Erenǵaıyp Omarov[/caption]
Erenǵaıyp OMAROV,
akademık, Qazaqstan Ulttyq jaratylystaný
ǵylymdary akademıasynyń vıse-prezıdenti, Qaınar ýnıversıtetiniń rektory
Kóp túrik enshi alyp tarasqanda,
Qazaqta qara shańyraq qalǵan joq pa?
Maǵjan
Qazaq halqynyń qalyptasýy týraly máseleni tarıh ǵylymy kópten beri zerttep kelse, qazaq órkenıetiniń damý problemasy taıaý ýaqytta ǵana jolǵa qoıyldy. Qazaq halqynyń paıda bolý prosesi men áleýmettik ózara baılanystary da birshama jaqsy zerttelgen. Memlekette turatyndardyń ózderin «qazaq» dep ataý sebepteri eshqandaı daý týǵyzbaıdy. Bul másele «Qazaqstan tarıhy» atty kóp tomdyq monografıada, osy problemaǵa arnalyp 1998 jyly Qazaqstan damý ınstıtýty shyǵarǵan «Qazaqtar» monografıasynda, sondaı-aq «Qazaqtar – Hazar qaǵanatynyń muragerleri» maqalasynda jan-jaqty baıandalǵan. Qazaq órkenıetiniń qalyptasýy men genezısi qazaq etnosy men memlekettiginiń qalyptasýymen tikeleı baılanysty.
ÓRKENIETTİŃ BASTAÝY
Tarıhı damý prosesinde qalyptasqan órkenıetter ózgermeı qoımaıdy. Ásirese jahandaný jaǵdaıynda olar ishki qaıshylyqtarǵa, syrtqy ortanyń surapyl áserine ushyraıdy. Sondyqtan kúlli órkenıetter úshin qaıdaǵy bir ámbebap sıkldy, ishki dınamıkalyq birtutas prınsıpterdi ornyqtyrý áreketi áli kúnge deıin jetistikke jetken emes. Bul máseleniń bilgirleri E. Rashkovskıı men V. Horostardyń paıymdaýynsha, óz kezinde N. Ia. Danılevskıı, O. Shpengler, A. Dj. Toınbı jáne basqalar usynǵan konstıtýsıalardy qazirgi kóptegen zertteýshilerdiń qabyldaǵysy joq. Olardyń pikiri boıynsha F. Brodel men onyń zertteýshileriniń pozısıasy shyndyqqa anaǵurlym jaqyn; olar qazirgi áreket etip turǵan kez kelgen órkenıet júıesinde órkenıettiń damýyndaǵy satylyq – tarıhı joldy jańǵyrtyp otyratyn, tym quryǵanda, arkaızmdik, ózekti ári zamanaýı deńgeı ómir súredi dep tujyrymdaǵan edi.
Sonymen qatar tarıhnamalyq problemany taldaý jáne jańa kózqarastar máseleniń shynaıy aqıqatyn aıqyndaýǵa septigi tıetin basqa da pikirlerdi joqqa shyǵarmaıdy. Mysaly, E.Hantıngton qoǵamnyń órkenıetti jáne mádenıetti damýyn aıqyndaıtyn negizgi faktorlardyń ishinen geografıalyq, klımattyq, bıologıalyq, demografıalyq, fızıologıalyq t.b. faktorlardy qarastyrdy. Árıne alǵashqy adamdar otyryqshy emes edi, ómir súrý úshin tamaq pen baspana izdep, olar Afrıkadan Ortalyq Azıaǵa jaıaý-jalpylap keldi, odan ári Eýropaǵa ótedi, bul proses budan 80000 jyl buryn bastaldy.
Batys órkenıetiniń basymdyǵyn bir jaqty moıyndaǵan órkenıet esonızmi bir jarym myń jyl boıy batys qoǵamynyń ıdeologıasynda saıran salyp júrdi. Bul domınant basqa órkenıetterdiń jalpy adamzat qundylyǵyna qosylýdyń quraly retinde Batystyń jetekshi elderiniń san ǵasyrlar boıy otarlyq ústemdigi men otarlaýdyń ıdeologıalyq negizdemesiniń faktylaryna súıendi. Sóz joq, mundaı aralasý «bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen» júzege asyrylyp, álemniń kóptegen halyqtaryna qısapsyz qaıǵy-qasiret ákeldi.
Sóıtip, ǵylymdaǵy «órkenıetti ádisnama» eýropalyq gegemondyqtyń álemge keń qanat jaıýyna kúsh salyp, eýrosentrızmmen ýlanbaǵan ózge pikirler men tujyrymdardyń, ozat oıly ǵalymdar kózqarastarynyń bárin túgeldeı mansuq etti.
Buǵan qaramastan ártúrli adamzat qoǵamyn shapshańdatý men damytýdyń jalpy tabıǵı-tarıhı zańdaryn jáne prınsıpterin tujyrymdaǵan kezde «órkenıet» uǵymy akademıalyq ǵylymda barǵan saıyn keńinen qoldanyla bastady. Órkenıet kategorıa men ádisnama retinde óz boıyna birneshe teorıany jınaqtaǵan; biz solardyń bireýin – qazaq órkenıetin taldaǵan kezde, menińshe, anaǵurlym tujyrymdy kórinetin jaǵdaı teorıasyn qarastyraıyq.
[caption id="attachment_9586" align="alignright" width="360"]
Fransıadaǵy Attıla eskertkishiniń aldynda[/caption]
E. Hantıngtonnyń «Órkenıettiń qozǵaýshy kúshteri» atty kitabynda (Ielsk ýnıversıtetinde «kóptegen amerıkan profesorlarymen aqyldasqannan keıin» jaryq kórgen) órkenıet degenimiz ne, onyń yrǵaq-qalpy men tarıhı dınamıkasy neden quralǵany týraly ózgeshe pikir baıandalǵan.
Ejelgi adamdar qoǵamynyń varvarlyqtan órkenıetti turmysqa kóshýiniń dál ýaqytyn anyqtaýdyń kúrdeliligi sıaqty, órkenıetke durys anyqtama berýde sondaı qıyn. Jalpy eńbek bólinisi jaqsy damyǵan, eginshilikke kóshken adamdar otyryqshy ómir qalpyn qoldanǵan, basqarýdyń belgili bir túrin ornatqan, jazý-syzýdy jasap, ıgergen jerde órkenıet kórinis beredi.
