Tileýberdi Ábenaıuly Tynybaıyn
Qazaqstan Ulttyq Ǵylym Akademıasynyń qurmetti akademıgi,
shyńǵyshantanýshy, tarıhshy, aýdarmashy.
Munyń ishinde «Abaıdyń 150 jyldyq» mereıtoıy, «Taraz qalasynyń 2000 jyldyq» mereıtoıy, 2015 jylǵy «Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq» mereıtoıy qatarlylar IýNESKO kóleminde, halqaralyq deńgeıde dúrkiretip ótkizildi. Qysqa ǵana ýaqyt ishinde elimiz ekonomıka jaǵynan ǵana emes, tarıhı, mádenı jaǵynan da tutas planetaǵa tanymal boldy. Bul turǵyda halqymyz arheologtarǵa, arhıtektorlarǵa zor alǵys aıtýǵa tıis. Sondaı-aq, ólketanýshylarǵa, tiltanýshylarǵa, jazýshy-qalamgerlerge, qysqasy, «áýesqoı tarıhshy» dep atalatyn asa eńbekker, erek daryndy jandarǵa qaryzdarmyz. Eger olardyń eńbegi bolmasa, osynsha aýqymdy jumys atqarylmas ta edi. Tipti, áýesqoı tarıhshylardyń kóbi sonshalyqty zor eńbegine qazynadan kók tıyn aqy alǵan joq. Hosh, deńiz. Endi taqyrypqa tike kiriselik.
Táýelsiz Qazaqstan bıliginiń qutty quzyrynyń qozǵaýshylyq etýinde jańasha baǵytta kóterilgen úlken taqyryptardyń biri uly Shyńǵyshan tarıhy. Nege Shyńǵyshan? Sebibi, tutas qazaq halqyna jáne kúlli álem tarıhshylaryna tegis túsinikti bolǵanyndaı, Shyńǵyshan – barlyq qazaq handarynyń ata-babasy, al qazaq handary – Qazaq memlekettiliginiń negizin salýshylar ári ony jalǵastyrýshylar. Mine, sondyqtan da Qazaq tarıhy Shyńǵyshandy eshqashan da aınalyp óte almaıdy. Shyńǵyshan qazaq memlekettigi úshin, qazaq ulttyq ıdeologıasy úshin eń uly, eń qasıetti tulǵa. Ekinshi sózben aıtqanda, Shyńǵyshan – tunyp turǵan ulttyq ıdeologıa. Al memleket ıdeologıasyz ómir súre almaıdy. Ókinishtisi, keıbir elge tanymal kisiler sol uly Shyńǵyshanǵa jala jaýyp, til tıgizetin, ne bolmasa «mońǵol» dep ulttan alystatatyn dárejege deıin jetip júrdi. Shyńǵyshan, Abaı, t.b. uly tulǵalarymyzdy qaralaý, is-júzinde qazaq halqyn qaralaý bolyp tabylady. Jaraıdy, ótken ótti. Endigi jerde, táýelsizdikke shırek ǵasyr tolyp jatqan myna zamanda, ondaı bassyzdyq jalǵasa berse, naǵyz: «Jaman ıtti ándeseń shańyraqtan tyshady» degenniń ózi bolmaq.
Shyńǵyshan tarıhyn zertteýdegi, shyndyǵynda qazaq tarıhyn zertteýdegi taǵy bir úlken kedergi – keıbir kisilerdiń «kásipqoı tarıhshy» degen ataqty betke ustap alyp, jalǵan aqparat berýi nemese negizsiz, dáıeksiz sóıleýi. Olar merzimdi basylymdardy, ǵalamtor saıttaryn qoıa salyp, endi memlekettik telearnalarda esh shimirikpesten ótirik, tarıhı derektik negizi joq daqpyrttardy taratyp, halyqtyń tarıhı sanasyn shatastyratyn deńgeıge deıin jetti. Sózimiz dáıekti bolý úshin birer mysal keltire keteıin.
Jýyrda «Ashyǵyn aıtqanda» (2016) tok-shoýynda «Shyńǵyshannyń tegi kim? Shyńǵyshan mońǵol ma, álde qazaq pa?» degen taqyrypta pikirsaıys ótkizildi. Sonda Qarjaýbaı Sartqojauly myrza Qubylaı qaǵannyń bir orda tarıhshysy 1224 jyly eń alǵashqy, eń shynaıy jylnamalyq eńbek qaldyrǵanyn aıtty. Buǵan, árıne, kóp sandy kórermen bas shulǵydy, sendi. Olar: «Mońǵoldar uly halyq eken ǵoı, al bizder – qazaqtar, solardyń tarıhyna jarmasyp júrgen sorly halyq ekemiz-aý» degen oıǵa qaldy. Talaıynyń tarıhı sanasy tumandandy, óz halqyna degen maqtanysh sezimi salqyndap, ulttyq rýhy jasydy. Óıtpeıshi, myna sózdi múıizi qaraǵaıdaı «kásipqoı tarıhshy» aıtyp otyr ǵoı. Al shyndyǵynda bul sóz esh tarıhı derektik negizi joq, oıdan oıystyrylǵan shylǵı ótirik bolatyn. Onyń múlde jalǵan aqparat ekeni mynada:
Birinshiden, Qubylaı 1224 jyly qaǵan emes, áli on jasqa da tolmaǵan oıyn balasy edi. Ekinshiden, 1224 jyly Qubylaıdyń taqqa otyrýyna áli 40 jyl ýaqyt bar bolatyn. Naqty aıtqanda, Qubylaı mıládı jyl esebine shaqqanda 1264 – 1296 jj. qaǵandyq taqta otyryp el bılegen. Úshinshiden, 1224 jyly Shyńǵyshan aman-esen edi, ulys taǵynda áli ózi otyrǵan. Ol kezde Qubylaı taqta otyrmaq túgili, onyń taq muragerligi de esh oılastyrylmaǵan. Aıtalyq, Shyńǵyshan, onyń taq murageri Úkiteı (Ógedeı) qaǵan, onan keıin Túrgenne qatun el bıledi, onan soń Kúıik (Kúzek) han taqqa otyrdy, onan keıin Uǵyl-Qımash qatun el bıledi, onan soń Tóle hannyń tuńǵysh uly Móńke qaǵan taqqa otyrdy. Ol qytaı joryǵynda júrip oba indetinen qaıtys boldy da, qaǵandyq taqqa Tóleniń, túptep kelgende Shyńǵyshannyń qarashańyraǵyn ustaǵan Aryqbuqa han otyrýǵa tıisti boldy. Alaıda, maıdan dalasyndaǵy qalyń qolǵa ıelik etken Qubylaı han neshe jyldyq soǵys arqyly Aryqbuqany jeńip, qaǵandyq taqty tartyp aldy. Bul 1264 jyly bolatyn. Sóıtip ol tarıhta Qubylaı qaǵan degen atpen qaldy. Demek, Qarjaýbaı Sartqojauly myrzanyń joǵarydaǵy sózi tarıhı shyndyqqa múlde qaıshy jalǵan aqparat, eshbir derektik negizi, ǵylymı quny joq oıdyrma ótirik. Túptep kelgende, ol qazaq tarıhnamasyna jasalǵan zor qıanat.
