2012 jylǵy statısıka boıynsha Qazaqstandaǵy qazaqtyń sany 10 979 511 adamǵa jetken, bul kórsetkish 2009 jylmen salystyrǵanda 900 myńdaı adamǵa kóp. Bar-joǵy úsh jyldyń ishinde bir mıllonǵa jýyq kóbeıgen. Al 1999 jylǵy sanaqta qazaqtardyń sany nebári 7 985 039 adam eken. Araǵa 10 jyl salyp, bizdiń halyq 3 mıllıonǵa artqany baıqalady. Ár 10 jyl saıyn 3 mıllıon halyq qosylar bolsa, 25 jyldyń ishinde kemi 7-8 mıllıon halyq ósimi bolar edi. Búginderi 25 mıllıon halqy bar elge aınalar edik. Ókinishtisi, ondaı kóbeıý bolmaı otyr.
Ózbek óskende, biz nege óspeımiz?
Halyq ósýi úshin eń áýeli memlekettiń demografıalyq saıasaty durys bolýy kerek. Biz úshin eń mańyzdy másele halyqtyń ósýi ekenin túsinbeıinshe, Qazaqstannyń damyǵan 30 eldiń qataryna enýi ekitalaı. Ortalyq Azıa elderi týraly málimetterdi aqtaryp otyryp, bizben birge Táýelsizdik alǵan ózge tórt el – Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrkimenstan,Tájikstan elderiniń bárinde demografıalyq ósý baryn baıqaımyz. Tipti, ózbek aǵaıynda demografıalyq dúmpý bar desek te bolady. Olar 25 jyldyń ishinde 30 paıyzǵa kóbeıgen ári negizgi ult – ózbekterdiń sany jyldan-jylǵa artyp keledi. 2030 jyldary Ózbekstandaǵy halyq sany 40 mıllıonǵa jetedi degen boljam bar. Qazirdiń ózinde 30 mıllıonnan asyp úlgergen. Ortalyq Azıa boıynsha tek Qazaqstannyń ǵana demografıalyq ósimi baıaý bolyp tur. Osydan 25 jyl buryn 17 mıllıon halqy bar bizdiń eldiń qazirgi sany da sol mejege ázer jetti. Munyń bir sebebi, Qazaqstandy meken etken ózge ult ókilderiniń tarıhı otandaryna qonys aýdarýy bolsa, ekinshisi týý kórsetkishiniń kóńil kónshiterlikteı emestigi. Bir jyldary 15 mıllıonǵa deıin quldyraǵan Qazaqstan halqy qazir qaıta ósip keledi. Táýelsizdik jyldarynda shetelden oralǵan 1 mıllıon qandastarymyzdyń eldiń demografıalyq turǵydan nyǵaıýyna qosqan úlesi zor. Olardyń elge oralýy arqyly Qazaqstandaǵy qazaqtardyń sany artyp otyr.
Shynymen de, ózbek óskende, qazaq nege óspeıdi? Shetten keletin qandastar, týý kórsetkishiniń jaqsarýy, ómir súrý jasynyń uzarýy, medısınalyq kómektiń artýy, t.b. jaǵdaılar qaı el bolsyn mańyzdy-aq. Biraq halyqtyń ósimi tek barlyq máseleni sheshýmen bitpeıdi. Eń áýeli ulttyq psıhologıanyń saýyǵýy, kópbalaly bolýǵa yntyq otbasylardyń artýy lázim. Sondaı-aq, memlekettik yntalandyrýdy júıeli qolǵa alý kerek.
2020 jyly 20 mıllıonǵa jete alamyz ba?
Prezıdent Nursultan Nazarbaev osydan on shaqty jyl buryn 2020 jyly Qazaqstan halqynyń sanyn 20 mıllıonǵa jetkizýdi tapsyrǵan bolatyn. Qazirgi ósim boıynsha ol mejege jetýimiz múmkin. Bizdiń ósýimizge, demografıamyzdyń jaqsarýyna memlekettik zańdar men qaýlylardyń tikeleı yqpal etetini aıdan anyq. 1996-1999 jyldary Májilis depýtaty bolǵan Tólegen Qýanyshev myrza – sol kezderi «Kóshi-qon týraly zań» men demografıa men ál-aýqatqa qatysty zańdardyń qabyldanýyna bar kúshin salǵan qaıratkerlerdiń biri. Ol bizge sol kezdegi ahýaldy ári demografıalyq ósimniń aldaǵy boljamy týraly óz pikirin bildirdi.
Tólegen Shańǵytaıuly prezıdent aıtqan 20 mıllıonǵa ótken 2015 jyly-aq jetýimiz múmkin edi deıdi. Sebebi, 1997 jyly qabyldanǵan «Kóshi-qon týraly Zań» jobasynyń jumys tobynda belsendi túrde aralasqan ol osy zańnyń artyqshylyǵy kóp bolǵanyn, shetelden keletin qandastardyń elimizge aǵylýyna, azamattyq alýynyń jeńildeýine, ortaǵa beıimdelip, tez sińisýine atalmysh zań jobasynyń erekshe yqpal etkenin aıtady. Sonymen qatar, byltyr osy zań jobasyna ózgertýler men tolyqtyrýlar engizilgen soń, syrttan keletin aǵaıyndardyń sany taǵy da artýy múmkin degen úmitin de jasyrmaıdy. Arada 4-5 jyl ýaqyttyń beker ketkenin, qandaı jaǵdaı bolsa da kóshtiń toqtamaýy el úshin mańyzdy ekenin túıin etken T.Shańǵytaıuly:
«Biz ósý úshin sheteldegi qandastarymyzǵa kóbirek kóńil bólgenimiz jón. Munyń tarıhı mańyzy bar. Birinshiden, sheteldegi qandastardy elge ákelý arqyly sanymyzdy arttyramyz. Ekinshiden, ózge jurttaǵy aǵaıyndy asımılásıaǵa ushyraýdan saqtaımyz. Úshinshiden, myna alyp dalany ózge emes, ózimiz ıgeremiz», – deıdi.
