Shalkıiz jyraýdyń ómir súrgen dáýiri men mekeni týraly el aýzynan jazylǵan qoljazbalar men jyraýdyń óz shyǵarmalary ǵana habar beredi. Erteli-keshti jyraý shyǵarmalary jarıalanǵan jınaqtarda, qazaq aqyny Murat Móńkeuly jyrlaǵan «Shalkıiz» tolǵaýynda, sondaı-aq el aýzynan jazylǵan materıaldarda Shalkıizdiń «noǵaıly» ekendigi aıtylady. Bizdiń qolymyzdaǵy «Salkez batyrdyń Oraq, Mamaıǵa aıtqany» degen qoljazbada jyraýdyń balalyq, jigittik shaǵy Oraq, Mamaı mańynda ótkendigi, biraq batyrdyń Noǵaı ordasyndaǵy bedel, qurmetin kúndegender ony elden ketirmek bolyp, jaýǵa jalǵyz jumsaǵany, batyrdyń jaýdy jeńip kelip, attan túspesten, Oraq, Mamaı men jınalǵan jurtqa jyr tolǵap — ókpesin aıtyp, japan-túzge ketkeni aıtylady. Atalmysh materıaldarǵa qaraǵanda, Shalkıizdiń Ordada – Oraq, Mamaı mańynda ósip, bedel-dańqy sol kezde belgili bolǵany kórinedi.
Shalkıiz Temir bıge Oraq, Mamaı ordasynan ketkesin barǵanǵa uqsaıdy. «Bı Temirge aıtqany», «Bı Temirdi hajy saparynan toqtatýǵa aıtqany» degen tolǵaýlaryna qaraǵanda, onyń Temir bıdiń qolbastar batyry, jurtty aýzyna qaratqan ataly sóz aıtar aqylshy jyraýy bolǵandyǵy ańǵarylady. Ókpelep, ajyrap ketip baryp qaıta tabysady. Bul jaıdy atalmysh tolǵaýlar mazmunynan jáne V.V.Radlov noǵaılar arasynan jazyp alǵan «Shalkıiz» degen materıaldan, «Shaıyr» jınaǵyndaǵy jyraý shyǵarmalaryna berilgen túsinikterden aıqyn kóremiz. Sońǵy jyldarda tabylǵan, ıakı noǵaılar arasynan jazylǵan Shálkez óleńderi de jyraý ómiri týraly jańa derektermen tolyqtyra túsedi. Noǵaılar arasynan fılologıa ǵylymynyń kandıdaty A.Sıqalıev jazyp alyp, jarıalaǵan «Men ıemniń kúninde», «Alaı janym» degen óleńderine, Úpi (Ýfa) arhıvindegi «Qazaq óleńderi men hıssalary» dápterindegi «Ájikam, sen Mansuruly Toqýsan» degen óleńine qaraǵanda, Shalkıiz birqatar ýaqyt Ázıke (Ájike) syrza qaramaǵynda bolady. Bizdiń qolymyzda bar derekterden,-dep jazady M.Maǵaýın, — Shalkıizdiń (bizdińshe, Shalkıiz degen qısyndy. — S.Q.) Temir bı ólgennen sońǵy ómiri Mamaıdyń jáne onyń inisi Júsiptiń tóńireginde ótkendigi kórinedi.
Men joǵaryda baıandap ótken jaılarǵa qaraǵanda, Shalkıizdiń HÚ ǵasyrdyń İİ jartysy men HÚİ ǵasyrdyń 70-jyldary aralyǵynda ómir súrgeni ańǵarylady. El aýzynan jınalǵan materıaldarda Shalkıizdiń sábı kezinde Oraq, Mamaı aty belgili batyrlar. Zertteýshiler málimetine súıensek, Alshaǵyruly Oraq 1496-1548 jyldarda ómir súrgen. Mamaı 1549 jyly óledi. Shamamen Oraq 20-25-terde batyr atandy desek, Shalkıiz 1516-1520 jyldar dúnıege kelgen bolady. Biraq bul joba tarıhı derekterge qaıshy keledi. Sebebi, Shalkıiz ulyǵylaı jyrlaıtyn Temir bı 1480 jyly Ýgre joryǵyna qatysady, HÚ ǵasyrdyń 90-jyldary tarıh sahnasynan ketedi, Noǵaı Ordasyn 1504 jyly onyń uly Táýekel bıleıdi. Demek, Shalkıizdiń Temir dúnıeden ótkesin týýy shyndyqqa sáıkes kelmeıdi. Buǵan qaraǵanda, dál sol tusta el aýzynan jazylǵan derekterge súıenýdiń jóni joq. Sebebi, tarıhı derekterde Oraq, Mamaı Shalkıizben turǵylas, tipti birqatar jas kishi bop ta shyǵady.