Al Aryqbuqa jáne Úkiteı áýletinen shyqqan Qaıdaý (Qaıdý) han, Shaǵataı áýletinen shyqqan Dýa (Daýa) han úshtigi, sondaı-aq Joshy áýletinen shyqqan bir bólim sultandar Qubylaıǵa qaǵandyq taqty berse de, ulys astanasyn – Qaraqorymdy, ıaǵnı, Shyńǵyshannyń qarashańyraǵyn bermedi. Osylaısha, Qubylaı qaǵan eldi Hanbalyqta (qazirgi Beıjińde) otyryp bıleýge májbúr boldy. Óıtkeni, aǵalary ári ulys bıleýshisi Móńke qaǵan bir inisine, osy Qubylaıǵa bul kúndegi Qytaı (QHR) aýmaǵyn, taǵy bir inisine, Áleke (Húlákó) hanǵa Ámýdiń batysynan Mysyrǵa (Egıpetke) deıingi jerdi enshilep bergen bolatyn. Qubylaı qaǵan osy zańdy basymdylyǵyn tıimdi paıdalandy: ári Qytaıdy qamtyǵan Shyǵys jáne Ońtústik Azıany ózine tıanaq etti, ári muhıt arqyly Áleke hanmen ushtasyp, Túrkistan men Maýrannahrdy jáne Desti qypshaqty eki búıirden qysyp ustady. Aǵaıyndy ekeýiniń arasyndaǵy taktıkalyq, strategıalyq áriptestik olardyń muragerleri tusynda da, Temir qaǵan men Qazan han zamanynda da óz jalǵasyn taýyp otyrdy. Sóıtip olar Shyńǵyshan qurǵan uly ımperıanyń tutastyǵyn taǵy jarty ǵasyrdan artyq ýaqytqa deıin berik ustap tura aldy. Orda ulyǵy ári bas tarıhshy, dáriger, qoja áýletinen shyqqan qart ǵulama Ráshıd ád-Din óziniń «Jámıh at-taýarıh» atty uly tarıhı eńbeginde osylaı jazady. Sondaı-aq, bul tarıhı ensıklopedıalyq eńbek Qazan hannyń uıymdastyrýymen, joǵarydaǵy avtordyń jetekshiligimen jazylǵan resmı tarıhı qujat ekenin de nazarda ustaýymyz kerek. Onda túrik jáne álem tarıhyna qatysty asa joǵary ǵylymı qunǵa ıe jazba derekter bolýmen birge, dúnıejúziniń yqylymdar kartasy, jol-qatynas kartasy, solarmen qosa, iri memleket qaıratkerleriniń túrli-tústi sýretteri bar bolatyn. Dúnıejúzi kólemindegi eshbir shyńǵyshantanýshy bul uly tarıhı qujatty aınalyp ótken emes ári budan bylaı da eshkim olaı ete almaıdy. Al Qarjaýbaı Sartqojauly myrzanyń ózi 50-60 jyldaı dámdes bolǵan MHR halqy úshin orasan «azamattyq» jasap, osynaý tarıhı derekterdi belshesinen basyp ótpekke joǵarydaǵysha tyrashtanyp baqqanyna bárimiz de kýá boldyq.
Qarjaýbaı myrza sol jolǵy tok-shoýda taǵy bir shıki pikir, dúmbilez aqpar aıtyp qaldy. Ol myrzanyń aıtysynsha: «móńgý» degen sóz mońǵolsha «kúmis» degen maǵyna beredi eken-mys. Munda da eki túrli anyqsyzdyq bar. Birinshiden, ol mundaı úlgidegi etnonımdi qaıdan tapty eken? Ekinshiden, ol muny Shyńǵyshan tarıhyndaǵy qaı etnonımge balama esebinde qoldanyp otyr eken? Oılana kele, bul dúbára ataýdy Qarjaýbaı myrza qazirgi qytaılardyń osy kúngi mońǵol halqyn «myń-gý» (蒙古) nemese «myń-gý zý» (蒙古族) dep ataıtynyn aýdarmalar arqyly ne oqyp, ne estip qalǵan bolsa kerek dep shamaladyq. Al bul etnonımniń ıeroglıftik maǵnasyna kelsek, odan avtor oılaǵandaı «kúmis» túgili, qola degen de maǵyna shyqpaıdy. Taratyp aıtsaq: «myń» (蒙) nadan, bilimsiz, «gý» (古) kóne, eski degen maǵynalardy beredi. Bul arada bizdiń baýyrymyzdyń mońǵol halqy úshin alhımık bolýynyń, joq jerden kúmis qorytýynyń eshbir ǵylymı negizi joq.
Ekinshi anyqsyzdyqqa kelsek, Qarjaýbaı myrzanyń «móńgú» degen etnonımi ámbebap kúıde tarıhı qujattardaǵy moǵol etnonıminiń ornyna da júre beretin bolsa kerek dep topshyladyq. Shyntýaıtynda, senimdi tarıhı qujattarǵa jasalǵan aýdarmalarda moǵol ataýy «myń-ý-yr» (蒙兀儿), «myń-ý» (蒙兀) dep qytaıshalanady. Aıtalyq, «Tarıhı Ráshıdıdiń» qytaısha aýdarmasynda osyndaı qoldanystar bar. Tipti «Qupıa shejirede» de Qarjaýbaı myrzanyń «móńgýine» sáıkes qoldanys joq. Onda «mań-ho-ly» (忙豁勒), «da-da» (达达) syndy qoldanystar bar. Bulardyń aldyńǵysy, óz kezeginde R. ád-Din men Á. Bahadurdyń moǵol etnonımine bergen etımologıalyq túsindirmesine úıles keledi. Sońǵysyna, «da-da» nusqasyna kelsek, ol tatar etnonıminiń qytaısha balamasy bolyp tabylady. Bul arada da Mońǵolıa halyq respýblıkasy halqynyń upaıyna alhımıa jasaýdyń nemese lotereıa oınaýdyń jóni joq. Óıtkeni munda Qarjaýbaı myrza aıtqan «kúmis» joq, moǵol jáne tatar bar. Moǵolǵa keıin taǵy toqtalamyz, al tatar – sonaý máńgitas mátinderine aty bádizdelgen túrki etnosy. Bizdiń tasqa qashalǵan tarıhymyzdy mońǵol halqyna tartyp áperýge bir emes, myń Qarjaýbaı Sartqojaulynyń da shamasy kelmeıdi.
