AQSH-taǵy bedeldi de belgili uıym – Azıalyq qoǵam uıymdastyrǵan konferensıanyń barysynda Djordj Sorospen pikirtalasymdy eske túsire ketýdi jón kórdim.
Bul forým Almatyda 2005 jyly maýsymda, ıaǵnı prezıdenttik saılaýdan jarty jyl buryn ótken. Sondyqtan atalǵan konferensıaǵa buqaralyq aqparat quraldary men elimizde jumys istep jatqan sheteldik kompanıalar zor qyzyǵýshylyq tanytty.
Djordj Soros jóninde birer sóz. Ol valútalyq bırjalardaǵy aılaly, ákki operasıalar barysynda ózine asa úlken baılyq jıyp alǵan mıllıarder, óziniń asyp-tasqan kúsh-jigerin (aqshasyn da) jer sharynyń eýrazıalyq bóligindegi demokratıalyq prosesterdi qoldaýǵa jumsap otyrady.
Ol KSRO men Iýgoslavıanyń ornynda qurylǵan jańa táýelsiz memleketterge aıryqsha nazar aýdardy. Demokratıanyń óristeýinde tabysqa qol jetkizý úshin Soros «Ashyq qoǵam» degen maǵynasy san qyrly ataýmen arnaıy qor qurady. Bul mekeme «tranzıtti» elderge batys qundylyqtaryn engizýdiń quraly retinde daý-damaıly, shyrǵalańdy ataqty ıelendi.
Keıbir saıasatkerler senimmen aıtyp júrgendeı, bul qordyń qyzmeti damýshy elderdiń ishki máselesine qol suǵýǵa baǵyttalǵan dep birjaqty aıtýǵa bolmaıdy.
Sorostyń jolyn ustanýshylar zıatkerlik qundylyqtardy qoldaý men qoǵamdyq ǵylymdardy damytýda kóptegen paıdaly sharýalar atqarady.
Azıa qoǵamy konferensıasynyń bastalýy jaıbaraqat jaǵdaıda ótip jatty, býyrqanysty pikirtalastardyń eshbir nyshany da baıqalmady. Azıa qoǵamynyń prezıdenti Rıchard Holbrýktyń, eń basty qonaqtyń ózin sál erkindeý ustaǵany ǵana kózge birden shalyndy.
Bul kisi AQSH memlekettik hatshysynyń orynbasary retinde kezinde aty álemge tanylǵan.
Ataqty dıplomat konferensıany uıymdastyrýshylardyń forýmnyń amerıkalyq tobyn basqarý jónindegi shaqyrýyn qabyl aldy. Ol bizdiń óńirge alǵash ret keldi.
Osy konferensıanyń ústinde Holbrýk meni «keynote speaker», ıaǵnı negizgi baıandamashy dep tanystyryp, meniń esimimdi estir qulaqqa tanymastaı buzyp aıtty jáne ómirbaıanymnyń keıbir naqty faktilerin shatastyryp aldy.
Men, árıne, bul shalaǵaılyqqa asa mán berip jatpadym, alǵashqy sózimdi Almaty forýmyna qatysýǵa iltıpat tanytqan amerıkalyq qonaqtyń atyna maqtaý aıtýdan bastadym.
Azıalyq qoǵamnyń joǵary bedel deńgeıin jáne shetelderdiń saıası toptary, dıplomatıasy men bıznes qoǵamdastyǵy qatysqan sapalyq quramyn eskere kele, sóıleıtin sózime barynsha jaýapkershilikpen daıyndaldym.
Qarsańdaǵy kúni aǵylshyn tilinde qazirgi zamanǵy halyqaralyq ahýaldyń meılinshe ótkir problemalaryna degen kózqarastarymyzdy baıandaıtyn konspekt jasap alǵan edim.
Qoshemet qolshapalaqtaýlardan soń konferensıaǵa qatysýshylardyń suraqtaryna jaýap berdim de, eski tanystarymmen qosh-esendesip, konferensıa zalynan shyǵyp ketetinimdi ańǵarttym.
Sonyń artynsha Holbrýk qasyma kelip, kelesi sesıada qozǵalatyn máseleniń basty tulǵasy Soros bolatynyn aıtyp, qalýymdy ótindi. Men qarsylyq bildirip jatpadym, áldebir qyzyqtyń bolaryn ishteı sezgendeı edim.
Sorostyń syny
Budan keıingi áńgime betalysy meniń oılaǵanymnan da asyp tústi.
Saıası mesenat kóp sóz talastyryp jatpaı, tótenshe ári týrasynan qazaqstandyq bılikti synaýdan bastady.
Áıtse de Sorostyń bizdiń elimiz týraly aıtqany bul rette «syn» degen sózdiń mán-maǵynasynan alshaq ketti. Jýrnalıserdiń biri ondyqtan dáldep atqandaı, bul qazaqstandyq bıliktiń ishki saıasatyna «ańdatpaı kelip aýyz salǵandaı» bolyp shyqty.