Bul tezıs – eýrosentrızmniń kesirli prınsıpinen týyndaǵan zamannyń jalpy qatesi. Eger qazirgi eýropalyq halyqtar órkenıetti desek, sonda olardyń ata-babalary alǵashqy eginshiler bolǵany ma?! Alaıda bul tezısti eýropalyq halyqtardyń DNK genomyn 100%-ǵa deıin dál zertteý arqyly búginde joqqa shyǵarǵan. Qazirgi eýropalyqtardyń budan 10000 jyl buryn qonystanǵan ata-babalarynyń 20%-y ǵana eginshi, al eýropada 40-50 myń jyl buryn ómir súrgen ata-babalarynyń 80%-y jergilikti ańshylar bolǵan. Bul boljamnyń rastyǵyn 2001 jyly eýropalyq ǵalymdardyń ózderi eksperıment túrinde dáleldep, ǵylymı fakt retinde qabyldaǵan (Buryn eýropalyqtardyń 80%-y eginshiler bolǵan dep esepteletin). Ańshylardyń urpaqtary kóshpeliler bolǵan degen pikir ǵylymda aksıoma retinde qabyldanatyn.
Órkenıet genezısin zertteý, ásirese, onyń alǵashqy satysy kezinde qalyptasýyna yqpal etken birneshe faktordy qarastyrýdy kózdeıdi. Olardyń birqatary dáleldenbedi, basqalary kóp ýaqyt boıy úlken daý-damaı týǵyzdy. Mysaly, násilder men qorshaǵan orta faktorlaryn qarastyraıyq. HIH ǵasyr men HH ǵasyrdyń ortasyna deıin Batys áleminde áleýmettik qubylystardy «násildikpen» túsindirý keń etek alǵan edi. Ǵylym kez kelgen salada, árıne, órkenıetter genezısiniń máselesi týraly da mundaı kózqarastyń qısynsyz ekenin baıaǵyda-aq dáleldegen. Sondyqtan násildik faktorlarǵa toqtalmaımyz da, qajet etetinderge A. Dj. Toınbıdiń eńbekterin qaraýdy usynamyz. Demek, gen týraly ǵylymnyń sońǵy jetistikteriniń kórsetýinshe, biz bárimiz budan 150000 jyl buryn Afrıkada ómir súrgen bir anadan taradyq. Onyń urpaqtary budan 80000 jyl buryn Afrıkadan shyǵyp, qazirgi Iemendegi Bab-ál Mandet buǵazy aýdanyndaǵy Qyzyl teńiz arqyly dúnıe júzine taraǵan, sonyń ishinde Eýropa arqyly Ortalyq Azıaǵa da jetken. Sonymen násildik faktordyń negizsiz ekenin ǵylym dáleldedi.
Bizdiń pikirimizshe, kelesi faktor - órkenıettiń qalyptasýyna ıgi áseri tıgen eń basty sebep der edik; ol – adamdar tirshiliginiń tarıhı ortasy nemese ánsheıin jaǵdaı teorıasy. Osyǵan baılanysty biz órkenıettiń negizgi túrlerin jáne naqty ári tarıhı dınamıkada qazaq órkenıetin olarmen salystyra qarastyramyz.
Ózen órkenıeti
Eýrazıa dalalary landshaftarynynyń jáne Tómengi Nil alqaptarynyń, Amýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń aralyǵynda jáne kóshpeli qoǵam men ejelgi Egıpet qoǵamynyń erekshelikteriniń ózara sebep-saldarly baılanystary týraly boljam bar. B.e.b. VIII-VII ǵasyrlarda álemdik saıahatshylar soltústik jerlerde, Qara teńiz jaǵalaýlarynda jáne Azov teńiziniń boıynda baqylaǵan kóshpeliler ómiri birkelkiligimen jáne birqalyptylyǵymen erekshelengen, bul, árıne, relıkt qoǵamdardyń ómirine jáne bizdiń qazirgi kezimizge tán sıaqty. Olardyń Ortalyq Azıada jáne Amýdarıa men Syrdarıa aralyǵynda ómir súrgen skıfter men saqtardy kórmeýi múmkin emes. Eýrazıa dalalaryndaǵy kóshpendilerdiń tirshiligi ózinshe úzilissiz bolǵan sıaqty, olar burynnan qala salǵan, sýlandyrý kanaldaryn qazǵan, astronomıa men matematıka negizderin bilgen. Sondyqtan birtutas máseleniń jekelegen bólshekterin salystyrmaı, bir-birinen táýelsiz ómir súretin ár túrli júıeler men tutas qoǵamdy salystyrý kerek. Teń jaǵdaıda paıda bolǵan uqsas qoǵamdar ǵana adamdar turatyn ózen aımaǵynyń mysalynda órkenıetter genezısiniń jaǵdaı teorıasyn shynaıy túrde dáleldeı alýy múmkin.
Ortalyq Azıa men onyń mańaıyn qosa otyryp, Eýrazıa dalasyn birtutas retinde qabyldaý arqyly biz, birinshiden, mekendeý jaǵdaıy onymen óte uqsas aýmaqty qatar qoıa alamyz. Bul aýmaq Parsy shyǵanaǵynyń batys jaǵalaýynan bastap Atlant muhıtynyń shyǵys jaǵalaýyna deıin jáne Iran taýly ólkesiniń, Anatolıanyń, Sırıa men Soltústik-batys Afrıkanyń ońtústik jaǵynan bastap, Iemen qaraǵy men Bıssınıanyń Soltústik jaǵyna jáne Tropıkalyq Afrıkanyń teriskeı ormandy aımaǵyna deıin sozylyp jatyr. Bul dalany odan ári táýelsiz birtutas retinde qarastyrý úshin «Afrazıa dalasy» dep ataımyz. Al endi sheshýshi suraqty qoıamyz: Eýrazıa men Afrazıa dalalarynyń geografıalyq jaǵdaılarynyń uqsastyǵy osy aýmaqtarda paıda bolǵan adamdar qoǵamdarymen uqsas dep baıandaýǵa bola ma? Maquldaǵan jaýap alamyz. Eki aımaqqa da jaǵdaı teorıasynda aıtylǵandaı nomadızm tán. Bizdiń ata-babalarymyz úırengen eýrazıalyq jáne afrıkalyq úı janýaryn salystyrǵan kezde bul ásirese aıqyn baıqalady. Eki qoǵamda túıeni úıretken (bul janýar jabaıy túrinde saqtala almaıdy). Eýrazıa dalasynda úıretilgen Baktrıa túıesi men Afrazıa dalasynda úıretilgen arab túıesi ár túrli tuqymnan taraǵan, bul qolǵa úıretýde jetken eki jetistiktiń bir-birinen táýelsiz túrde bolǵanyn dáleldeıdi. Eki qoǵam da nomadızmge deıin ańshylardyń urpaqtary jáne ejelgi ózen órkenıetiniń alǵashqy ónegesi edi, ekeýi de teńiz jáne ózenniń syıyn, jabaıy ańdar men qustardyń etin paıdalandy. Árıne, aıyrmashylyqtary da barshylyq. Eýrazıa dalalarynda nomadızm áskerı demokratıanyń elementterimen birge qýatty áskerı kúsh retinde paıdalanyldy. Ekinshi jaǵynan, eýrazıalyq kóshpendilerdiń mal tabyndary kóbinese jylqy men múıizdi iri qaradan, al afrazıalyq kóshpendilerdiki qoı men eshkiden quraldy, óıtkeni Afrıka jaǵdaıynda keń de mol jaıylymdar joq boldy, biraq ekeýi de túıe men jylqyny kólik quraly retinde paıdalandy.