Osydan (2016 j. 23 aqpannan) birneshe kún buryn ǵalamtordan «Shyńǵys handy jerleý rásimi» atty maqala oqydym. Onyń avtory taǵy da Qarjaýbaı Sartqojauly myrza bolyp shyqty. Avtor óz sózin: «Sońǵy jyldary álem oqyrmandarynyń Shyńǵys hanǵa degen qyzyǵýshylyqtary arta tústi. Onyń ólimi, jerlengen oryny, týǵan jeri týraly kóp aıtyla bastady. Basqalardy aıtpaǵanda ózimizdiń qazaq oqyrmandary Shyńǵys handy qazaq etip jasaýǵa atsalysyp jatyr», - dep bastaǵan eken.
Oý, Qarjaýbaı myrza, siz «Sońǵy jyldary...» degen sózdi qandaı negizben aıttyńyz? Sonaý Hİİ ǵ. sońy men Hİİİ ǵ. basynan bastap Shyńǵyshan taqyryby álemdik tarıhtyń kúntártibinen qashan túsip edi? Kerisinshe, kókten túskendeı bolyp bul taqyrypqa nazary endi ǵana aýyp júrgen myna siz ben biz ǵoı. Sizdiń atalmysh sózińizge sengen kisi «Tarıhı jahangýshaı» men «Jámıh at-taýarıqty» da «kesheli-búgin jazylǵan eken ǵoı» dep qalyp júrer. Árıne, Plano Karpını, Ýıllıam Rýbrýk, Marko Polo qatarly batystyq avtorlar da siz aıtqandaı «sońǵy jyldardaǵy» kisiler emes. Á. Bahadur, M. Dýlatı, Q. Jalaıyrı qatarly babalarymyzdy da «sońǵy jyldardaǵy» tarıhshylar dep eshkim aıta almaıdy. Kerek deseńiz, joǵarydaǵy aty nemese avtory aıtylǵan eńbekterdiń Batys tilderine aýdarylǵanyna da neshe ondaǵan, tipti, júzdegen jyldar ótti. Osynsha ýaqytty «sońǵy jyldary» dep eshkim aıtpaıdy. Óıtkeni, búgingi jurttyń báriniń keminde arıfmetıkalyq bilimnen saýaty bar. Endeshe, sizdiń «Sońǵy jyldary álem oqyrmandarynyń Shyńǵys hanǵa degen qyzyǵýshylyqtary arta tústi» degenińizben, tek, ózińizben pikirles adamdar ǵana keliser. Árıne, onda da shyndyq turǵysynan emes, kóńil jyqpastyq úshin ǵana «kelisetin» shyǵar.
Qarjaýbaı myrzanyń MHR halqynyń qolaıyna jaǵatyn shabytty sózi onan ary shalqı túsip, sol elge degen ystyq yqylasynyń jalyny QR halqynyń betin aýyq-aýyq sharpyp ótedi. Onysy: «Basqalardy aıtpaǵanda ózimizdiń qazaq oqyrmandary Shyńǵys handy qazaq etip jasaýǵa at salysyp jatyr» - degen joldarmen bastalypty. «Basqalardy aıtpaǵanda...» dep mensinbeı sóıleıtindeı, oý, Qarjaýbaı Sartqojauly myrza – siz, kim edińiz? Óıtip eleýsiz kóretindeı, bizdi – Qazaqty, kim dep júrsiz? Oǵan da aıyzyńyz qanbaı: «Shyńǵys handy qazaq etip jasaýǵa at salysyp jatyr» - dep kisimsısiz. Sonda qalaı, Qazaq óz atasyn tanysa, sizdiń aldyńyzda jazyqty bola ma? Kereı han, Jánibek han, Qasym han, Haqnazar han, Esim han, Táýke han, Abylaı han, Kenesary han, bár-bári Shyńǵyshannyń tikeleı urpaǵy ǵoı. Dálelińiz bar bolsa jáne dálelmen sóıleı alatyndaı bilimińiz bar bolsa osy sózimdi ótirik dep aıta qoıyńyzshy. Kerisinshe, qalmaqtyń qaı taıshysy Shyńǵyshannyń murageri edi, bilseńiz myna jurtqa aıtyp berińizshi. Endeshe, Shyńǵyshanǵa talasýǵa, «Seniki emes – Qazaqtiki emes, meniki – mońǵoldiki» deýge qandaı qaqyńyz bar?
Qarjaýbaı myrza, myna: «Taýdyń qorǵaýshysy ekolog-mılısıa Baıarsaıhannyń aıtýynsha, bul taýǵa jat ulttyń adamdary, odan soń áıelder shyǵýǵa tıym salynǵan. Qazaqtardy mońǵol tekti halyq dep esepteıtindikten bizge qarsylyq bildirmedi» - degenińizdi qaıta bir oqyp kórińizshi. Osy da deni durys kisiniń sózi me? Siz ózińizdi kim deseńiz – sol deı berersiz, erik ózińizde. Biraq, Qazaqty mońǵol deýge moraldyq turǵydan da, zańdyq turǵydan da qyldaı qaqyńyz, eshqandaı quzyretińiz joq. Qazaqtyń túrik tekti halyq ekenin, túriktiń qarashańyraǵynda otyrǵanyn kúlli álem biledi. Kezinde Turǵut Ozal atamyz: «Túrkıada meni qosqanda 70 mıllıon qazaq bar» - degen edi, taıaýda Ahmet Dáýitoǵly myrza: «Túrkıada meni qosqanda 78 mıllıon 600 myń qazaq bar» - dep aǵynan jaryldy. Uly tulǵalarymyz túrik halyqtarynyń birligi, baqyty úshin osylaı dedi. Al siz, Qarjaýbaı Sartqojauly myrza: «Qazaqtardy mońǵol tekti halyq...» - degen negizsiz sózdi kim úshin aıttyńyz? Álde, álgi «ekolog-mılısıanyń» bir atym nasybaıyna bola kúlli qazaq halqyn satqyńyz keldi me? Bul, bilimniń taıaz-tereńdigin bylaı qoıǵanda, adamnyń esiniń durys-burystyǵyna syn bolatyndaı beıpil sóz ǵoı. Erteńgi kúni sol «ekolog-mılısıańyz» ózderińniń «tarıhshy-ǵalymdaryń» aıtqan edi dep taǵy neni qońyrsytatynyn bir Qudaı ózi bilsin?!
Uly Shyńǵyshan: «Aıtylǵan sóz – atylǵan oqpen teń... sondyqtan, sóılemes buryn oılanyp alý kerek», - degen eken. Qaǵan babanyń osynaý ósıetin qazaq halqy maqalǵa aınaldyryp, kúni búginge deıin jadynda saqtap keledi. Al sizdiń bar armanyńyz Shyńǵyshandy mońǵol etý bolǵandyqtan, antyńyz jat halyqqa ábden aýǵandyqtan, ata ósıetinen múlde beıhabar bolǵansyz. «Qaǵynǵan qulan qaǵynan jerıdi» - degen osy da.
