Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesiniń VIII Samıti Ystanbul qalasynyń ońtústik-shyǵysynda Mármár teńizinde ornalasqan Demokratıa jáne bostandyq aralynda ótti. Alqaly jıynǵa Qazaqstan Prezıdentinen basqa Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev, Qyrǵyzstan Prezıdenti Sadyr Japarov, Túrkıa Prezıdenti Rejep Taıyp Erdoǵan jáne Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzıóev qatysty. Sondaı-aq Samıtke baqylaýshy elderdiń basshylary Túrikmenstannyń Prezıdenti Gýrbangýly Berdimuhamedov pen Majarstannyń Premer-Mınıstri Vıktor Orban qatynasty, – dep habarlaıdy Dalanews.kz Aqorda saıtyna silteme jasap.

Qazaqstan Prezıdenti Túrkitildes memleketterdiń basshylarymen Ystanbul qalasynda júzdeskenine jáne Rejep Taıyp Erdoǵanǵa Anadoly jerinde kórsetken qonaqjaılyǵy úshin shynaıy rızashylyǵyn bildirdi.

Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Túrikmenstan halyqtaryn bıylǵy el Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵymen quttyqtap,  bunyń tarıhı beles ekenin atap ótti.

– Biz osy kezeńde irgemizdi bekitip, eńsemizdi tiktedik. Memleketterimizdiń arasyndaǵy dostyq qatynasty nyǵaıta tústik. Bıyldyń ózinde eki ret bas qosyp, joǵary deńgeıde Samıt ótkizdik. Bul – myzǵymas baýyrlastyǵymyzdyń aıqyn kórinisi. Qazaqta «Tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» degen ulaǵatty sóz bar. Osy jerde jınalǵan elderdiń joǵary deńgeıdegi ókilderiniń nıeti túzý. Biz barlyq memleketterdi yntymaqtastyqqa shaqyramyz, sondyqtan búgingi basqosý tamyry bir, tarıhy ortaq elderdiń aýyzbirshiligin arttyra túseri sózsiz, – dedi Qazaqstan Prezıdenti.

Memleket basshysy eki jyldan beri atalǵan Keńeske tıimdi tóraǵalyq etip kele jatqan Ázerbaıjan basshylyǵyna alǵys bildirdi. Sondaı-aq, olardyń Keńes jumysyn jandandyra túsýge zor úles qosqanyn atap ótip, álemdi jaılaǵan indetke qaramastan, túrki keńistiginde birqatar jaqsy jańalyq bolǵanyn aıtty. Túrkitildes memleketter pandemıaǵa qarsy kúreste kúsh biriktirý úshin alǵashqylardyń biri bolyp tótenshe samıt ótkizdi, Túrkistan qalasy Túrki áleminiń rýhanı astanasy atandy, sondaı-aq Taýly Qarabaq máselesi de Birikken Ulttar Uıymynyń qararyna sáıkes oń sheshimin tapty. Endi Keńestiń tóraǵalyǵy Túrkıa Respýblıkasyna ótedi.

– Anadoly eli bul mindetti abyroımen atqaryp, yntymaqtastyǵymyzdy odan ári nyǵaıta túsedi dep senemin. Tutas túrki jurtyn tarıhı tamyrlastyq pen ortaq múdde biriktiredi. Biz bir-birimizge árdaıym tilektespiz, syılastyǵymyz da erekshe. Búgingi alqaly jıyn – osynyń aıqyn dáleli. Túrki keńesiniń yqpaly men bedeli jyl ótken saıyn artyp keledi. Bizdiń qurylymǵa halyqaralyq qaýymdastyq edáýir qyzyǵýshylyq tanytýda. Túrki áleminiń geosaıası áleýetin tıimdi paıdalaný kerek. Bul  bárimiz úshin mańyzdy, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Osy jıynnyń qorytyndysy boıynsha Túrki keńesiniń úshinshi tarappen yntymaqtastyǵy týraly erejeler qabyldanbaq. Qazaqstan Prezıdenti muny ýaqtyly jáne zaman talabyna saı ázirlengen qujat dep sanaıdy.

Qasym-Jomart Toqaev Uıymnyń jahandyq deńgeıde laıyqty ornyn alatynyna senim bildirdi.

– Meniń pikirim boıynsha uıymymyz, eń aldymen, ekonomıkalyq, gýmanıtarlyq jáne ekologıalyq yntymaqtastyqqa basa mán bergeni jón. Áriptesterim bul tujyrymmen kelisedi dep oılaımyn. Birligimiz árdaıym bekem bolsyn, – dedi Memleket basshysy.

Qazaqstan Prezıdenti qazirgi kúrdeli jaǵdaıda syn-qaterlerdi eńserip, ornyqty damý úshin kúsh-jiger biriktirýdiń, jańa tehnologıalardy ıgerý salasynda yntymaqtastyq ornatýdyń asa mańyzdy mindet ekenin aıtty. Qasym-Jomart Toqaev Uıymǵa múshe memleketter jumyla otyryp, birlesip áreket etýge tıis birneshe mańyzdy baǵytty atady.

