Dalanews osy oraıda Qazaqstandaǵy «Shyǵarmashyl áıelder» qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Ásıa Haırýllına jáne Qyrǵyzstandaǵy «Polıs Azıa» saraptama ortalyǵynyń jetekshisi Elmıra Noǵaıbaevany sózge tartqan-tuǵyn.
«Shyǵarmashyl áıelder lıgasynyń» jetekshisi Ásıa Haırýllına «Orta Azıada tolyq genderlik teńdik ornaǵanda ǵana aımaqtyń ekonomıkalyq ahýaly túzeledi» dep senedi.
– «Azıa damý bankiniń» zertteýinde mynadaı málimetti kózim shaldy:
«Orta Azıada tolyq genderlik teńdik ornaǵanda jan basyna shaqqandaǵy ortasha kiris 30,2 paıyzǵa ulǵaıady, araǵa bir býyn salyp bul kórsetkish 71,1 paıyzǵa jetedi» delingen eken. Osynyń ózi áıelder qaýymynyń úlken áleýetke ıe ekenin ańǵartyp otyr, – deıdi ol.
Onyń aıtýynsha, Qazaqstanda, jalpy, Orta Azıada genderlik teńdiktiń mán-maǵynasyn túsinbeıtinder óte kóp.
– Bul áıel bitkenniń sholtańdatyp shalbar kıýi, kólik tizgindeýi, bir buryshta turyp temekini burqyratyp, bolmasa er-azamatpen salǵylasýy emes. Genderlik teńdik – áıelderge ádiletsizdik jasalmaýyn qadaǵalaıtyn qaǵıda.
Sońǵy 5 jylda bizdiń elde 15 pen 17 jas aralyǵyndaǵy 33 myń boıjetken bala kóterdi. Solardyń 10 myńy túsik jasatty. Mektep jasynda júkti bolyp qalatyn mundaı jaǵdaı jıilep keledi.
Elimizde ár 8-inshi áıel zorlyq-zombylyqtyń qurbany bolady. Úı-ishindegi zorlyq-zombylyqtan jylyna 400-ge jýyq áıel kóz jumady, – dedi Ásıa Haırýllına Dalanews tilshisine bergen suhbatynda.
...
Óz kezeginde Elmıra Noǵaıbaeva mansap qýǵysy, ómirde óz qalaýymen, óz kúshimen tabysqa jetkisi keletin qyzdar dástúrdiń dogmalaryna qarsy kele qalmaı, jeteginde ketedi dep esepteıdi.
– Qyrǵyzstanda qadym zamannan qalyptasqan qaǵıdalardy buzǵysy keletin táýelsiz, talapty, ózindik ustanymy bar qyzdar kóp-aq.
Alaıda bizdiń tym dástúrshil, saltshyl, dinshil qoǵamda olardyń top jarýy qıyn. Olardy tejeıtin, jolynda kese kóldeneń jatatyn keselder jetip artylady.
Bilimde, ǵylymda, jalpy ózin-ózi tanytýda «áıel adamnyń orny – oshaq qasy» dep biletin keıbir dástúrshil toptar álgindeı qyzdarǵa qyrǵıdaı tıedi. Olardy úrkitip, qorqytady. Óz tilderimen aıtqanda «ornyna qoıýǵa» tyrysady. Mundaıdy óz basymnan ótkergenmin.
Mansap qýǵysy, ómirde óz qalaýymen, óz kúshimen tabysqa jetkisi keletin qyzdar dástúrdiń dogmalaryna qarsy kele almaı, jeteginde kete barady, – deıdi qyrǵyz spıkeri.
Onyń pikirinshe, ókinishke oraı, Orta Azıadaǵy áıel quqyǵy – aımaqtaǵy bılikti sońǵy kezekte mazalaıtyn máselelerdiń biri.
– Áıeldiń bılikke talasyp, saılaýǵa túsýiniń ózin súıekke túsken tańbadaı kóretin elder bar Orta Azıada.
Jyl basynda Tájikstannyń Áıelder jáne otbasy isi komıtetiniń tóraıymy Mahbuba Ázizova áıelderdiń aldaǵy prezıdent saılaýyna túsýin mysqyldap, synap-minep tastady.
