malyn tabý, joǵalyp, basqa maldarmen aralasyp ketse taný úshin jasalady. Endi ár qulaqtyń aldy-artyna almastyra salý arqyly mynandaı túrlerin jasaıdy: tilik en, burysh en, kez en, qıyq en, qumyrsqa en, tesik en, kesik en, t.b. Enshi berý. Ata-anasy balasy balaly bolǵannan keıin «endi óz kúnderin ózderi kóre alady» degen senimge kelip, otaý tigip, bólek shyǵarady. Sonda malynan – mal, múlkinen – múlik bólip beredi, ydys-aıaq syılaıdy. Oǵan kelinniń tórkininen kelgen dúnıesi qosylyp, jas jubaılar jeke shańyraq bolyp shyǵa keledi. Muny enshi berý dep ataıdy. Ata-anasy qaıtys bolsa, olardyń maly men dúnıe-múlki qalǵan aǵasy inisine enshibas berýge tıis. Áke ornynda áke bolyp otyrǵan aǵasynyń ata-anasynan qalǵan murany baýyryna basyp alyp, onyń bar rahaty men qyzyǵyn óziniń ǵana kórýi – tasbaýyrlyq. Ondaı aǵa keıin inisi óz betinshe kún kórip, baq-dáýletke ıe bolǵanynda «İnim maǵan, balalaryma qaraspaıdy» dep kúńkildemeýge tıis. Keıbir ata-ana balalarynyń enshi basyn aldyn-ala bólip, atap qoıady.
Erýlik berý. Aýylǵa basqa jaqtan bir úı kóship kelse, baýyrlarynyń biri týǵan-týystaryna japsarlas kelip qonsa, kórshi-kólemi nemese jaqyndary jańa úıge «erýlik» dep as pisiredi, tabaq tartyp, qonaqasy beredi. Bul saltty erýlik dep ataıdy. Osylaısha qazaqtar tanysyn, tanymasyn bir-birin bótensimeı, óz ortasyna tarta bilgen.
Jol berý. Qazaqta úlken adam kele jatqanynda aldyn kesip ótpeıdi, oǵan jol beredi, úıge kirgeninde ornynan turyp tórge otyrǵyzady. Ań aýlaǵanda da jasy úlken adam birinshi bolyp oq shyǵarady, oljanyń alǵashqysyn ıemdenedi. Alystan kelgen qonaqqa da, qyzmeti men sheni úlken adamdarǵa da ár iste jol beredi. Munyń bári qazaqtyń dástúrli ádet-ǵuryptaryndaǵy etıkalyq joralǵy bolyp sanalady.
Jylý jınaý. Bir baqytsyzdyqqa ushyraǵanynda, úı múlki, malynan aıyrylǵanynda aýyl turǵyndary, kórshi-kólemi, týǵan-týystary mal, dúnıe, aqshalaı kómek kórsetedi. Muny olardyń ortasynan bir adam uıymdastyrady. Bul járdem – jylý jınaý dep atalady. Aram jolmen shyǵynǵa ushyraǵandarǵa jylý jınalmaıdy. Olar: dúnıe-múlkin qartaǵa salyp, utqyzyp jibergender, zınaqorlyqqa salǵandar, iship qurtqandar, qoǵamnyń, memlekettiń dúnıe-múlkin jep qoıǵandar.
Jumalyq. Buryndary dáris alyp júrgen shákirtteri juma kúni moldasyna sybaǵaǵa et, qymyz, maı, qurt ákeletin bolǵan. Ony halyq jumalyq dep atap ketken.
Kórimdik berý. Náresteli bolǵanynda, kelin túsirgeninde «qutty bolsyn» aıta kelgenderden sábıdi, kelindi kórsetpeı turyp, «kórimdigin bermeseńder kórsetpeımiz» dep kádesin suraıdy. Qyz uzatylarda ul jaǵynan kelgen qudalarǵa bolashaq kelinderiniń jasaýyn kórsetip te kórimdik suraıtyn ádet-ǵuryp bar. Qazir joǵary oqý ornyn bitirip dıplom alǵan jastar da týǵan-týystarynan kórimdik surap jatady.
Kórisý. Qazaq salty boıynsha saǵynysyp kezdesken adamdar bir-birimen qushaqtasyp amandasady, kisi qaıtys bolǵanynda qushaqtasyp jylasady, qyz uzatylǵanda da qımastyqpen qoshtasyp, jylaıdy. Muny kórisý dep ataıdy.
Kógentúp berý. Maldy adamdar jaqyn týǵan-týystarynyń kishkentaı balasyna buzaýlarynyń, qulyndarynyń, qozylarynyń, laqtarynyń, botalarynyń birin ataıdy. Bul kógentúp berý. Ataǵan kógentúbin keıin bermeı ketý - ónegesizdik, dúnıe-qońyzdyq.
Qaıyrly bolsyn aıtý. Bala týǵanda, kelin túsirgende, taǵy da basqa úlken qýanyshtarǵa ıe bolǵanynda týǵan-týystary, kórshi kólemi kelip «qaıyrly bolsyn!» dep quttyqtaıdy. Ol – qazaqtyń qýanyshty birge bólisetin izgi salty. Adamdar «qaıyrly bolsyn!» aıtpaǵandarǵa renjıdi de.