Uly ózender ańǵaryndaǵy taıpalardyń tirshiligin taldaý ózen órkenıetiniń negizinen nomandyq qoǵam men eginshilikti damytatynyn kórsetedi. Shynynda, jansyz tabıǵatty ıgergennen góri, janýarlardy qolǵa úıretý adamǵa qıynyraq bolǵan. Janýarlardy qolǵa úıretý – tabandylyqty, aqyl-oıdy kóbirek talap etetin anaǵurlym joǵary óner.
Tómengi Nildiń alqaby Afrazıalyq dalalardyń jalpy júıesimen tabıǵı túrde úılesedi, Egıpettiń klımaty da mańaıyndaǵy jerdegideı, sál ǵana ereksheligi – uly ózen alqapty sýmen barynsha qamtamasyz etip, sýmen birge kelgen tunba topyraqty qunarlandyryp otyrady. Egıpet órkenıetin jasaýshylar bul faktorlardy buryn da bilgen jáne olardyń potensıaldyq múmkindikterin tıimdi túrde paıdalanyp kelgen. Olardyń qoǵamy kóshpeli Afrazıa dalasymen orasan zor qarama-qaıshylyqta bolǵan. Mysaly, Egıpettegi Nil jasaǵan tabıǵı ortanyń bolýy Egıpet órkenıetiniń paıda bolýyna ıgilikti áser etken joq pa degen suraq týyndaıdy. Mundaı tezısti maquldaý nemese teriske shyǵarý úshin osyǵan uqsas ortasy bar basqa da táýelsiz aýmaqtarda «ózen» órkenıetiniń shyǵýy múmkin ekenin dáleldeý qajet. Kórshi aýmaqqa – Tıgr men Efrattyń tómengi alqabyna oralaıyq. Munda da jaǵdaı negizinen sondaı: Afrazıa dalasy, qurǵaq klımat, sýmen jetkilikti qamtamasyz etilgen jáne berekeli tunba qabaty bar. Biz osynyń bárin salystyryp, munda da sondaı «ózen» órkenıeti – birshama Egıpet mádenıeti sıaqty shýmer órkenıeti paıda bolǵan dep aıta alamyz.
Amýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń ańǵarlaryndaǵy taıpalardyń tirshiliginde de osyndaı ózgerister týyndap, úshinshi ózen órkenıetiniń – arııler, saqtar órkenıetiniń otanyna aınaldy.
Nil mádenıetine uqsas mysaldardyń keminde bes-alty túrin tabýǵa bolady, biraq solardyń tórteýi ǵana – «ózen» tıpindegi órkenıet. «Mundaı ortadaǵy egıpettik jáne shýmerlik mádenıet genezısi, rasynda, qaǵıdadan góri – erekshelik. Demek, jaǵdaı faktory bul eki mádenıettiń paıda bolýyna sebepshi bolǵan ıgi faktor retinde qarastyrylmaýy múmkin emes» degen A. Dj. Toınbıdiń bul pikirimen kelispeý qıyn. Orta Azıadan basqa (Amýdarıa men Syrdarıa ózenderiniń aralyǵy), Edil men Oral ózenderiniń saǵasy tórtinshi ózen órkenıetiniń jarqyn mysaly bola alady. Ertede jáne b.e. H ǵasyryna deıin Kaspıı teńiziniń deńgeıi qazirgi deńgeıinen 14-15 metr tómen bolǵan.Ol kezde Edil men Oraldyń saǵasynda kımmerııler, skıfter, sarmattar turǵan. Saqtar-sarmattar III ǵasyrda ǵundardyń qýǵynyna ushyraǵan. IV ǵasyrdan munda hazarlar paıda boldy, olar múlde basqa sıpattaǵy halyq – balyqshylar men eginshiler edi. Halyqtyń tańdaǵan órkenıeti onyń turyp jatqan geografıalyq ortasyna da baılanysty bolýy tabıǵı shart bolyp esepteledi de, bul órkenıetter teorıasyndaǵy tabıǵı ortaǵa baılanysty dep atalady. Biraq olarda jaýyngerler jáne mádenıeti jaqsy damyǵan adamdar boldy. Olar ǵundar konfederasıasynyń quramyna endi nemese Attıla ımperıasy qulaǵannan keıin ǵundardyń ózderi Hazar memleketin qurdy. Qalaı desek te, Hazarlar shyǵystan kelgen. Árıne, bul másele naqtylaýdy qajet etedi. Hazarlar – memlekettiń ataýy, al adamdar ózderin qasa, qasaqtar, kazaktar dep ataǵan, sóıtip olar Kaspıı oıpatynyń mańynda ózen órkenıetin jasady. Alaıda, ózen órkenıeti buǵan deıin de Ortalyq Azıada bar edi. Este joq erte zamannan bastap munda keme jasaǵan, balyq aýlap, ony jasandy túrde qoldan ósirgen. Bul týraly naqty derekter jeterlik.
Ejelgi qazaqtardyń ózen órkenıetiniń negizin qańlylar salǵan, bul jóninde Avestada aıtylǵan.Qańlyny Qazaqstanda ózen órkenıeti jaqsy damyǵan ejelgi iri memleketterdiń birine jatqyzý artyq emes. Shymkent mańyndaǵy Sháýildirde kemeniń qaldyǵy tabylǵan, ǵalymdardyń pikirinshe, oǵan shamamen 2000 jyl bolǵan.