Dál osynyń kerisinshe, keı kisiler mońǵoldy túrikke jatqyzbaqshy bolady. Bunyń da eshbir ǵylymı negizi joq. Ony anyqtaý tom-tom kitap aqtaryp dálel izdeýdi de qajet etpeıdi. Ulttyń eń basty belgisi onyń negizgi sózdik qory. Osy turǵydan kelsek, mońǵoldyń adam (hún), aspan (ogtorgýı), jer (gazar), juldyz (od), aı (sar), kún (nar) sekildi eń baıyrǵy ataýlary jáne birden júzge deıingi barlyq san esimderi túrik tilderindegi sáıkesti ataýlarǵa múlde uqsamaıdy. Tek, tórt (dóróv) degen san esiminiń bastapqy «dór-» býyny ǵana túrikshesine sál-pál uqsaıdy. Demek, mońǵol halqynyń tili, o basta túrikterden múlde basqasha bolǵan. Iaǵnı, olar túrik tildi, túrik tekti halyq emes. Al sharýashylyqqa qatysty mal, tól, qunan, dónen, t.b. sózderdiń dybystyq jaqtan uqsas nemese jýyq kelýi, mońǵoldardyń osy sózderdi túrikterden alǵanyn kórsetedi. Bul beıne bizdiń orys jáne basqa tilderden kóptegen ataý, termınderdi qabyldaǵanymyz sekildi tildik qubylys. Túrik tilinen mońǵoldan basqa da kóptegen halyqtar sóz qabyldaǵan. Áýel deseńiz, syrttan ataý qabyldaýǵa ıqýatsyz qytaı tiliniń ózinde de kóptegen túrkı sózder bar. Aıtalyq, «shy-lı-sun» (猞猁狲) – sileýsin, «ıań-shy-lı» (羊(qoı)猞猁) – qoı sileýsin, «ma-shy-lı» (马(at)猞猁) – at sileýsin, «nań» (馕) – nan, «áı-je» (娭毑) – áje, «úı» (寓) – úı, t.b. degendeı. Bul túrik tiliniń qytaı tiline jasaǵan yqpalyn kórsetedi. Alaıda, buǵan qarap eki tildi – bir til, eki halyqty – bir halyq deýge bolmaıdy. Mońǵol ulty turǵysynan da dál osyndaı ǵylymı kózqaras ustanǵan oryndy. Ult – tek, ony teksizdikpen shatastyrýǵa, qazaqty kóringenniń qanjyǵasyna baılaý úshin tyrashtanýǵa eshkimniń qaqysy joq. Mundaı baılaýsyz, tıanaqsyz tujyrymsymaqtar, kerisinshe, aıtýshysynyń óziniń teksizdigin, paıymsyzdyǵyn kórsetýi múmkin. Kórshi elmen tatý bolý – kórshi elge satylý degen sóz emes, ekeýiniń mándik parqy bar.
Avtorǵa (Qarjaýbaı Sartqojaulyna) álgi «ekolog-mılısıa» mońǵol azamaty «Sizdi renjitip alsam keshirińiz! Sońǵy kezde bizdiń mońǵoldyń aqparat quraldarynda qazaqtar Shyńǵys handy qazaq etip jasap jatyr,-degen qaýeset tarap ketti. Osyǵan qalaı qaraısyz?» (keltirilgen dáıekteriń áriptik, pýnktýasıalyq, stılısıkalyq qatelikteri óz kúıinde qaldyryldy, T. Á.), - degen suraq qoıypty. Sonda oǵan Qarjaýbaı myrza: «Qazaqstannyń sary gazeterinde, ınternet saıttarynda ondaı pikirler qaptap júr. «Ony kim aıtady?» deısiz ǵoı. Deletanttar, sensasıa jasaýshylar. Olar ǵylymı saraptama jasamaı-aq, tıse túıege, tımese butaqqa dep oıyna ne kelse sony jaza beredi» - dep jaýap bergen kórinedi. Ózin «tarıhshy-ǵalymmyn» dep tanystyrǵan adam mońǵoldyń «ekolog-mılısıasynyń» aldynda osylaı jaramsaqtana saıraıdy. Sonda sizdiń «deletanttar» degenińiz óz handaryn Shyńǵyshannyń urpaǵy dep tanyǵan, sol áýlet qurǵan handyqtyń 550 jyldyq mereıtoıyn kúlli álem aldynda toılap jatqan halyq pa? Joq, álde, Shyńǵyshandy musylman, túrik nemese qazaq dep tanyǵan M. Dýlatı, Q. Jalaıyrı, Qaztýǵan, Abaı, Soltanmahmut, Maǵjan, Álkeı, Qanysh sekildi uly babalarymyz ba? Ne bolmasa, Murat Jurynov, Maral Ysqaqbaıuly, Beksultan Nurjeke-uly, Qabdesh Júmádilov, Muhtar Maǵaýın qatarly alashtyń kil abyz azamattary ma? Qarjaýbaı myrza, sizdiń «sary gazeter» degenińiz – osynaý uly jańalyqtardy álemge jarysa jarıalaǵan, «Halyqtyń kózi, qulaǵy, hám tili» bolǵan Qazaq baspasózderi me? Ulttyq uıattan, azamattyq namystan bezip osynsha tantyǵanyńyzǵa qaraǵanda, álgi «ekolog-mılısıa» sizge nasybaıyn emes, basqa birdeńesin ıisketip jibergen joq pa ózi? «Elinen bezgen er ońbas» degen, búıtip zar-zar etip el-jerińizdi jamandaı, tarıhyńyzdy mansuqtaı berseńiz, qazaqty dattaı, mońǵoldy maqtaı tússeńiz, ondaı «ekolog-mılısıa» nasybaıyn ıisketýmen tynbaı, nasybaıynyń «kórshisin» jalatýdan da erinbes. Sizge: «Ań qýalap saı-saıdyń bárin aqtardyq qoı» deýine qaraǵanda, ol ekolog-mılısıa emes, naǵyz brakaner-qaraqshy bolǵany ǵoı. Al siz de «tarıhshy-ǵalymmyn» deı otyryp, naǵyz tarıhshyǵa tán áńgime aıtpaǵansyz. Eger, ózińiz aıtqan ataqqa saı bolsańyz «ekolog-mılısıanyń» aldynda qurdaı jorǵalap, assa túriktiń, qalsa qazaqtyń kúlli tarıhyn qaralamaı, qaıta «Qazaq handyǵynyń 550 jyldyq» mereıtoıynyń mánin álgi «ekolog-mılısıaǵa» da, basqa mońǵol azamattarǵa da tanytyp qaıtar edińiz ǵoı. Basqasha aıtqanda, ózgeni «deletant» (dıletant) deı alatyn adam eń áýeli ózi «haltýrshık», «falsıfıkator» degen attan aýlaq bolǵany durys edi-aý.