Shalkıizdi Haqnazarǵa ketýge májbúr etken Júsip 1554 jyly óledi. Bul kezde jyraý Oraq, Mamaı, Bı Temir, Táýekel, Ázıke, Júsip mańynda bolyp, Qazaq handyǵyna barǵan, egdergen kezi edi. Shalkıizdi HÚ ǵasyrdyń İİ jartysy men HÚİ ǵasyrdyń orta kezi aralyǵynda ómir súrgen deý oryndy. El aýzynan jınalǵan qoljazbalar men HH ǵasyr bas kezinde baspa júzin kórgen kitaptarda Shalkıiz noǵaılynyń jyraýy edi delinedi. «Shaıyr» jınaǵyndaǵy Shalkıiz tolǵaýyna berilgen túsinikte onyń Qoıas rýynan ekeni aıtylady. Bul derekti el aýzynan jazylǵan shejireler de bekite túsedi. Alshyn ishindegi «noǵaıly» quramyndaǵy Qoıas rýynyń qarıasy Aqbaev Elesh ózin Shalkıiz batyr urpaǵy sanaıdy. Elesh óz ata-tegin: Shalkıiz-Erjaqaı-Janǵabyl-Bekbolat-Arýjan-Qarasha-Qalmambet-SHaqa-Saq-Sámet-Qudaıberdi-Qaz-Aqbýra-Baıǵazy-Qurmanǵazy-Qulmaqambet-Ótáli-Aqbaı dep taratady. Demek, Shalkıiz – Eleshtiń on toǵyzynshy atasy. Elesh qarıa shejiresine qaraǵanda, altynshy atasy Aqbýra batyrdy berish Sarjala batyrmen baılanysty áńgimeleıdi.
Shalkıiz shyqqan Qoıas rýy qazirgi noǵaı halqy quramyndaǵy taıpalar men rý attary arasynda kezdespeıdi. Buǵan qaraǵanda, Noǵaı Ordasynyń kóptegen rýlary Edildiń Kavkaz betine kóshende, Qoıas rýy túgeldeı Alshyn arasynda qalsa kerek. Nemese Qoıas rýy Noǵaı batyr dáýirinen (Hİİİ ǵ-dan beri) Alshyn arasynda júrgen túrik-mońǵol rýlarynyń biri, keıin baryp «noǵaıly» ne «noǵaı-qazaq» rýy quramyna kirýi múmkin. Demek, Qoıas rýy baǵzy «noǵaıly» rýy bolsyn álde Noǵaı Ordasy sarqynshaǵy bolsyn, qalaı bolǵanda da, Shalkıiz Noǵaıly elinde, Noǵaıly aımaǵynda – Batys Qazaqstan óńirinde dúnıege kelip, bar ómirin Edil, Jaıyqtan Qazan men Túmenge, Jemnen Syr saǵasyna deıingi Qypshaq dalasynda ótkizgendigi ańǵarylady.
«…Óz zamany úshin qadirli de qurmetti keıbir shyǵarmalary aýyzsha ǵana tarap qoımaı, jazbasha da taraǵandyǵy týraly boljam jasaýǵa ıtermeleıdi. Múmkin, bizge jetken M.Osmanov, Ǵ.Mushtah (Ǵ.Qarash) jınaqtaryna negiz bolǵan el ishindegi qoljazbalar, Úpi arhıvindegi «Qazaq óleńderi men hıssalary» sol dáýirdegi jazbalardan bireý kóshirý arqyly jetken muralar bolar. Mundaı jazbalar erteli-keshti arhıv qazynalary men sol kezde noǵaıly atalǵan aımaqtan taraǵan túrki tildes halyqtar arasynan tabylýy múmkin.