Ertedegi qazaqtardyń ózen órkenıetin jasaǵan ekinshi iri etnosy – oǵyzdar. «Oǵyz» sózi ejelgi túrki tilinde ýǵýz - ózen, sý adamy nemese úlken sý degendi bildiredi. Ortalyq Azıada qýatty ımperıalar qurǵan oǵyzdar -ǵuzdar men qańlylar, Eýrazıada hazarlar alǵashqy kezde ózen órkenıetine arqa súıedi. Ejelgi qazaqtardyń ózen órkenıeti týraly boljamdy birinshi ret kezinde biz usynǵan edik. Ony taqyrypqa qyzyǵýshylar avtorlyq kitaptardan taba alady.
EGİNSHİLİK ÓRKENIET
Eginshilik órkenıettiń zamanynda mańyzdy bolǵany sonsha, Eýropa halyqtarynyń, orys, túrik pen ózbek tilderinde mádenıetti kúltýra dese, ol latyn tilinde kúltýra - ósimdikterdiń tuqymy degen maǵynany beredi. Qazaqtardyń, ertedegi túrkilerdiń eginshilik mádenıeti aıtarlyqtaı joǵary deńgeıde damydy.
Qańly (Avestadaǵy kangúı degenge uqsas) termın retinde ırandaǵy «qan» túbirimen negizdes, ózbek pen tájikte «qan» – kanal, múmkin «aryqtar eli» degendi bildirer, álde «aǵyndar eli» degeni me nemese ejelgi túrikshe «qan el». Qan – Syrdarıanyń ertedegi ataýlarynyń biri, demek, qanǵarlar-keńgerler elin Syrdarıa, Amýdarıa jáne basqa ózenderdiń saǵalaryna, toǵandar men kanaldar mańynda ornalastyrýǵa bolady. Qańlylar jasaǵan sýlandyrý júıesiniń adamzat, álemdik órkenıet úshin asa zor mańyzy boldy, sondyqtan úlken aryqtardy solardyń qurmetine «kanaldar» dep atady (S.P.Tolstov), bul «qan el – kanal» degen sóz. Qazaqtar turǵan aýmaqtaǵy otyryqshy órkenıet K. Baıpakov, Ý. Shálekenovter tarapynan jaqsy zerttelgen. «Huqyqsyz ári qorǵansyz, ondaǵan alym-salyqpen jáne boryshpen shyrmalǵan, ár túrli sanattaǵy qarjy sheneýnikteri men jer ıelenýshilerdiń tonaý júıesine ushyraǵan otyryqshy dıqannyń ólmeshi kúnin kórgennen góri, kóship júrgeni paıdalyraq edi…» (I.P.Petrýshevskıı. «HVI-HIH ǵasyrdyń basyndaǵy Ázirbaıjan men Armenıadaǵy feodaldyq qatynastar tarıhynyń ocherkteri»). Sondyqtan qazaqtar otyryqshylyq pen eginshilikke tym asyqpaı, shaǵyn toptarmen baı da qýatty kóshpendi ómirin tastamaǵan.
KÓSHPENDILER ÓRKENIETİ
Mıtohondrıasy DNK zertteýshileri men arheologtardyń málimetteri kórsetkendeı, alǵashqy adamdar áýeli terýshilikpen, balyq aýlaýmen, ańshylyqpen shuǵyldanyp, sodan keıin ǵana eginshilikke kóshken. Kaspıı mańyndaǵy dalada eginshilikti ań aýlaý tolyqtyrdy, bul sharýashylyq tirshiliktiń eki formasy uzaq ýaqyt boıy birge boldy. Biraq adamdar sonymen birge sý toǵandary men ózenderdiń paıdasyn jáne artyqshylyqtaryn da paıdalanyp, tirshilik etti.
A. Dj.Toınbıdiń jazýynsha, Eýrazıadaǵy ańshy adam qýańshylyqqa ushyrady da, ony dıqanshylyqpen shuǵyldanýyna ıtermeledi, al ekinshi qýańshylyqta ań aýlaýdy qosymsha kásip retinde paıdalanǵan eginshiler men malshylar ushyrasty. Eýrazıalyqtar sapaly sekiris jasap, olar kóshpeli mal sharýashylyǵyna aýysty. Ómirdiń kórsetkenindeı, kóshpeli ómir qalpyna kóshý klımattyń nasharlaýyna berilgen jaýap edi jáne ol bul aımaqtaǵy ejelgi halyqtardyń saqtalyp qalýyna sebin tıgizdi.
Bizdiń buǵan qosarymyz: nomadızmniń paıda bolýy tek tabıǵı kataklızmaǵa ǵana emes, sondaı-aq adamdardyń sana-seziminiń ósýine, ózderin sol kezdegi tabıǵı dúnıeniń ıntellektýaldy shyńynda turǵanyn túsingenine de baılanysty edi. Bálkim, adam kóptegen jabaıy ańdardy qolǵa úıretip, úıde ustap, tabıǵı kataklızm jaǵdaıynda qajetti taǵam qorymen ózgeshe saqtandyrý jasaýdy, múmkin, sapaly túrde, múmkin, kezdeısoq túrinde paıdalanǵan shyǵar.
Kóshpeli órkenıetti eginshilik mádenıetimen salystyra kelip, A. Dj. Toınbı nomadızmniń kóp artyqshylyqtary baryn eskertedi.
Janýarlardy qolǵa úıretý ósimdikterdi úıde ósirgenge qaraǵanda óte úlken óner edi, óıtkeni bul adamnyń aqyl-oıy men jigeriniń yryqqa kóne bermeıtin materıaldy jeńýiniń belgisi bolatyn. Basqasha aıtqanda, baqtashy – eginshige qaraǵanda asqan sheber, bul pikir ataqty sırıalyq mıfologıada kórinis tapqan: Adam ata óz áıeli Haýa anany túsindi, ol júkti boldy da, Qabyldy týǵan soń: «men Táńirimnen pendeni taptym» dedi. Odan keıin onyń inisi Abyldy týdy. Abyl qoı baqty, Qabyl dıqan boldy. Biraz ýaqyt ótkennen soń, Qabyl jerden alǵan syılyǵyn Táńirge ákeldi, Abyl da tabynnyń birinshi tólin ákeldi, olarǵa qarap turyp, Táńir Abylǵa jáne onyń syıyna kóz qyryn saldy, al Qabyldyń ózine de, onyń syılyǵyn da kózge ilmedi.
Janýarlardy qolǵa úıretýde jetken eń joǵary jetistik salt atta júrýmen baılanysty boldy, muny b.e.b. paıda bolǵan kentavrlar – adam-jylqylar jónindegi ańyzdar dáleldeıdi. Sodan beri kóshpendilerdi salt atpen júrýdi ıgergen halyqtar dep sanaıdy. Jylqyly-kóshpeli órkenıet týraly ıdeıany bizdiń ǵalymymyz M.Áýezov ta usynǵan.