Qarjaýbaı myrza, siz tarıhtaǵy moǵol men búgingi mońǵoldy, tarıhtaǵy Moǵolstan men búgingi Mońǵolıany áli paryqtaı almaı júrgen sıaqtysyz. Tarıhtaǵy moǵoldar – Shyńǵyshan moǵoldary: kereı, naıman, arǵyn, alshyn, úısin, dýlat, jalaıyr, t.b. túrik rý-arystary. Tarıhtaǵy Moǵolstan – búgingi Jetisý ólkesi. Muny bilý asa qıynǵa soqpaıdy. Ol úshin basqany emes, tek, M. Dýlatı jazǵan «Tarıhı Rashıdıdi» oqysańyz da jetkilikti. Onda Moǵolstan – Jetisý, İle alqaby ekeni, tipti, biz Alataý, Tánshan dep atap júrgen taýlardyń Moǵol taýy dep atalǵany anyq jazylǵan. Demek, Shyńǵyshandy «mońǵol» deýshilerdiń sózinde eshqandaı tarıhı qujattyq negiz, ǵylymı dáıektilik joq.
Bul turǵyda eskermese bolmaıtyn taǵy bir senimdi tarıhı derek bar. «Jámıh at-taýarıhtyń» Qubylaı qaǵanǵa arnalǵan taraýynda jáne basqa da mórtti tustarynda Aryqbuqanyń ordasy İle alqabynda bolǵany týraly aıtylady. Al Aryqbuqa Tóleniń, ol Shyńǵyshannyń qarashańyraǵynda otyrǵany bizge tarıhı qujattardan belgili. Endeshe, bul derek te Shyńǵyshannyń atamekeni Mońǵolıada emes, Moǵolstanda – Jetisý ólkesinde, Qazaq jerinde bolǵanyn bultaryssyz, anyq kórsetip beredi. Jalpy alǵanda, Shyńǵyshan áýletiniń ishki taq talasy Jetisý, Túrkistan jáne Qashǵarıa ólkelerinde ótken. R. ád-Din búgingi Mońǵolıa jeri týraly, tek, orman jurtyn nemese Shyńǵyshanǵa qarsylardyń Sibirge bekinýin baıandaǵan mazmundarda ǵana sóz qozǵaıdy, tipti ol jaq jóninde óte sırek aıtady.
Tarıhı derek solaı deıdi, Qarjaýbaı Sartqojauly myrza. Endeshe, siz MHR halqy úshin eńbegińiz esh, tuzyńyz sor bolyp beker aram terge malshynyp júrsiz. Ózińiz aıtqandaı «tarıhshy-ǵalym» bola turyp, osynaý uly tarıhnamany tolyq bir qaıtara oqyp shyqpaǵanyńyz ári ókinishti, ári uıat qylyq. Qaıdaǵy bir «móńgý», «Táńir baba», «qazaq mońǵol tekti» degen dáıeksiz, túsiniksiz sózderińizben ózińizge de, ózgeńizge de jeńistik ápere almaısyz. Iaǵnı, shyndyqqa qurylǵan resmı, aqıqat tarıhı derekter sýaıttyqpen qıystyrylǵan solqyldaq, jalǵan syltaýlarǵa eshqashan des bermek emes.
Qarjaýbaı myrza, atalmysh maqalańyzda Mońǵolıanyń birtalaı jer-sý attaryn atap kórsetipsiz, alaıda, sonyń bári Shyǵyshanǵa qatysty tarıhı qujattarda joq qoı. Ony tarıhpen arnaýly shuǵyldanbaǵan qazaqtardy aldaý úshin jazdyńyz ba, álde mońǵoldarǵa degen súıispenshiligińizdi áıgileý úshin jazdyńyz ba? Al Orhon, Onon, Kerýlen degen úsh ózenge kelsek, olar Shyńǵyshannyń atamekenindegi ózenderge aty jaǵynan uqsaǵanymen, gıdrografıalyq sıpattamasy jaǵynan olarmen múlde kereǵar. Qaraqorymda uzaq aıaldap qaıtqan batystyq P. Karpını ondaǵy ózenderdiń uly tulǵadan alyp qaraǵanda shyǵystan batysqa qaraı aǵatynyn anyqtap sýrettegen. Alaıda, Henteı taýynan bastaý alatyn atalmysh ózender buǵan múlde qarama-qarsy baǵytta aǵatyny jurtqa aıan ǵoı. Sondaı-aq, atalmysh batystyq avtor İle alqabynda Orǵan atty jerdiń bar ekenin de atap kórsetken. P. Karpını, G. (Ý.) Rýbrýk syndy eki batystyq avtor da Shyńǵyshannyń atamekenine İleniń Balqashqa quıar saǵasynan óte salyp kóp uzamaı jetedi, ony ońtústiktegi taýly óńirden kóredi. Olar Qaraqorymdy da, Úkiteı qaǵan, Kúıik han, Móńke qaǵan ordalaryn da osy aımaqtan jolyqtyrady. Ekeýiniń de Shyńǵyshan áýleti ordasyna kelip qaıtqan sapar esteliginiń topografıalyq, marshrýttyq sıpattamalary osy Jetisý ólkesimen shekteledi. Sonymen birge olar Shyńǵyshan atamekeniniń qala-kentti, egin-jaıly, sharýashylyqqa qolaıly, qulpyryp turǵan aımaq ekenin sýrettep kórsetken. Bul sıpattaýlardy basqa tarıhı qujattar da tolyqtaı túsedi. «Tarıhı jahangýshaı» Shyńǵyshannyń atamekeninde órik máýelep ósetini týraly anyq derek beredi. Al siz Henteı bókteri týraly: «Shópti sıpalap, ár talyn ustap ıiskep kórip jatyrmyz. Uzyndyǵy 8-10 sm shamasynda ósken» - dep jazǵan ekensiz. Osynyń ózi de siz tabynyp otyrǵan ólkeniń tarıhı qujattarda jazylǵan jer emes ekenin dáleldep beredi. Naqty aıtsaq, dalanyń shóbi tyrbıyp, «8-10 sm» bolyp, óse almaı jatqan ólkede egin-jaı, baý-baqsha qaıdan bolsyn. Demek, siz – Qarjaýbaı Sartqojauly myrza, qazaq tarıhyn mońǵolǵa tartyp áperem dep bosqa tyrashtanyp júrsiz.