– Biz jańartylatyn qýat kózderin damyta beremiz. Bul mindet «Jasyl ekonomıkaǵa» kóshý týraly tujyrymdamada kórinis tapty. Josparlanǵan sharalar 2060 jylǵa qaraı kómirtegiden arylýǵa jol ashady. Sondaı-aq, aldaǵy on jylda parnıkti gaz shyǵarýdy 15 paıyzǵa azaıtýǵa múmkindik beredi. Osynyń aıasynda biz 2025 jylǵa deıin 500 myń gektar jerge 2 mıllıard túp aǵash otyrǵyzýdy josparlaýdamyz. Buǵan qosa qazir elimizdegi jańartylatyn qýattyń úlesin 3 paıyzǵa jetkizdik. Ony 2030 jylǵa qaraı 15 paıyzǵa deıin arttyramyz. Sol maqsatpen Nur-Sultan qalasynda  «Jasyl tehnologıalar men ınvestısıalyq jobalardyń halyqaralyq ortalyǵyn» ashtyq, – dedi Qazaqstan Prezıdenti.

Qasym-Jomart Toqaev sýtegi energetıkasyn damytýdy ekinshi mańyzdy másele retinde atady. Prezıdent álemde ony «taza» otynnyń jańa túri dep sanaıtynyn aıta kelip, Qazaqstanda jasyl sýteginiń ónerkásiptik klasterin qurýǵa mol múmkindik bar ekenin atap ótti. Oǵan elimizdiń ǵylymı áleýeti de, bilikti mamandary da jetkilikti.

– Osy oraıda, elderimizdiń basty ǵylymı mekemelerin jumyldyryp, Halyqaralyq konsorsıým qurýdy usynamyn. Bul qurylym sýtegini óndiretin, ony saqtap, tasymaldaıtyn jańa tehnologıany damytý úshin qajet. Munda ǵalymdarymyz bas qosyp, ózara tájirıbe almasýyna bolady, – dedi Qazaqstan Prezıdenti.

Budan bólek Qasym-Jomart Toqaev jahandyq jylyný úderisi, sý jáne azyq-túlik qaýipsizdigi, transshekaralyq sý resýrstaryn tıimdi paıdalaný sekildi asa mańyzdy máselerdi birlesip sheshý qajettigine toqtaldy. Bul shekaralas jatqan elder úshin ortaq problema bolǵandyqtan Qazaqstannyń birlesip gıdroqurylymdar salýǵa daıyn ekenin jetkizdi.

Memleket basshysy tórtinshi mindet retinde jasyl tehnologıaǵa qatysty ortaq jobalardy iske asyrý úshin jasyl kapıtal naryǵyn damytýdyń mańyzdy ekenine toqtaldy.

– 10 jylda dúnıe júzindegi jasyl oblıgasıalardyń kólemi 20 ese ósip, 2 trıllıon dollarǵa jetti. Qazaqstan da turaqty oblıgasıalar naryǵyn damytýdy qolǵa aldy. Bıyl onyń jalpy quny 100 mıllıon  dollardan asty. Bul jumys «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyǵy men Qazaqstan qor bırjasynda júrgizilip jatyr. Men osy uıymdardyń mol tájirıbesin jáne tıimdi quraldaryn keńinen paıdalanýǵa shaqyramyn. Biz óńirlik jasyl kapıtal naryǵyn damytýǵa múddelimiz. Túrki elderiniń jasyl oblıgasıalaryn atalǵan qurylymdarda ornalastyrýǵa daıynbyz, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Qazaqstan Prezıdenti ataǵan mańyzdy mindetterdiń taǵy biri – memleketterdegi qala halqy sanynyń artýy. Birikken Ulttar Uıymynyń boljamy boıynsha 2050 jylǵa qaraı jer betindegi qala halqynyń úlesi 68 paıyzǵa jetedi eken. Iaǵnı,  qalalyq jerde kórsetiletin qyzmettiń sapasyn arttyrý qajet.

– Jahandyq indet mundaı qyzmetti qashyqtan júrgizýge bolatynyn kórsetti. Qazaqstanda aqyldy qala júıesi engizilip, birqatar joba tabysty júzege asyrylýda. Sonyń arqasynda jol-kólik oqıǵalary men apat saldarynan bolatyn ólim-jitim 60 paıyzǵa azaıdy. Qoǵamdyq oryndarda jasalǵan qylmys sany 70 paıyzǵa kemidi. Al, salyq túsimi birneshe ese artty. Qazaqstan Sıfrlandyrý jónindegi ulttyq jobany qabyldady. Bul joba qalalardy basqarý isine ozyq tehnologıa engizýdi kózdeıdi. Aqyldy qala jobalary aıasynda İT-kompanıalardyń yntymaqtastyǵyn kúsheıte túsýimiz kerek, – dedi Qazaqstan Prezıdenti.