Orys ǵalymy L. N. Gýmılev bylaı deıdi: «Kóshpeliler mádenıeti óziniń 3000 jyldyq ómiri ishinde Jerorta teńizi men Shyǵys ólkesiniń halyqtarymen salystyrǵanda, shyǵarmashylyq evolúsıany bastan keshirdi». Onyń pikiri boıynsha, kóshpeliler álemdik órkenıetke qomaqty úles qosty. Qazaq órkenıetiniń qaınar kózi Uly daladan birte-birte Messopotamıaǵa qonys aýdaryp, Shýmer memeleketin qurǵan arııler zamanynan bastalsa kerek.
Dala órkenıeti Qazaqstannyń arheolog-ǵalymdary Á. Marǵulan, K. Aqyshev, K. Baıpaqov kóshpeli órkenıet uǵymyn jıi qoldanady. Kóshpeliler qoǵamy termıni negizinde S. Tolybekov pen D. Kishibekovterdiń pikirlerinde kóbirek qoldanylady. Sońǵy jyldary K. Baıpaqov pen M. Qozybaev Eýrazıa saharasynda kóshpeliler órkenıetiniń ornyna dala órkenıeti uǵymyn qoldaný durys dep sanady.
Kóshpendilerdiń mádenıetiniń qanshama zaman ótse de sol baıaǵy báz qalpynda bizdiń ýaqytymyzǵa deıin jetip qana qoımaı, dástúriniń, tárbıelik mańyzynyń saqtalýyna tań qalǵan Eýropa (Fransıa) ǵalymdary Delez ben Gvattarı kóshpendiler teorıasyn damytyp, ǵylymǵa nomadologıa teorıasy dep engizgen. Olar osy jumystarynda kóshpendini tegis jazyqtyqqa (dalaǵa) ornalastyryp, qoldaryn bos qoıǵan. Atqa otyrǵan kóshpendi óz jazyqtyǵynda emin-erkin qalaǵan jaǵyna qaraı qozǵalǵan. Qazaq kóshpendileri jolynda unaǵan jerlerge belgi qoıyp, báıterek otyrǵyzyp, dyń turǵyzyp (mońǵoldar oba turǵyzǵan), qala salǵan. Sóıtip, kóshpendiler órkenıetin qalalyq mádenıetpen biriktirgen ıaǵnı dala órkenıetin qurǵan qazaqtar ǵana ekeni nomadologıa teorıasynan shyǵyp tur. Qazaqtardyń danalylyǵy qalalyq jáne kóshpendilik órkenıetterdi biriktire bilýinde. Delez ben Gvattarı teorıalarynyń jemisi osynda jatyr.
Qazaqstandaǵy arheologıalyq eskertkishterdi zertteý negizinde ár túrli mádenıet dástúrleriniń ózara qarym-qatynas prosesteri aıqyn kórinis tapqan. Ortalyq Azıa men Eýrazıa aýmaǵy tarıhı-mádenı sıntez ortalyqtarynyń biri bolǵan. Kóshpeli jáne otyryqshy halyqtyń ózara baılanysynyń máni men mazmunyna kóz júgirtken, ár túrli taıpalar men halyqtardyń mádenıetteriniń ózara kirigýi men birin-biri baıytýy álemdik prosestiń dańǵyl joly bolǵan tárizdi. Mundaı sıntezdiń negizinde shekaralas órkenıetter men Qazaqstan halyqtary mádenıetiniń kóptegen jetistikteri jatady. Sıntezdiń mundaı mysaldary kóp.
K. M. Baıpaqovtyń pikirinshe, «kóshpeli mádenıet», «kóshpeli órkenıet» termınderi onsha sátti emes. «Dala mádenıeti men órkenıeti» týraly aıtsaq, durys bolar edi, bul tek kóship-qonýdy emes, otyryqshylyqty, tek mal sharýashylyǵyn emes, eginshilik pen qala tirshiligin de bildirer edi. Saqtardyń, úısinderdiń, túrkilerdiń, qazaqtardyń tek nomadtar ǵana bolmaǵany dáleldengen. Óıtkeni «tek qana nomadızm» dep júrgenimiz Qazaqstannyń bos jatqan jerleri týraly, kóshpeliler mádenıetiniń qubylmalylyǵy týraly pikirlerge «oı tastaıdy». Nomadızm degenimiz Qazaqstannyń dala sharýashylyǵynyń, tirshiligi men turmysynyń bir ǵana bólshegi, biregeı dala órkenıetiniń ózindik bir bóligi ǵana. Bul pikirdi M. Q. Qozybaev ta qoldaǵan. Qalaı desek te, kóshpelilik áleýmettik artyqshylyq dep sanalǵan. Únemi qozǵalysta júrý nomad úshin tek sharýashylyq shara ǵana emes, tirshilikte bolǵan. Kóship-qonǵanda adamdar ómirge kelgen, eseıip kámeletke tolǵan, erjetken, nekelesken, toı toılaǵan, demalǵan, dúnıeni tanyǵan, qaza bolǵan… Der kezinde júrip-turmaý sharýashylyqqa zalal ákeledi, rýdyń jarlyǵynyń belgisi dep sanaǵan. «Ashtan ólip, kóshten qalýdy» úlken áleýmettik sor, ashtyq pen kúızelis sıaqty apat degen. Sondyqtan kósh asa baı, saltanatty bolǵan.
Jahandaný zamanynda jańa kóshpendiler paıda boldy, olar - «týrıser». Týrıser qaıda barsa da jat halyq, soǵan qaramastan, olardy álbette jyly shyraımen qarsy alady. Qazirgi zamanda tek qana, osy jańa kóshpendiler – týrıserden túsetin tabysqa qarap qalǵan usaq memleketter kóp.
QALA ÓRKENIETI
Latyn sózi «civilis» - azamat, qala turǵyny nemese qala órkenıeti degendi bildiredi. Osyǵan baılanysty ejelgi grek tarıhshysy Strabonnyń «órkenıet bolsa, bir qala da jetip jatyr» degen sózin taǵy bir keltirýdiń artyqtyǵy joq. Eger tarıhı esep júrgizýdi Arqaıym qalasynan bastasaq, onda qazaqtar turǵan jerde 300-400 shamaly qala bolǵan. Shýmer memleketiniń aýmaǵynda bolǵan qalalar: Órik (ekinshi aty –Orhon), Or, Om, Laǵash, Samara, Soza, Esen, Mary, Vavılon, t.b. Árbir qala belgili aýmaǵymen birge, jeke memleket sıaqty tirshilik etken. Eýrazıa keńistiginde qalalar keshteý paıda boldy, sondyqtan olardyń kópshiligi shýmer ataýlaryn alǵan (Samara, Mary, Sozaq, Or, Omby, t.b.). Taıaýda Túrkistannyń – 1500, Tarazdyń 2000 jyldyǵy toılandy, bul – erte zamanda gúldeı jaınaǵan qalalarymyzdyń bolǵanyn dáleldeıtin derek.