Onyń ústine: «Ǵajap! Bir erekshe jaǵymdy ıis ańqıdy. Boıdy balqytyp jan-júregińdi tynyshtandyrǵandaı ma qalaı?! Buryn-sońdy talaı taýǵa shyǵyp júrgende mundaı sezimde bolmaǵan edim. İshteı janǵa jaıly, ǵajaıyp ıiske tańqalyp jattym», - degen shabytty sózderińiz de kúlki shaqyrady. Sonda qalaı? Siz «Jer jannaty – Jetisýda», «Arqanyń kerbez, sulý Kókshetaýynda», shuǵynyǵy narttaı qulpyrǵan «Asqar Altaıda» kózińizge kıgiz tartyp, tanaýyńyzǵa jabaǵy tyǵyp júrgensiz be? Qazaqtyń asqar taýlaryn, baıtaq dalasyn eshqashan súımedińiz be, odan eshqandaı lázzát alyp kórmedińiz be? Qazaqtyń alyp bergen táýelsizdigi, salyp bergen astanasy, tegin bergen baspanasy, usynǵan joǵary ǵylymı ataǵy júregińizge jetpegende, mońǵoldyń «8-10 sm» shóbine nege sonsha emirene qaldyńyz?! Osynshalyqty antyńyz aýyp, ımanyńyz kúıip shatasatyndaı, qazaqtan ne jamandyq, mońǵoldan ne jaqsylyq kórip edińiz?!
Avtor atalmysh maqalasynyń ekinshi azatjolyn: «Endi bir deletanttar: «Mońǵolıada Býrhan-haldýn, Týrgen dep atalatyn jer-sý joq. Ondaı ataý Qazaqstannyń Narynqol aýdanynda» — dep sáýegeılik tanytýda», - dep bastaǵan eken. Tý basta «ondaı jer-sý joq» degen sózdi aıtqan qazaq ǵalymdary emes, kerisinshe, keńestik, qytaılyq jáne mońǵoldyq mamandar ǵoı. Tipti, «Qupıa shejireniń» mońǵolsha aýdarmasynan «Túrgen» degen toponım ádeıilep túsirilip tastalǵan kórinedi. Ony bizder – qazaqtar, Maǵaýıa Sultanıauly aǵamyzdyń aýdarmasy arqyly oqyp bildik. Eger, Mońǵolıada shynymen sondaı atty jer bar bolsa, onda mońǵol mamandary joǵarydaǵy «aǵattyqty» nege jibergen, olar qytaısha túpnusqadan mońǵolshaǵa aýdarylǵan mátinnen «Túrgen» degen toponımdi nege ádeıilep alyp tastaǵan? Dúnıejúzi ǵalymdary ǵasyrlar boıy tappaǵan, ózińiz de buryn-sońdy bilmegen «Burhan» men «Túrgendi» álgi «ekolog-mılısıa» ekýińiz qaıdan taýyp ala qoıdyńyzdar? Al Beksultan Nurjeke-uly bastaǵan qazaq ǵalymdary «Ondaı jer-sý qazaq mekeninde bar» dese, tarıhı qujattarǵa, Sh. Ýalıhanovtyń geografıalyq málimetterine, ótken ǵasyrlardan qalǵan atlastarǵa súıenip dáıekti, dáleldi túrde aıtty, anyq siltemelermen atap kórsetti. Tarıhı qujattar boıynsha Shyńǵyshannyń atamekeninde Burqan, Túrgen, Jarkent degen jerlerdiń bar ekeni naqty jazylǵan. Osy úsh jer aty da Jetisýdyń Jarkent jerinde erteden búginge deıin saqtalyp keledi. Alaıda Qarjaýbaı myrza bilmestikpen Jarkentti «Narynqol» dep soǵa salǵan kórinedi. Sóıtip avtor bul arada da mándik qatelikke urynady.
Ushqarylyq munymen shektelmegen, Qarjaýbaı Sartqojauly myrzanyń qazaq tarıhymen birge qazaq tiline de ústirt qaraǵany baıqalady. Aıtalyq, avtor: «tıse túıege, tımese butaqqa», - degen ıdıoma oılap taýypty. Ańǵary, bul kisi qazaq tarıhy dáıekke, qazaq tili logıkaǵa júginbeıdi dep oılaıtyn bolsa kerek. Áıtpese: «tıse terekke, tımese butaqqa» dep keletin táp-táýir tirkesti búıtip búldirmese kerek edi. Al atamyz qazaq terekte butaq bolatynyna, ekeýiniń arasynda turaqty baılanys baryna mán bergen. Sóıtken qazaq túıe men butaq arasynda mundaı turaqty baılanys joq ekenin de bilmeı qalmas-aý. Oıdan tarıh jasaý da, júıesiz sóıleý de qazaqqa tán qasıet emes. Dánishpan Abaı til buzǵandardy bilimsiz, beıshara dep shenegen. Oý, Qarjaýbaı myrza, ózińiz aıtqandaı «ǵylymı saraptama jasaı» bilseńiz, mundaı bátýásiz tirkesti nege qoldanyp júrsiz?!
Avtor qazaq zıalylarynyń derektik negizi bar pikirine, qundy ǵylymı aqparyna osqyryna qaraıdy da, kim ekeni belgisiz «ekolog-mılısıanyń» alypqashpa sózine ımandaı uııdy. Tipti onyń «Táńir babanyń (Shyńǵys hannyń) múrdesi saqtalǵan osy qasıetti oryn» degen kúpirı, laqpa sózin op-ońaı maldana ketedi. Bul sózdiń tarıhı turǵyda jalǵan bolýy óz aldyna, adamdy «Táńir» deý bizdiń dinimizge, ulttyq bolmysymyzǵa jat nárse. İs-júzinde Shyńǵyshannyń orda tarıhshylary da, Musylman jáne Batys áleminiń tarıhshylary da mundaı kúpirı ataýdy qoldanbaǵan. Soǵan qaraǵanda, bul ataý «ekolog-mılısıa» men «tarıhshy-ǵalym» ekeýiniń ımprovızasıalyq týyndysy bolsa kerek.
Maqalanyń maman jazdy deýge kelmeıtin kereǵar, saýatsyz tustary jetip artylady. Oǵan siz de kýá bolyńyz:
Avtor birde: «Sol salt-dástúr boıynsha Shyńǵys hannyń múrdesi taýdyń ústine jerlengen. Sóıtip bul taýdy «Qasıetti taý» dep atap, 800 jyl boıy adamdar táý etip kelgen. Taýdyń ústine jatjurttyqtar men áıelder shyǵýyna ruqsat etilmeıdi» - degen úzildi-kesildi málimet beredi. Buǵan qarap «Shyńǵyshannyń jerlengen orny osynda ekeni 800 jyldan beri kúlli álemge aıan, kúmánsiz shyndyq eken-aý» dep qalasyz. Sosyn: «Býrhan-Haldýndaǵy osy tas obany K.Ý.Kempell Shyńǵys hannyń jerlengen orny degen tujyrym jasaǵan», - syndy kókten túskendeı, álgisine kereǵar taǵy bir derek usynady. Sóıtip, aldyńǵy «derek» túbegeıli teristeledi. «Shyńǵys hannyń jerlengen orny» degen boljamdy HH ǵ. basynda K.Ý.Kempell degen batystyq adam ortaǵa qoıǵan bolyp shyǵady.