Baıandamashy jasynyń egdeligine qaramastan, oı-sanasy sergek, jigerli adam eken.
Omyraý qaltasynan mátin jazylǵan paraqsha qaǵazdy alyp, aýdıtorıanyń ózine burylǵan nazaryna masattanǵan qalpynda daýsyn salmaqtap, aıyptaý tujyrymyn oqı bastady.
Soros Qazaqstannyń saıası reformada keıin qaraı quldyraǵanyn, shyn máninde, eldi basqarýdyń qýǵyn-súrgindik ádisine deıin tómendegenin málimdedi. Onyń aıtýynsha, bizdiń elimiz jol aıryǵynda tur, onda aq pen qaranyń kúresi jatyr, bılik avtorıtarızmge, demokratıaǵa qysym jasaýshylyqqa, totalıtarızmge qaraı quldyrap barady.
Bul Soros sóziniń saıası turǵydaǵy bóligi eken.
Onyń sóziniń ekonomıkalyq quramdasy Ulttyq qordyń qarajatyn «ádiletti turǵydan» bólý kerek degenge kelip saıdy. Bul oraıda ol Aláskanyń tájirıbesine silteme jasady.
Valútamen saýdagerlik jasaýdan úlken baılyqty ıelengen ataqty bıznesshiniń aýzynan mundaı paıymdy estý tipti de tańǵalarlyqtaı bolǵanyn aıtyp jatýdyń ózi artyq.
Basqa-basqa, mundaı saıasattyń teris saldaryn onyń anyq bilýi kerek edi ǵoı. Onyń bul aqyl úıretýshilik sózine ekonomıka mınıstri Q.Kelimbetov dáleldi jaýap berdi, ol Aláska tájirıbesin aqsha massasyna qatań shekteý men memlekettik qarajatqa baqylaý jasaý saıasatyn júrgizip otyrǵan Qazaqstanǵa qoldanýdyń qatelik ekenin aıtty.
Basqasha bolǵan jaǵdaıda bizdiń elimiz ınflásıanyń shyrmaýyna túsýi múmkin, mundaı jaǵdaıdy ol 90-jyldardyń basynda keshirgen bolatyn.
Synǵa jaýap
Budan soń meniń pikirtalasqa shyǵýyma týra keldi.
Men Sorostyń Qazaqstan demokratıanyń paıdasyna túbegeıli tańdaý jasaı almaı, kópe-kórneý keri sheginis jasap otyr degen pikirine qarsylyq bildirdim.
Bizdiń elimizdiń áli jas ekenin, óziniń tarıhı tańdaýyn áldeqashan, Sorospen tanysqanǵa deıin jasaǵanyn basa aıttym.
Táýelsizdiginiń 13-jyldyǵyn taıaýda ǵana atap ótken elden erkin qoǵam qurýdyń ǵasyrlyq dástúrin ıelengen memleketterge tán demokratıalyq qundylyqtarǵa jetýdi talap etý ádildikten alshaq ketken qısynsyzdyqqa jatar edi.
Bul degenińiz – júz jasaǵan qart adamnyń danalyǵyn ómir jolyn endi bastaǵan jasóspirimnen talap etkendeı. Elimizdiń saıası damýyndaǵy aıqyn ilgerileýlerdi bostan-bosqa synap, teristeýdiń ornyna Soros neǵurlym oıly da syndarly pikirin aıtsa, Qazaqstan jurtshylyǵy munysyn laıyqty baǵalar edi.
Óıtkeni Qazaqstan óziniń demokratıalyq damýyna qatysty aıtylar iskerlikti, baıypty keńeske zárý.
Meniń sózimdi sheteldik jýrnalıser men saıasatshylar ǵana emes, sheteldik kompanıalardyń ókilderi tola otyrǵan zal qoshemetpen qabyldady.
Aýdıtorıanyń yńǵaıynan amerıkalyq «mısıonerlerdiń» «jarapazany» basqa elderde qoldaý tappaıtynyn ańǵarǵan sezimmen shyqtym. Jáne bir qyzyǵy, osyndaı áreketterdi basqa elderge, ásirese Irak soǵysynan keıin Amerıkaǵa qarsy kóńil kúıdiń órshýinen ýaıym jegen AQSH-tyń óz azamattary da quptaı qoımaıdy.
Otyrys aıaqtalǵan soń amerıkalyq kompanıalardyń ókilderi maǵan kelip, eldegi ınvestısıalyq ahýal men demokratıa qurý jolynda kóp sharýa tyńdyrǵan qazaq kóshbasshysyna shabýyl jasaımyn dep Sorostyń «asyra silteńkirep» jibergenin aıtysty.
Sorosqa kelsek, ol ózine qarsy jasaǵan qyzý shabýylyma eshbir ókpe saqtamady. Ekeýara «jyly tilqatysýlardan» keıin bizder saıası reformalar men azamattyq qoǵam qurý jóninde sóz qozǵadyq.