Órkenıet teorıasy qalalardy órkenıettiń alǵy sharty men bazalyq negizi dep sanaǵan. O.Shpenglerdiń pikirinshe, tirshiligi qaınaǵan, halqy sapyrylysqan jáne ózara baılanysy damyǵan qala – órkenıettiń eń mańyzdy kórinisi. Al A.Toınbı qala men órkenıettiń ózara baılanysyna shek qoımaǵan, qaıta ol «kóshpeli órkenıettiń» bar ekeninen qaıtpaǵan («Tarıhty óńdeý», HII tom). A. Toınbıdiń bul pikiri batys ǵalymynyń erligi úshin qurmetteýge turarlyq, degenmen «kóshpeli órkenıet» «kesheýildegen» órkenıet tizimine engizilip qoıǵan. Tarıhta taza kúıinde nomadtyń bolmaǵany qazir málim bolǵan, al qazaqtar da taza kóshpeliler bolǵan emes.
Áskerı-demokratıalyq nemese áskerı-kóshpeli órkenıet. Qasaqtardyń, saqtardyń áskerlerine áskerı jabdyqtar, semserler, saýyttar, dybysty jebeler, sadaqtar, t.b. jasaıtyn sheberler, sondaı-aq, er-turman, t.b. zattar ázirleıtin ustalar, qolónershiler bolǵan. Olar qosynnyń mańynda, jeke-jeke qonystarda ońasha turǵan. Mundaı qonystar muqıat qorǵalǵan, ásirese, qolóner buıymdarynyń jasalý tehnologıasynyń qupıasyn erekshe qupıada ustaǵan. Qazba kenderin, topyraq qasıetterin jaqsy bilgen tájirıbeli adamdar kóp edi. Olardyń ishinde, qazirgi tilmen aıtqanda, agronomdar, agrotehnıkter, seleksıonerler, geologtar men qudyq qazýshylar, damba jáne basqa gıdrotehnıkalyq qurylystardy salýshylar da bar edi.
Eýropanyń kóptegen áskerbasylaryn Attılanyń áskerı taktıkasyn zertteý qyzyqtyrǵan. Al ózi muny qupıa sanamaǵan, tiri kezinde Eýropalyq ásker basylaryn óz ónerine úıretken. Bul áskerı istiń joǵary deńgeıde damyǵanyn, ǵundardyń mádenıet jaǵynan da, órkenıet jaǵynan da zor jetistikterge jetkenin dáleldeıdi. Olar kezinde batysqa qaraı álsiregen kúıde, azdaǵan adamdarmen saparǵa shyqqan edi, alandardan basqa eshkimmen soǵyspaǵan, kóptegen taıpalar olarǵa óz erkimen qosylǵan-dy. Olardyń áskerı óner salasynda jetken tabystaryna zor baǵa berilgen. Olar «Attıla jáne kóshpeliler ordasy» atty tamasha áskerı kitaptar serıasynda sýretteldi (avtory – Davıd Nıkolle. London, 1997 j.). Ol bul kitapta bylaı dep jazdy: «Grek shejiresinde Attılanyń áskerı taktıkasy men onyń soǵysty júrgizý taktıkasy sıpattaldy, ol, sondaı-aq, strategıalyq jáne taktıkalyq ádisterdi de jaqsy bilgen. Ol qaraqshylyq jasamaǵan, uly qolbasshy jáne aqyldy kósem edi. Ǵundar Rım legıonerleri sıaqty qanisher emes edi, olar mádenıetti, tártipti saqtaǵan. Ǵundardyń eýropalyq órkenıettiń aldyndaǵy kinási – olardyń ózgeshe syrt kelbeti, kózqarasy men ádet-ǵuryptary edi. Eýropalyqtar soǵys óneri men adamgershilikti ǵundardan úırendi, sonymen birge, ásker túri retinde atty áskerdi, qural-jabdyqtar men qarý-jaraqtardy úlgi etip aldy. III-IV ǵasyrdaǵy arab ustalary áskerı qarýlar jasaýdy saqtardan, ǵundardan, hazarlardan, bulǵarlar men qypshaqtardan úırenýdi ózderine uıat sanamady (múmkin, damaskilik bolat shyǵar). HI ǵasyrdaǵy arab tarıhshysy ál-Jıhaz aıtqandaı, «túrkilerdiń soǵystaǵy rolin jáne mánin Qytaıdyń ónerdegi jáne Grekıanyń ǵylymdaǵy rolimen salystyrýǵa bolady».
Ǵundar, saqtar men qasaqtar úshin rámiz jáne soǵys qudaıy retinde qylyshtyń mańyzy zor edi. Alandar, skıfter, ǵundar jáne tipti skıf-sarmat rýynan shyqqan aǵylshyn koroli Artýr da qylyshty jerge qadalǵan nemese tasqa shanshylǵan soǵys rámizi dep sanaǵan.
Qazaq mádenıeti, mýzykasy, ádebıeti is júzinde jeke dara. Kórshi ózbek, qyrǵyz, tatarmen uqsamaıdy. Qazaq mádenıetin jeke qarastyramyz, onyń ózi bir tóbe. Qazaq mádenıetine eshkim kúmán keltirmeıdi.
Sóıtip, qazirgi kezde dala jáne kóshpeli órkenıet uǵymy keń ǵylymı aınalymǵa tabıǵı túrde endi, ony ázirleýge QR Ǵylym akademıasy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń akademıgi M. Q. Qozybaev bastaǵan ǵalymdar toby zor úles qosty. Bul problemanyń zerttelýin odan ári jalǵastyryp, biz de jańa uǵymdy – áskerı-kóshpeli órkenıet uǵymyn engizdik, bul uǵym ejelgi qazaqtardyń basym bóliginiń keıde áskerı demokratıa dep atalatyn ómir súrý qalpyn anaǵurlym tolyq sıpattaıdy. Áskerı demokratıa ertedegi hazarlardyń basqarý formasy boldy, eger olar soǵysta iri jeńiliske ushyraı qalsa, qaǵandy óz halqy ólim jazasyna kesken. Mundaı jaǵdaı Hıýa handarynda da bolǵan.