20 mıllıonǵa jetý úshin aldaǵy 5 jylda 3 mıllıonǵa ósýimiz kerek. Onyń birden-bir joly – Kóshi-qon zańynyń oryndalýyn qadaǵalaý. Alda saılanatyn Májilismender eshýaqyt osy máseleni esterinen shyǵarmaý kerek dep oılaıtyn qoǵam qaıratkeriniń pikirinshe, «ult bolashaǵyn oılaıtyn adam áýeli qazaqstandyqtardyń sanynyń artýyna bar kúsh-jigerimen qyzmet etýi tıis».
[caption id="attachment_13594" align="alignleft" width="449"]
Tólegen Qýanyshev[/caption]
Demografıa – ulttyq saıasat bolýy kerek
Tólegen Qýanyshev ózi depýtat bolǵan jyldary demografıaǵa qatysty talqylaýlar ótkizip, merzimdi basylymdarǵa maqalalar jazyp, demografıalyq zań men qaýlylardyń qabyldanýyna da bel sheshe aralasqan. «Sol kezde demografıa, áleýmettik máseleler týraly kez kelgen zańǵa biz belsene aralastyq. Áli esimde, demografıa týraly zańnyń mazmunymen tanysyp, qaıran qaldym. KSRO kezindegi zańnyń negizinde jasalypty. Shetelden kelgen kez kelgen azamat Qazaqstan azamattyǵyn alýyna tolyq quqyǵy bar eken. Biz ulttyń qaýipsizdigine zor qaýip tóndirýi múmkin zańdy qabyldatpaı, ózgertý engizdik. Ásirese, qytaılardyń qazaq qyzyna úılenip, elimizdiń azamattyǵyn alýyna múmkindik beretin zań qabyldanǵan bolsa, búginderi mıllıard halqy bar qytaılarmen «qudandaly bolý» qalypty jaǵdaıǵa aınalǵan bolar edi. Bizge ulttyq qaýipsizdikti oılamaı bolmaıdy. Sheteldikterdiń Qazaqstan azamattyǵyn alýyna zań aıasynda kedergi keltirý kerek. Ulttyń ımýnıteti – demografıasynyń ósimine tikeleı táýeldi. Sany ósken jurttyń sapasy da artady», – deıdi Tólegen Qýanyshev.
Bir kezderi ózi basy-qasynda júrip qabyldanǵan zańnyń arqasynda ózge el azamattarynyń Qazaqstan azamattyǵyn alýy qıyndaǵanyn, biraq qazir keıbir derekkózderi áli de bolsa qazaq qyzdaryna úılenip, Qazaqstan azamattyǵyn alǵandardyń bar ekenin jazyp júrgenin aıtyp, «bul másele beıjaı qaraıtyn dúnıe emes» deıdi.
Onyń oıynsha, aldaǵy ýaqytta demografıamen aınalysatyn arnaıy agenttik bolǵany jón. «Qazir demografıamen qandaı mınıstrlik aınalysyp otyrǵanyn da kóp jurt bile bermeıdi. Kezinde Ekonomıka jáne búdjettik josparlaý mınıstrligi aınalysqan, búginde ondaı mınıstrlik joq. Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń bir basqarmasy demografıany kóp jumysynyń biri dep qana qarap otyr. Statısıka komıteti, Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik damý mınıstrligi, İshki ister mınıstrligi demografıaǵa qatysty ártúrli jumystardy bólek-bólek atqarady. Birin biri túsinbeı jatady. Negizinde, osy ártúrli mekemelerge qaraǵan máselelerdiń basyn biriktirip, agenttik ıakı komıtet qurý – zaman talaby. Tipti halyqaralyq tájirıbege súıensek, arnaıy mınıstrlikteri bar elder de kezigedi. Qazaqstan úshin eń basty qundylyq – Adam ekeni Ata zańymyzda jazylǵan. Endeshe, halyqty kóbeıtý, demografıalyq máselemen júıeli aınalysý – Úkimettiń basty jumysy bolýy kerek».
Tólegen Qýanyshev – «Birlik» partıasynyń quramyndaǵy Májilis saılaýyna usynylǵan úmitkerlerdiń biri. Óziniń aıtýyna qaraǵanda, «Birlik» partıasynyń negizgi ustanymy – demografıalyq ahýaldy jaqsartý ekenin sóz etken ol, aldaǵy ýaqytta demografıa týraly júıeli zertteý júrgizýdi qolǵa alý oıy bar ekenin aıtady.
«Otandy Otan etetin – halyq. Qazaqstan – barsha qazaqtyń jalǵyz otany. Biz – óskende ǵana myqtymyz. Biz kóbeıgende ǵana myǵymbyz. «Kóp qorqytady, tereń batyrady degen. Sanymyz qansha kóp bolsa, Táýelsizdigimiz sonsha baıandy bolmaq», – deıdi T. Shańǵytaıuly.
Ó. BISEN.