Sonymen qatar Memleket basshysy ınovasıalar men startaptardy damytýǵa qolaıly jaǵdaı jasaý qajet ekenin atap ótti.

– Sizderdi Túrki uıymynyń zamanaýı tehnoparkter ortalyǵyn qurý máselesin zerdeleýge shaqyramyn. Sondaı-aq kelesi jyly IT salasynda eńbek etip júrgen jastarymyzdyń  arnaıy forýmyn ótkizýdi usynamyn. Ony «Astana Hub» halyqaralyq IT-startaptar tehnoparkinde uıymdastyrýǵa bolady. Qazir onda 560-tan astam kompanıa jumys istep jatyr. Onyń 55-i sheteldik kompanıa. Startaptar sońǵy 2,5 jylda 375 mıllıon dollardan astam paıda tapty. Sondaı-aq 132 mıllıon dollarǵa jýyq ınvestısıa ákeldi. Jalpy, «Astana Hub» tehnoparkinde jeńildetilgen vızalyq rejım bar. Al, onda jumys isteıtin kompanıalar salyqtan bosatylady, – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Jıyn barysynda Qazaqstan Prezıdenti qazaq halqy úshin asa mańyzdy máselege toqtaldy. Qıyn-qystaý zamandarda qazaqqa qushaǵyn jaıǵan túrik halqyna alǵys aıtyp, osy eldiń memleket qaıratkeri Adnan Menderestiń rýhyna taǵzym etti.

– Men búgin taǵy bir óte mańyzdy tarıhı oqıǵa týraly atap ótkim keledi. Bul ótken ǵasyrdyń ortasynda taǵdyr tálkegimen taý asyp, tas basyp, aryp-ashyp Anadoly jerine kelgen myńdaǵan qazaq otbasyn óz baýyrym dep qushaq jaıyp qarsy alǵan Adnan Menderes jóninde bolyp otyr. Ol ótken ǵasyrdyń elýinshi-alpysynshy jyldary, on jyl boıy Túrkıa Respýblıkasynyń Premer-mınıstri bolǵan kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri. Qazaqtardyń osynda ornyǵýyna, kásip istep, tamyr jaıýyna kóp jaǵdaı jasaǵan birden-bir tulǵa bolǵany aqıqat. Osy mańyzdy jıyn ótip jatqan Demokratıa jáne bostandyq aralynyń da Adnan Menderestiń taǵdyryna tikeleı qatysy bar. Men Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti retinde qazaq halqynyń atynan Adnan Menderestiń rýhyna taǵzym etip, qushaǵy keń barsha túrik halqyna shynaıy alǵysymdy aıtamyn, – dedi Memleket basshysy.

Sóz sońynda Qazaqstan Prezıdenti osy basqosýdyń mańyzy aıryqsha ekenin aıta kelip, Uıymǵa múshe elder tatýlyqtyń jańa kezeńine qadam basqanyn atap ótti. Qasym-Jomart Toqaev osynda qabyldanǵan asa mańyzdy sheshimder men tyń bastamalar tutas túrki áleminiń baýyrlastyǵyn nyǵaıta túsetinine senim bildirdi.

 

Samıt qorytyndysy boıynsha tómendegi qujattarǵa qol qoıyldy:

1. «Túrkitildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesiniń» ataýyn «Túrki memleketteri uıymy» ataýyna ózgertý týraly sheshim;


2. Túrki memleketteri uıymynyń 8-shi Samıtiniń deklarasıasy;


3. Túrikmenstanǵa Túrki memleketteri uıymy janyndaǵy baıqaýshy mártebesin berý týraly sheshim;


4. «Túrki áleminiń keleshegi – 2040» týraly sheshim;


5. «Túrki áleminiń birligine qosqan úlesi úshin Alısher Navoı atyndaǵy halyqaralyq syılyq» týraly sheshim;


6. Túrki memleketteri uıymy janyndaǵy Seriktes mártebesin qurý týraly sheshim;


7. Túrki memleketteri uıymynyń Qurmetti tóraǵasynyń quqyqtary týraly ereje jónindegi sheshim;


8. Túrki memleketteri uıymy Bas hatshysynyń ókilettik merzimin uzartý jáne Bas hatshynyń orynbasarlaryn taǵaıyndaý;


9. Túrki memleketteri uıymy Túrki ınvestısıalyq qoryn qurýdy aıaqtaý týraly sheshim;


10. Túrki memleketteri uıymy janyndaǵy Baıqaýshy mártebesi týraly ereje jónindegi sheshim;


11. Ázerbaıjan Respýblıkasynyń Prezıdenti Joǵary mártebeli Ilham Álıevti Túrki áleminiń Joǵarǵy ordenimen marapattaý jónindegi sheshim.