Qazaqtar qonystanǵan aımaqtarda ózderine tán mádenıeti nemese qalalyq mádenıeti bar jáne oǵan qosymsha eginshilik jáne ózen órkenıeti gúldengen kóptegen qalalar boı kóterdi. Joǵaryda aıtylǵan mádenıetter jıyntyǵynan barynsha sátti órkenıet qazaq jerinde paıda boldy, óıtkeni qazaqtardyń ata-babalary órkenıettiń osy bes tıpin sheberlikpen úılestirip, qazaqtyń ózindik mádenıetin jasaǵan. Atap aıtqanda, buǵan yńǵaıly geografıalyq jaǵdaı, baı da san túrli tabıǵı qorlar, damyǵan qarym-qatynas júıesi, Uly Jibek jolyndaǵy saýdadan jáne ony qorǵaýdan túsken tabystar, ıaǵnı, ekonomıkalyq sáttilikter járdemdesken bolý kerek. Bul rette qazaq órkenıetiniń erekshelikterin taldaı otyryp, meniń pikirimshe, Eýrazıalyq keńistik ataǵyn alǵan Qazaq dalasy men onymen shekaralas aımaqtyń tarıhyna da súıený barynsha qajet.
«Órkenıet» uǵymyna birjaqty, birjola anyqtama berý qıyn. Shynynda órkenıet uǵymy birqatar áleýmettik genotıpti, áleýmettik stereotıpti meńgergen, sondaı-aq, úlken, jetkilikti, avtonomıalyq, barynsha tuıyqtalǵan geografıalyq keńistikti ıgergen jáne osyǵan oraı álemdik tarıhtan berik oryn alǵan adamdardyń mádenıet qaýymyn bildiredi.
Belgili bir mádenıettiń turaqtylyǵyn, beıimdelýin, tartymdylyǵyn jáne ómirsheńdigin qamtamasyz etetin ekonomıkalyq qurylym kez kelgen órkenıettiń eń mańyzdy elementi bolyp tabylady. Munda ózimdik uıymdastyrý faktory, sóz joq, kez kelgen órkenıetti jasaý men saqtaýda basty oryn alady. Osy turǵydan alǵanda, ózindik ekonomıkalyq qurylymdy, qoǵamnyń áleýmettik-saıası qurylysyn jáne bolmystyń basqa da mańyzdy elementterin kúsheıtetin qazaq órkenıeti týraly da aıtý zańdy ári qajet. Tipti, kez kelgen kóshpeli órkenıettiń negizi – salt attylyq nemese qarýlanǵan salt atty jaýynger– áleýmettik-ekonomıkalyq maqsatqa saı ázirlengen, óıtkeni olar áskerı soslovıeni qurdy jáne memlekettiń rámizi men negizi, onyń ulttyq qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń quraly boldy. Salt atty jaýynger mártebe sanalǵan, oǵan qoǵamnyń mursatty músheleriniń, keıde bedeldi uly jaýyngerdiń ǵana qoldary jetken. Eń bastysy, mundaı áleýmettik-mádenı qaýymdastyq (qazaq órkenıeti) evolúsıaǵa óziniń sáıkestigi men qabilettigin saqtap qaldy, óıtkeni onyń mundaı qasıetteri san ǵasyrlar boıy tepe-teńdiktiń belgili bir júıesinde turaqtaldy. Qazaq órkenıetiniń kategorıalyq-uǵymdyq aqparaty endi ǵana quralyp keldi desek te, eger esepteýdi arııler men shýmerlerden bastap júrgizsek, ol tarıhı jyl boıynsha basqa da kóptegen órkenıettermen qatar turady. A. Dj. Toınbıdiń pikirinshe, qazaq órkenıeti úshin shýmer órkenıeti genetıkalyq jaǵynan týys qoǵam bolyp tabylady, al qazaq órkenıeti, óz negizinde, órkenıet kategorıasyna, dálirek aıtqanda, jergiliti órkenıetke qoıylatyn talaptardyń bárine jaýap beredi. Jańa nárseniń báriniń jaqtaýshylary da, qarsylary da bolatyny tabıǵı nárse. Alǵash ret «qazaq órkenıeti» termıni 1999 jyly 31 mamyrda «Qazaq órkenıeti» resmı túrde jýrnalynyń tirkeý kýáligin alǵan kezde kórsetildi. «Qazaq órkenıeti» atty kitap osy oqıǵanyń 15 jyldyq mereıtoıy qarsańynda jaryq kórgeli tur. Ǵylymı turǵyda qazaq órkenıeti týraly habardy men 2000 jylyAlmatyda ótken halyqaralyq konferensıada jáne 2001 jyly Avstralıada ótken Globaldy órkenıet týraly 1-halyqaralyq kongreste jarıa ettim (Sıdneı qalasy, 10-19 shilde). Bul uǵym birtindep memlekettik basylymdardan jáne «Qazaq órkenıeti» jýrnalynda jarıalanǵan kóptegen maqalalardan qoldaý tapty.
«Úlken Larýss» kitabynda baıandalǵandaı, órkenıet degenimiz «basqalarǵa ıdeal, úlgi retinde sanalatyn naqty qoǵamdardyń áleýmettik, ekonomıkalyq, saıası jáne mádenı jaǵdaıy». Olaı bolsa, tarıhta qazaqtardy ıdeal retinde qabyldap, qazaq órkenıetine enip, ıaǵnı, basqa halyqtyń buratana qazaqtanyp ketken mysaldaryn keltireıik.
Basty ıdealdy qazaqtar Qazaq handyǵyna deıin-aq jasaǵan, sondyqtan jańa memleket quralǵan kezde ózderin qazaqpyz dep eseptegen halyqtyń bári Jánibek pen Kereıge qosyldy. Olardyń kóptigi sondaı, Úsh júzge bólinýge týra keldi. Qazaq handyǵyn moıyndap, jaqyn tartqan basqa halyqtardy 4-júzge qosyp, «qurama» dep atady. Negizgi halyqtar – qazirgi qazaq halqynyń «elderi» (taıpalary), uly ımperıalar men memleketter edi. Olar: qańlylar, úısinder, arǵyndar – burynǵy aq ǵundar ımperıasy, Hazar qaǵanatynyń qaǵandary – berishter, Deshti-Qypshaqtaǵy – qypshaqtar, qońyrattar, qushandar, naımandar, kereıler, jalaıyrlar, dýlattar – Hazar handyǵynyń negizgi uıtqysy, adaılar – ejelgi daılar, shómekeı-shómerler, t.b.