«Bizge ne jetpeıdi osy? Ult lıderimen talaspaq túrimiz bar ma? Ult lıderi qaıda, bizder qaıdamyz? Ult lıderin halyq saılaǵan, halyq tańdaǵan. Tájik áıelderi qoǵamdaǵy áıeldiń abyroıyn kótergeni úshin Emomalı Rahmonǵa sansyz madaq aıtýy kerek», – dep dúńk etkizdi ol.
Orta Azıadaǵy áıelder quqyǵynyń qanshalyqty saqtalyp otyrǵanyn osyǵan qarap saraptaýǵa bolady», – deıdi ol.
Áńgime barysynda Noǵaıbaeva Halyqaralyq eńbek uıymynyń zertteýin mysalǵa keltirdi.
«Orta Azıada tolyq genderlik teńdik 71 jyl ótkesin baryp bir-aq ornaıdy eken. Bul degenińiz bir ǵasyrǵa jeteqabyl ýaqyt...», – deıdi sarapshy.
...
Ásıa Qaırullınanyń aıtýynsha, Orta Azıada áıelderdiń ekonomıkalyq áleýetine áli kúnge deıin senimsizdikpen qaraıdy.
– Aımaqtaǵy elderdiń barlyǵynda zańnamalyq negizde áıelder aınalysýǵa bolmaıtyn mamandyq tizimi túzilgen. Bul – negizinen, metal óńdeý, qurylys nemese aýyr óndiris salasy. Bularmen da shektelmeıdi.
Orta Azıada áıel zaty ıgere almaıdy, qolynan kelmeıdi degen sebeppen mańaıyna da jolatpaıtyn 400-ge tarta mamandyq túrleri bar. Aınalyp kelgende bul ne? Bul – áıel quqyǵyn shekteý.
İrgemizdegi Armenıada, Grýzıada, AQSH-ta, Batys elderinde áıelder aınalysýǵa bolmaıtyn kásip túrleri joq. Mundaı shekteýdi damyǵan elder órkenıet kóshinen qalys qalǵannyń belgisi retinde qabyldaıdy, – deıdi Qaırullına.
«Shyǵarmashyl áıelder» qaýymdastyǵynyń tóraǵasy eger Orta Azıadaǵy elderdiń memlekettik isine áıelder qaýymy belsendi aralasar bolsa, qoǵam qazirgige qaraǵanda áldeqaıda izgilener edi degen senimde.
«Perzenthanadaǵy saldyr-salaqtyqqa jol berilmeı, otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq azaıar edi. Áıeldiń janyn áıel ǵana túsinedi óıtkeni. Domalaq analar, Uljan, Zereler aramyzda qazir de bar. Eldiń sózin sóıleıtin, kerek deseńiz qıyn-qystaý jaǵdaıda atqa qonýǵa ázir áıelder qazaq dalasynda bolǵan», – deıdi ol.
«Orta Azıada seńi buzylmaı otyrǵan bir stereotıp – ajyrassa da, kúıeýi qol kóterse de, múgedek bala týsa da áıel kináli degen túsinik. Sondyqtan kóp jaǵdaıda áıelder zorlyqqa tózedi. Aımaqtaǵy jalǵyzbasty analardyń jaǵdaıy aýyr. Kóptegen er-azamattar ajyrasqasyn óziniń jumys ornyn jasyrady. Resmı jalaqysyn jasyrady. Munyń bári – óz balalaryna alıment tólemeýdiń joly.
BUU janynda Áıelder ınstıtýtynyń dereginshe, Ózbekstanda áıelder arasyndaǵy sýısıdtiń 99 paıyzy úıdegi zorlyq-zombylyq saldarynan bolady eken.
Bul elde kúıeýinen kórgen qorlyqqa tózbeı, ajyrasqysy keletin áıelge «teris bata» berip, qýdalap, qýǵyndap, sońynda ózin kináli qylatyn kózqaras qalyptasqan. Jyl saıyn «Áıelder jylyn», «Analar jylyn» jarıalaıtyn memleket jaǵdaıdy túzetýge tyrysyp baqqanmen máseleniń sheshilgen dáneńesi joq», – deıdi óz kezeginde Elmıra Noǵaıbaeva.
Láılá Boltaeva