Keleside avtor: «1921-jyly Tarıhı jazbalar ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń dırektory O.Jamán, Mońǵolıanyń sol kezdegi asa bedeldi L.Dendev, Bat-Ochır sıaqty tarıhshylar quramynda bolǵan. «Shyńǵys hannyń týǵan jyly men jerlengen ornyn anyqtaý memlekettik komısıa» qurylyp jumys jasaǵan. Osy komısıanyń 1926 jylǵy aldyn ala jasaǵan boljamdary boıynsha Shyńǵys hannyń múrdesi Býrhan-Haldýn taýyna jerlengen degen qorytyndyǵa júgingen» - degen basqa bir derek usynady. Avtor endi «tujyrym boıynsha» deýdiń ornyna «boljamdary boıynsha» degen sózdi qoldanady. Sonymen aldyńǵy usynǵan birneshe dereginiń eshbiriniń kók tıyndyq quny qalmaıdy. Iaǵnı, osydan buryn oqtaı tóndirip, qustaı qondyryp aıtqandarynyń bári de quıdaı ótirik bolyp shyǵady. Al túzeımin dep otyryp kúzep alǵanyn, ótiriginiń órge baspaı qalǵanyn avtordyń ózi sonda da ańǵarmaǵan.
Qarjaýbaı myrzanyń bundaı qutymsyz, quntsyz qylyǵyna ań-tań bolyp otyrǵanymyzda: «Osy joǵaryda biz aıtqan tarıhı aqparattardy ekshep, saraptap, zerttep zerdeleýmen sońǵy 1989 jyldan beri bankır N.Davaa, arheolog Z.Batsaıhan, tarıhshy J. Bor degen azamattar aınalysty. Myna biz otyrǵan Býrhan-Haldýn taýyndaǵy, Táńir obasy atalǵan keshende Shyńǵys hannyń múrdesi jatqanyn ǵylymdaǵy jetilgen tehnıka-tehnologıany paıdalana otyryp anyqtaǵanyn ózińiz jaqsy bilesiz», - deıtin endi bir solqyldaq «derek» tóbe kórsetedi. Sosyn: «Osyǵan baılanysty Mońǵolıanyń sol kezdegi prezıdenti H.Enhbaıar Býrhan-Haldýndaǵy Shyńǵys han múrdesi kómilgen Táńir obasyn qazýǵa bolmaıdy degen jarlyq qabyldaǵan», - degen joldar arqyly sońǵy usynylǵan derektiń de kúli kókke ushady. Iaǵnı, avtordyń álgi aıtqany da, «boljamdary boıynsha» degen sózi de múlde beker bolyp shyǵady. Naqty aıtqanda, obany eshkim qazbaǵan, oǵan eshqandaı ǵylymı saraptama jasalman. Árıne, sosyn odan eshbir ǵylymı qortyndy da shyqpaǵan. Mine, osylaısha avtor biraz tyrashtanyp alady da, aqyr sońynda óz sózin ózi túbegeıli mansuqtap tynady. Basqasha aıtqanda, avtordyń barsha sóziniń soqyr jarmaqtyq quny qalmaıdy. Naǵyz «Ótirik órge baspaıdynyń» keri keledi. Sóıtsek, avtordyń baǵanadan beri tizbelegenderi, ánsheıin jaı daqpyrt, qurǵaq ósek eken. Qazaq: «Qyzyqta qyzyq – qyzdan jyǵylǵan qyzyq» - dep ázildeýshi edi, kisi ózgeden emes, ózinen jyǵylsa odan da qyzyq bolady eken-aý.
Avtor osydan soń ótken tarıhqa biraz sheginis jasaıdy da, barsha Shyńǵyshan áýletin ózi «Kenteı» dep ataǵan taýdyń tóńiregine jınaýǵa tyrysady. Alaıda aýyq-aýyq tarıhı qujattyq derekterden aýa jaıylyp, odan da eshteńe óndire almaı tıtyqtaıdy. Sóıte kelip óz tarapynan: «Sýret №4. Shyńǵys handy tabytqa salý rásimi. Tashkent Ulttyq murajaıynda jáne Rashıd-ad-dın kitabiniń 117-betinde saqtalǵan. (Fransıanyń Parıj kitaphanasy)», - dep kórsetilgen sýretterge túsinikteme berýge kóshedi.
Onyń bir fragmenti týraly: «Hannyń tórt burysh tabyt jáshigin altyndaǵan áshekeıli japsyrmalarmen árlegen. Tabyt jáshiktiń bas jaǵynda erkekter, aıaq jaǵynda áıelder... Tabyt jáshiktiń bas jaǵyndaǵy erkek adam tabyt ishindegi múrdege oń qolyn jiberip álde bir nárseni jónge keltirip jatqandaı sýrettegen» - dep jazady avtor. Al shyndyǵynda avtordyń «tabyt» degeni uzyny sýrettegi adamdar boıynyń 70 – 80 paıyzyna ǵana týra keletin, esesine eni keńdeý, tigi bıikteý kelken kádimgi sandyq bolatyn. R. ád-Din de ony «sanduq» dep jazǵan-dy. Sirá, qujat salýǵa arnalǵan bolar? Derekke júginsek, Shyńǵyshan topty jaýmen jalǵyz saıysqan batyr adam bolǵan. Iaǵnı, uly qaǵan sýrettegideı sandyqqa sıa qoıarlyq shaǵyn deneli kisi emes edi. Sondaı-aq avtordyń: «Tabyt jáshiktiń bas jaǵyndaǵy erkek adam...» - degeni de aqylǵa qonymdy emes. Sýrette eshqendaı «bas jaq» kórsetilmegen.
Ekinshi bir: «Sýret №5. Shyńǵys hannyń múrdesin máńgilikke apara jatqan sát. Tebrız (Iran).1330 jyl. Kólemi 22h29sm. «Shah name». Jozef Pýlıtserdiń qory Nú-Iork, Metrpolıtan» - delingen sýretke, avtor: «Rashıd-ad-dınniń uly Gáas-ad-dın 1330-jyldary syzyp, «Shah-name» dastanyn kórkemdegen sýretterdiń ishine engizgen. Meńsiz, shymqaı qara tústi at mingen er adam nópir halyqtyń legin bastap barady. Qara arǵymaqtyń kekili men quıryǵyn short kesken» - degen túsindirme beredi. Alaıda at ústinde adam joq, úzeńgi bos salaqtap tur, tizgin de at jalyna bos salynǵan, shylbyrynan bireý jetektep bara jatqandaı, ıaǵnı, shylbyr alǵa sozylǵan. Sonymen birge er-toqym teris, ıaǵnı, erdiń aldyńǵy qasy attyń saýyryna qaratyp erttelgen. Avtor aıtqandaı, attyń kekili short kesilip, quıryǵy kúzelgen. Muny qazaq «at tuldaý» dep ataıdy. Bul qaıtys bolǵan er adamǵa aza tutýdyń bir joralǵysy. Tuldanatyn at sol adamnyń tirisinde paıdalanǵan menshikti minis kóligi bolýǵa tıis. Bul úrdis tuldanǵan at marqumnyń asyna soıylǵanǵa deıin jalǵasady. Mundaı kórinis M. Áýezovtyń «Abaı joly» epopeıasynda, M. Maqataevtyń «Raıymbek, Raıymbek» poemasynda, t.b. eńbekterde bar. Osyndaı dástúr qazaq arasynda XX ǵ. 50-jyldaryna deıin jalǵasqan. Tipti, qazaqy, shalǵaı aýyldarda álige deıin bar. Demek, Shyńǵyshannyń máıitin shyǵarý rásimi qazaq dástúrimen uqsas jaǵdaıda ótkizilgen. Endeshe, Qarjaýbaı myrza, sizdiń Shyńǵyshandy mońǵolǵa telýińizden túk shyqpaıtynyn osy sýret taǵy bir qaıtara kórsetip tur. Basqasha aıtqanda, bul sýret Shyńǵyshannyń túrik tekti, qazaq qandy ekenin áıgileıtin eń jarqyn dálelderdiń biri.