Shalkıizdiń «Ǵızmet ıám bı Temir», «Báıterek», «Aryq han», «Qatynasy bıik kólderden», «Boz ústinde ot jaqqan», «Men ıemniń kúninde» óleńderi men keıbir jyr joldary qazaq, noǵaı arasynan jınalǵan jyraý murasynyń qaı-qaısysynda da kezdesedi. Al Shalkıiz murasynyń eń mańyzdy ári kólemdisi sanalatyn «Bı Temirge aıtqany», «Bı Temirdi hajy saparynan toqtatýǵa aıtqany», «Shaǵyrmaq bult jaı tastar» tolǵaýlarynyń qazaq arasynan jınalyp, aldy budan bir ǵasyr buryn (1875) jaryq kórgen. Shalkıizdiń bizge jetken jyrlary túgeldeı azamattyq, áleýmettik lırıkaǵa jatady. Ol óz kóńil kúıin tolǵaıtyn birdili-ekili tolǵaýynyń ózinde de ómir zańdylyǵyn, zaman úlgisin qatar sýretteı otyrady. Jyraý – «ot basy. Oshaq qasynyń» qarapaıym pendeshilik haline aınalmaı, ózine deıingi Hám óz zamanyndaǵy qıly-qıly syrlarǵa kóz jiberedi, ómirde kórgen kóp jaılaryn kóńil tarazysyna salyp, qoryta tolǵaıdy, kósem kóńilmen, ónegeli sózben izgilikke úndeıdi.
Shalkıiz shyǵarmalary oı, mazmuny jaǵynan qısyndy, júıeli keledi. Mysaly, óleń joldary birinde azdaý, keıbireýinde kóbirek on bir tıradadan turatyn «Bı Temirge aıtqany» tolǵaýyn alaıyq. Keshe ǵana Temir bı saraıynda shalqyp júrgen ózi bı, ózi batyr ataqty jyraýdy búgin taǵdyr túzge tentiretse, jyr dúldúliniń baq, mansabyn kóre almaǵan orda mańyndaǵy «kúıbeńdesken kóp jaman» janyndaı sanap, bek sengen Temir bıdi buǵan qarsy qoısa, jyraý ne demek, óz kóńil kúıin qalaı jetkizbek? Jyraý Temir bıge degen ókpe-yzasyn, onyń mańyndaǵy jandaıshaptarǵa degen kekti Hám siltili sózderin birden laq etkizbeı, alystan orǵyta, óz halin tabıǵat qubylystaryna uqsata, juptastyra, salystyra tolǵaıdy. Shalkıiz nóser aldyndaǵy túnergen aspandy, kókshilden soqqy jegen qus erkesi qýdyń qaıǵyly halin tekten-tek aıtyp otyrǵan joq.
Mine, alǵashqy tıradanyń sońǵy tórt jolynyń ózinde de janama habar aıtqandaı, jaı josparmen, meńzeı tolǵaıdy. Al ekinshi shýmaqta ózi úshin Temir bı kim edi, úshinshide ózi Temir úshin kim edi, — sony jyrlaıdy. Kemel aqyl, kenen oı, bultartpas bıik, tepsingen tegeýrinmen Temir bıdi tizgindep, jýasytyp alǵan jyraý keıingi besinshi, altynshy, jetinshi, segizinshi, toǵyzynshy, onynshy shýmaqtarynda aqyl, ǵıbratqa kóshedi. Shalkıiz bul tusta «shamańdy bil, jasyq jıma, asyl jı» degendeı. Tek tolǵaý sońynda ǵana taǵy da básik kóńilmen úshinshi shýmaqta aıtqan Temirge aq-adaldyǵyn damyta, tereńdete túsedi. Shalkıiz jyrlarynda sýretteletin adamdar – Temir, Ázıke, Mansur, Aryq han jáne jyraýdyń ózi. Jyraýdyń ózin biz kóbinese lırıkalyq «Meni» arqyly tanımyz. Osylardyń ishinde jyraýdyń Temir bı men ózin beıneleýinen sóz zergerligin anyq ańǵaramyz. Temirdi qudiretti etip kórsetýde jyraý ony sahara aspany astynda kózdegen jemine jasyndaı oınap, jaıdaı jarq eter suńqardyń tegeýrinine balaıdy. Jyraý «qý sultany – sahar, sahardy saılap qaýsyrǵan boz suńqar» — Temirdi qus azǵyny quladynǵa qarama-qarsy qoıyp, shendestire sýretteıdi. Shalkıiz beıneleýiniń áserliligi sol — álgi suńqardyń sumdyq qaırat-qýaty men qımyl-áreketin kórip otyrǵandaı sezinesiń. Demek, bul jyraý sóziniń emosıalyq áser-qýatynyń kúshtiligi.