Qazan shegeleý. Jaqyn týys, ázil-qaljyńy jarasqan adamdardyń úıine eki-úsh adam birge baryp: «Osy úıdiń qazanyn shegeleı keldik» deıdi. Bul olardyń tústenip, et jeýge kelgendigi. Úı ıesi oǵan ázilmen jaýap qaıtaryp: «Jaqsy boldy, qazan shegeleıtin adam taba almaı otyr edik» dep qonaqjaılyq tanytady, áıeli et asyp, qonaqasy beredi.
Qalaý aıtý. Bireýdiń jaqsy malyna, múlkine kóńili ketken adam sol úıdiń ıesine nemese áıeline, balasyna soǵan laıyqty baǵaly bir tartý ákelip, álgi dúnıeni, janýardy «meniń qalaýym osy» dep suraıdy. Keıde úı ıesi mundaı syıly, jón-joralǵysymen kelgen qonaqqa ózi sóz salyp: «Bul úıden qalaǵan bir zattyń bar ma? Qalaýyńyzdy aıtyńyz» dep surap, qalaǵan zatyn syılaıdy.
Qonaqkáde aıtý. Úı ıesi qonaǵyna «Qonaq káde aıta otyryńyz», - dep qolqa salatyn bolǵan. Ol - óleń aıtyńyz, kúı tartyńyz, óner kórsetińiz, degen tilek, qonaqtyń ónerin, qabiletin synaý, kóńildi otyrý. Sol sebepti, qazaqtar balasyn jastaıynan án aıtý, kúı tartý tárizdi ónerge baýlyǵan. Óıtkeni, qonaqkáde aıta almaı qalý – yńǵaısyz jaǵdaı.
Qoryqtyq quıý. Ol – emdik ǵuryp. Aýyrǵan adamnyń tóbesiniń ústine (basyna tıgizbeı) maı quıylǵan tabany ákelip, ekinshi bir ydysta qorytylǵan suıyq (ystyq) qorǵasyndy onyń ústine quıyp kep jiberedi. Sonda «shar» etip kishkene qorǵasyn suıyǵy bir beıne qalpyna túsedi. Emshi soǵan qarap aýrýǵa «Siz ıtten nemese adamnan, jylannan qoryqqansyz» degendeı boljam aıtyp, aýrýdy jazylatynyna sendiredi.
Moınyna burshaq salý. Ertede balasy joq adamdar moınyna kógenniń bur shaǵyn salyp Allah Taǵala dan perzent surap jalba rynǵan, jylaǵan. Moıynǵa burshaqty bala tilegende ǵana salady.
Salaýat aıtý. Ol – Allahty, Paıǵambardy madaqtap aıtylatyn duǵa. Ony namazdyń sońynda zor ynta-yqylaspen oqıdy. Saýǵa suraý. Buryndary qylmysy úshin bir adam aýyr jazaǵa, ólimge buıyrylǵanynda óte bedeldi kisiler baryp onyń jazasyn jeńildetýdi, keshirýdi suraǵan. Sózi ótse aıyptaýshy jaq ta, bıler de ondaı adamdardyń ótinishin oryndaǵan. Muny saýǵa suraý dep ataıdy. Saýǵaǵa jazasy surap alynǵan adam da jolynan jyǵylmaı qun, shyǵyn tólegen, eki jaqty bitistirýge kúsh salǵan.
Saýyn aıtý. Bir aýylda, elde úlken as, úlken toı bolatyn bolsa, aldyn-ala (birneshe aı, bir jyl buryn) jan-jaqqa habar jiberilip, adamdardy soǵan shaqyrady. Bul saýyn aıtý. Iaǵnı, ár júz, ár rý mundaı asqa qymyzyn, malyn ala kelip, batyr, balýan, aqyn, ánshi, kúıshilerimen óner kórsetip, báıgege júırik attaryn qosyp, astyń, toıdyń jaqsy ótýine jan-jaqty qoldaý kórsetedi. Jıynǵa qymyz ákelgenderdiń ydysyna soıylǵan maldyń jilikterin salyp jiberedi. Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» kitabynda: «Myrza óz ákesi Ósekeńe as berem dep, Kókshetaýǵa saýyn aıtyp, eldi jıdy ǵoı» degen sózder bar.
Súıinshi suraý. Óte qýanyshty habardy jetkizýshi adam ol úıge «Súıinshi, súıinshi!» dep kiredi. Bul sóz tosynan estilse de, úı ishindegilerdi shoshyndyrmaı, qaıta qýantady. Sol kezde úı ıesi: «Qalaǵanyńyzdy alyńyz» deıdi nemese ol rıza bolatyndaı bir jaqsy syılyq beredi. Súıinshi alýdyń sókettigi joq.
Sálemdeme. Bireý arqyly berip jiberilgen zatty sálemdeme dep ataıdy. Sálemdemege jiberiletin zattar: sybaǵa, aqsha, kóılek-kónshek, oramal (bir ushyna saqına, bilezik baılanǵan). Sálemdeme jolaýshynyń júgin aýyrlatpaı tyndaı bolýǵa tıis. Alystaǵy adamdar bir-birine tanystary arqyly aýyzsha sálem, ótinishterin de joldaıdy. Sirge móldireter. Bıe aǵytar kúni berilgen qymyzdy - «Sirge móldireter» dep ataıdy. Oǵan aýyldyń aqsaqaldary, ájeler, el aǵalary shaqyrylady.
Súıek jańǵyrtý. Buryndary quda-qudaǵı bolǵan jaqtar qaıtadan qyz alysyp, qyz berisip, qudalyqty odan ári jalǵastyrsa, ony súıek jańǵyrtý deıdi. Bul salt qyz ben jigittiń kelisimimen qazir de jasalyp júr.