Qoryta kelgende, táýelsizdik jyldarynan beri kóptegen zettýshiler jabal kirisip, Shyńǵyshannyń teginiń túrik, qanynyń qazaq ekenin, dininiń ıslam bolǵanyn, qazaq dalasynda orda tigip, túrik tilinde el bılegenin tolyqtaı dáleldep berdi. Al Qazaq handyǵyn Shyńǵyshan áýleti qurǵanyna, barlyq handarymyz sol uly qaǵannyń tike urpaqtary ekenine, tipti, keńestik kezeńde de eshkim shek keltirgen emes. 2015 jyly «Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna» oraı kóptegen konferensıalar, is-sharalar ótkizildi. Astanada jáne Tarazda jerjúzine saýyn aıtylǵan uly mereıtoı boldy. Oǵan MHR-dan da sıly qonaqtar kelip qutty bolsyn aıtty, baıandamalar jasady. Dálirek aıtqanda, Shyńǵyshannyń túrik, onyń ishinde qazaq ekenin kúlli dúnıe moıyndady. Atap ótkenimizdeı, sol qatarda mońǵoldar da bar. Bul aýqym endi toqtamaq emes, qaıta, ýaqyt ozǵan saıyn tereńdeı, keńeıe, nyǵaıa túspek. «It úredi, kerýen kóshedi» demekshi, az sandy jat nıettiler qarsy shyqty eken dep qazaq tarıhy aqıqat arnasyn ózgertpek emes. Óz ishimizden shyqqan qarsy kózqarastaǵylar da birtindep Shyńǵyshannyń túrik tekti bolǵanyn moıyndaı bastady. Tek, keıbireýleri ǵana «Buǵan ýaqyt kerek» degen syltaýmen atty alysqa aıdaǵysy keledi. Olardyń bulaı degeni onsha mańyzdy nárse emes, onysy ne «Erinshekke búgingiden erteń ońaı» deıtin boıkúıezdik bolar, ne ózine senimsizdikten týyndaǵan jaltaqoılyq bolar, tipti, myqtaǵanda «Ózim eńbek sińire almaǵan soń bul taqyryp jabýly qala tursyn» deıtin pendeshilik shyǵar? Ne bolsa da meıli. Áıteý, taýyq shaqyrmaı qaldy eken dep tań atpaı qalmasy anyq. Qalaı bolǵanda da kózi ashyq, kókiregi oıaý kisiler Shyńǵyshan taqyrybynyń jolyna kóldeneń túsýden taısap ketip jatyr. Keminde qarsy kelýden jaltaryp eki ushty sóıleı bastady, ıaǵnı, olar qarsylasýdan qoldaýǵa baǵyttalǵan ótpeli kezeńde tur.
Qoryta kelgende aıtarymyz, Shyńǵyshan tarıhyn zertteýde ósekke emes, derekke júgingen abzal. Óıtkeni, Shyńǵyshan tarıhy – Qazaq tarıhy.
Tarıh, ol – ulttyń eń negizgi qundylyǵy, ulttyq ıdeologıanyń arqaýy. Qundylyǵymyzdy qunsyz sózdermen lastaýdan saq bolaıyq, aǵaıyn.
Al uly Shyńǵyshannyń túrkilik kelbeti kún ozǵan saıyn aq mármárdaı áıdiktene, asqar taýdaı aıbattana túsip, kúlli álem aldynda túrik halyqtarynyń, qazaq ultynyń mereıin máńgilikke asqaqtata bermek.
(mátinniń sońy)
Asa qurmetti oqyrman, bul maqalamyzda túrli tarıhı qujattarǵa naqty silteme jasamadyq, onyń sebebi ekeý: birinshiden, munda keltirilgen dáıekter burynǵy eńbekterimizde siltemelermen kórsetilgen edi; ekinshiden, maqala kópshilik oqyrmanǵa baǵyttap jazylǵandyqtan oqýǵa jeńilirek bolsyn dedik. Eger qyzyǵýshylar bolsa tómendegi eńbekterge qaraýyna bolady.
Shyńǵyshan týraly avtorlyq jáne aýdarma eńbekterim:
Avtorlyq eńbekterim:
«Shynyńa kósh, tarıh! Shyńǵyshan kim?», birinshi basylýy, Almaty: Nurly-Álem 2008, ekinshi basylýy, Almaty: Nurly-Álem, 2009, oryssha aýdarmasy, «Chıngıshan: pravda ı loj», aýd.: Tynymov M., Kishibaı M., Almaty: Nurly-Álem, 2009.
«Ata jazý alystan syr qozǵaıdy», Almaty: Nurly-Álem, 2008.
«Qupıa shejireniń qupıasy», birinshi basylýy, Almaty: Nurly-Álem, 2010, ekinshi basylýy, Almaty: Shapaǵat-Nur, 2013, oryssha aýdarmasy, «Taına taınoı ıstorıı», aýd.: Kishibaı M., Almaty: Shapaǵat-Nur, 2013.
«Túgel taýarıhtyń túbinde ne jatyr?», Almaty: Nurly-Álem, 2011.
«Shyńǵyshan áýleti týraly bastaý málimetter ne deıdi?», Almaty: Shapaǵat-Nur, 2013.
«Shyńǵyshannyń ata mekeni men ata tegi jáne tili men dini» nemese «Tórt dálel», birinshi basylýy, Almaty: Shapaǵat-Nur, 2014. Ekinshi basylýy (qazaqsha jáne orssha eki tilde), Almaty: Shapaǵat-Nur, 2015.
Aýdarma eńbekterim:
«Mańǵul tarıhy», av: Karpını P., Almaty: Shapaǵat-Nur, 2013.
«Rýbrýktiń Shyǵysqa sapar esteligi», av: Rýbrýk Ý. (G.), Almaty: Shapaǵat-Nur, 2013.