Mynany atap ótý kerek: qazaq jáne qypshaq mátinderi men olardyń tilderi HV-HVII ǵasyrlarda júz elý jyldaı Ýkraına aýmaǵynda (negizinen Lvov pen Kamenes-Podolskide, barlyǵy 70 shamaly qonystarda), Polshada, Rýmynıada, Moldovada, Qyrym men Túrkıada qoldanyldy. Qypshaq tili qazirgi Ýkraına aýmaǵynyń Rech Pospolıtaıanyń quramyna engen aımaǵynda óte keń taraldy. Muny bul jerge armándardyń qonys aýdarýmen baılanysty qolaıly jaǵdaı jasalǵanymen túsindirýge bolady. Qypshaqtardyń bir bóligi rýna jazýyn, shaǵyn bóligi armán jazýyn paıdalandy.
Qypshaqtardyń ortasynda ómir súrip jáne olardyń ústemdiginiń astynda bolyp, armándar kóbinese asımılásıaǵa ushyrady. Ýkraınadaǵy negizgi atalǵan armán qonystarynyń turǵyndary ózderin armándarmyz dep sanady, biraq kópshiligi tildi bilmedi, tek óz erikterimen áýeli qypshaq tilinde sóıledi, jazdy jáne syıyndy! Ýkraınanyń oń jaǵalaýy men batysyna armán mıgrasıasynyń alǵashqy tolqyny (300-400 otbasy), kóptegen derekterge sáıkes, HVI ǵasyrda Qyrym men Bessorıadan bastalyp, kóbinese ózine armán-qypshaqtardy qamtydy. Bul sol kezdegi taıpalar men aımaqtardyń qonys aýdarýyn sıpattaıtyn Eýropaǵa tán jaǵdaı edi.
2007 jyly Armenıanyń astanasy Erevanda konferensıaǵa qatysqanymda armándardyń qazaqtarǵa degen baýyrmashylyǵyn kórip, tań qalǵanym bar, negizgi áńgimeleriniń biri sol armán – qypshaq qarym-qatynasy. Erevannyń negizgi maqtanyshy qoljazbalar mýzeıi Mazandaran bolsa, sonda armán - qypshaq Tilashary áli kúnge deıin saqtaýly tur. Armenıa jerinde Qazaq degen jer aty jáne ózen bar eken.
Qypshaqtardyń ortasynda ómir súrip jáne olardyń ústemdiginiń astynda bolyp, armándar kóbinese asımılásıaǵa ushyrady. Ýkraınadaǵy negizgi atalǵan armán qonystarynyń turǵyndary ózderin armándarmyz dep sanady, biraq kópshiligi tildi bilmedi, tek óz erikterimen áýeli qypshaq tilinde sóıledi, jazdy jáne syıyndy!
Jas Mońǵol memleketinde óz úkimetiniń qurylymyn, sondaı-aq, jazýyn jasaý úshin Shyńǵyshan Naıman handyǵynyń memlekettik sheneýnigi Tata-Tondy shaqyrady. Oǵan óz balalary men jaqyndaryna jazý-syzýdy, memleket basqarýdy, áskerı ómirdi, saıasat pen mádenıetti úıretýdi tapsyrdy. Kereıden Shyńqaı, sondaı-aq, qazaq taıpalary: qarlyq, qańly, merkit, jalaıyrlardan basqa da kóptegen muǵalimder boldy. Qazaq taıpalarynyń tirshiligi, olardyń órkenıettegi jetistikteri úlgi retinde qyzmet etti, olardy mońǵoldar óz memleketin qurǵan kezde kóptep paıdalandy.
Iýán órkenıetiniń qalyptasý kezeńin sýrettep jazý úshin, memlekettik ınstıtýttar men shejirelerdi jasaý úshin qazaqtyń naıman, qypshaq, ýaq, kereı men jalaıyr sıaqty taıpalarynan ǵalym toby qalyptastyryldy. Bul rette avtor mońǵol dınastıasy Iýán qulaǵannan keıin jazylǵan qytaı derek kózi «Iýán-shıge» (Iýán dınastıasynyń tarıhy, A. Qadyrbaev aýdarmasy) súıendi.
Sh.Ýálıhanov kórsetkendeı, ózderiniń ańyzy boıynsha qazaqtar ózderin Altyn Ordanyń muragerlerimiz dep esepteıdi. San jaǵynan shamaly mońǵol jaýyngerleri Deshti-Qypshaq halqynyń joǵary mádenıetimen kezdeskennen keıin tez arada sińisip ketti, ıaǵnı, qypshaq órkenıeti mońǵoldardy jutyp qoıdy. QR UǴA-nyń akademıgi M.Qozybaevtyń pikirinshe, qazaq halqy Shyǵys halyqtarynyń ishinen birinshi bolyp órkenıetke memlekettiktiń, derjavanyń, bilim men mádenıettiń tájirıbesin taratty.
XVIII - HIH ǵasyrda qazaq jerine alǵash kóship kelgen orystar - prozelıtterdiń qazaqtanyp ketkeni belgili. Qazaqtyń ishinde turǵan orystardyń musylman dinin, qazaqtyń salt-dástúrin qabyldap, sińisip ketip jatqandary kóp. Bul qazaq halqynyń ult retinde qalyptasqanyn jáne mádenıeti men órkenıetiniń adam qyzyǵatyndaı deńgeıge jetkendigin kórsetedi. Ondaı mysaldardy oqyrman qaýym ózderi de kórip, kýá bolǵan shyǵar. Bul másele ǵylymı basylymdarda da jarıalandy. Alǵashqy kóship kelgen orystardyń «pereselenester» men orys kazaktarynyń musylman dinin, qazaqtardyń dástúrin qabyldap, óleńderin oqyp, ánderin shyrqap, qudandaly bolyp sińisip ketkeni sonsha, keıde bir-birinen aıyra almaıtyndaı jaǵdaılar da kezdesken. Sebebi olar qazaqtyń ulttyq kıimderin de kıgen, turmysyn qabyldaǵan, keıbiri orys minezderin de umyta bastaǵan. Jaǵymsyz qylmystardy da úırene bastaǵan, mysaly, orys kazaktary da barymtashylyqqa úırenip alyp, qazaq barymtashylarynan kem túspegen. Jalpy orys kazaktarynyń qazaqtarmen týystas ekenin ǵalymdar aıtyp júr. Osyndaı jaǵdaıǵa kóshken orys pereselenesterin prozelıtter- dep ataǵan.