Shalkıizdiń «Aryq han», «Boz ústinde ot jaqqan», «Ájiqam, sen Mansuruly Toqýsan», «Men ıemniń kúninde» sıaqty óleńderinde Temir beınesin tolyqtyra túser detaldar mol. Bulardyń qaı-qaısysynda da Temir týraly úlken maqtanysh sezimmen madaqtaı jyrlaıdy. Shalkıiz atalǵan jyrlarda Aryq han, Ázıke, Mansur sıaqty shonjarlardy Temir obrazyna qarama-qarsy beınede sýretteıdi. Jyraý beıneleýine qaraǵanda, Aryq han – Temirdiń tegeýrinine tótep bere almas tómenshik adam, Ázıke – qatygez, ádiletsiz myrza. Shalkıiz jyrlarynan jyraýdyń óz beınesin de ajyrata taný qıyn emes. Ol Temirge arnalǵan tolǵaýlarynda ózin bıdiń jan aıamas shyn berilgen aq, adal qyzmetshisi – «kóp qulynyń biri» retinde sýretteıdi. Biraq Shálkez máńgi baqı sol kúıde, sol kóńilde qala bermeıdi. Baılyq men mansap, ataq pen abyroı jel aıdaǵan bulttaı jóńkilip júre berip, tar kezeńge tap bolǵan jyraý ómiriniń biraz izi osy shýmaqtan da baıqalady. Bul has batyrǵa tán márttik minezben qatar, zaman tálkegine túsip, nege bolsa da bel býyp, bekingen jannyń berik táýekeli men ashynǵan kóńiliniń aqtarylǵan syry derlik. Muny óleńniń tepsinip kelgen tegeýrindi yrǵaǵymen, kúńirenisimen kúshi basym óleń joldarynan mol sezinemiz. Mundaı áýen Shalkıizdiń áEdilim» tolǵaýyna da tán. Birqatar joldary Qaztýǵan jyryna sáıkes keletin bul shyǵarma – jyraýdyń týǵan jerimen amalsyz qoshtasýy, «Shóbi – seker, sýy – shárbet» ata qonysty qımas sezimnen týǵan telegeı teńizdeı tereń tebirenisi.
Jyraý jaqsy men jaman arqyly er men ez, márt pen námart sıaqty adam boıynda kezdesetin ekiudaı kereǵar qasıet-minezderdi salystyra sýretteý arqyly dáýirden dáýirge kóship kele jatqan kóptegen ómir syryn baıypty baǵalaıdy. Shalkıizdiń «Qatynasy bıik kólderden», «Tobylǵynyń berigi», «Bostany bardy terektiń», «Aıdynǵa shúıseń, tardan shúı», «Bar kúshińdi synamaı» shýmaqtary jáne «Shaǵyrmaq bult jaı tastar» deıtin uzaq tolǵaýy – ne zamandar boıy ómir tájirıbesinen qorytylǵan saraly oılar jıyntyǵy, ómir aksıomasy derlik. Bularda aqyl-ǵırbat ta, ónegeli ósıet te mol. Bul saladaǵy tolǵaýlarynan Shalkıizdiń óristi oılaryn, zamana shyndyǵyn, dáýirdiń eleýli máselelerin kótere bilgen kemel parasatyn tanı túsemiz.
Zeınolla Abajanov