Maqsat oryndaldy
Qazaqstanǵa Sorostyń qalaı qaraıtyny Azıa qoǵamy konferensıasynda onyń sóılegen sózinen-aq bilinip qaldy. Ol aldyna qoıǵan mindetin ózi oılaǵanynan da asyra oryndaǵanyn moıyndaý kerek.
Onyń sózin kóptegen aqparat agenttikteri sol zamatta taratyp úlgerdi. Maqsat oryndaldy, Qazaqstanda demokratıa men azamattyq erkindik máselesinde bári de oıdaǵydaı emes ekendigin álem bildi.
Sabasyna túsken Sorospen áńgime ústinde men bul jáıtti jaqsy túsinip otyrdym. Onyń sol jalaqor sózi jaýapsyz qalmaǵany ǵana kóńilge medeý boldy, oǵan qarata aıtylǵan qarsy ýáji bar jaýaptar qysqartylyp berse de, sheteldik BAQ quraldarynyń jańalyq habarlarynda kórinis tapty.
Meniń sózim jandy jerine tıgen opozısıa basshylarynyń biriniń qarsylyq bildirgeni esimde qalypty.
Ol sóz alyp, qoıanshyǵy ustaǵan adamdaı dúrse qoıa berdi. Abyrjyp-abdyraǵan álgi baıǵus bulardyń aldynda «keńes dıplomatıasynyń naǵyz ókili» sóılegenin aıtyp, shyn máninde, aıqaıǵa basty.
Onyń aıtýynsha, Qazaqstannyń syrtqy ister mınıstri Karıb daǵdarysy kezinde shyndyqty jurttan jasyryp, keńes zymyrandarynyń Kýbada ornalasqanyn búrkemelegen Gromykodan eshbir aıyrmasy bolmady.
Osy arada sheshen keńes dıplomatıasy basshysynyń sol zulymdyǵyna, sirá qatty shamdanyp ketken bolýy kerek, Sorostyń bas shulǵyp, maquldaýyn arqalanyp, mınıstrdiń aıtqanyna eshqandaı da senbeý kerek, ol sheteldiń qoǵamdyq pikirin ádeıi adastyrýǵa tyrysyp otyr dep málimdeme jasady.
Osy shataqtyń eriksiz kýágeri bolǵan kópshilik óz oıyn ózi qyzyqtap masattanǵan sheshenniń sýdyr sózin estýden yńǵaısyzdanyp otyrǵandaı kórindi maǵan, óıtkeni bılikke narazylyǵyn, janjalsyz ári órekpimeı-aq, ózi meılinshe unatpaıtyn el basshylyǵyna shara qoldanýǵa shaqyrmaı-aq, basqasha túrde aıtýyna bolar edi.
Sorostyń sabasyna túsýiniń mánisi
Sorostyń sabasyna túsýiniń mánisi, keıin málim bolǵandaı, tipti qarapaıym eken. Óziniń álgi qatqyl sózinen keıin ony bizdiń prezıdent qabyldap, baıypty mánerimen Qazaqstannyń ishki saıasatyn túsindirip beredi.
Osy áńgimeden soń «ońtaılastyrǵysh» mamandar ony jan-jaǵynan qaýmalap, keleshegi joq saıası jobalarmen aınalysýdy toqtatyp, bıznes salasyndaǵy qolda bar múmkindikterge kóńil aýdarýǵa usynys-keńesterin aıtady.
Epti de ańǵarymdy Soros Qazaqstannyń atyna syn aıtýmen uzaqqa barmaıtynyn ári onyń ústine ózi bıznes turǵysynan bul istiń tıimsiz ekenin túısinse kerek.
Soros demokratıa álippesin úıretkisi kelgen sol konferensıanyń ótkenine de úsh jyldan asypty. Osy mezgil ishinde talaı oqıǵalar, sonyń ishinde prezıdent saılaýy da ótti, biraq sol saıası kommersanttyń úni muhıttyń arǵy jaǵynan estilmeı qalǵanyn bylaı qoıǵanda, Qazaqstanda qarasy da kórinbeı ketti.
Bálkim, ózi jek kóretin, qylmysty dep ataǵan Býsh rejımine qarsy kúreske bel sheship kirisip ketken bolar nemese Qytaı ıýányn kúıretýdiń jáne biryńǵaı Azıa valútasyn jasaý josparyna qalaı qarsy turýdy oılastyryp jatqan shyǵar.
Álde ózi ashyqtan-ashyq jek kóretin el-jarty mıllıard dollaryn joǵaltyp, bılik ıeleri onyń qoryn jabýǵa sheshim qabyldaǵan Reseıdiń bolashaǵy jaıynda bas qatyryp júr me eken.
Saraptaı kelgende túıgenimiz, Máskeýde qartań mıllıarderge tıimdi bıznes jobasyn jasaý týraly usynys aıtý eshkimniń de oıyna kirip-shyqpaǵan tárizdi.
