Saýda qashanda eki jaqtyń arasynda júredi. Suranyssyz ónimniń saýdasy da bolmasy anyq. Endeshe, bizdegi satylyp jatqan qundylyqtar men saýdaǵa túsken san salanyń bazarynyń júrýine, árıne, ózimizdiń yqpalymyz bar bolǵany. Onda saýdany jasap alyp, ertesi saýdagerdiń ashkózdigin aıtyp aıǵaılap shyǵyýmyzdyń ne máni bolmaq? Negizinen rýhanıat áleminiń saýdalary kóbinde jasyryn júredi. Eger, onyń biri ashylyp qalar bolsa jerden jeti qoıan tapqandaı shýyldap shyǵamyz. Mine, sondaı saýdanyń biri jaqynda ashylyp, saýdager laıyqty jazasyn aldy.
Bir aıdyń aldynda apta boıy qyzý taqyryp bolǵan, emtıhan baǵasy úshin saýdalasqan kolejdiń muǵalimi men dırektoryn jumystan shyǵarypty. Durys-aq deımiz, biraq budan biz jemeńqorlyqtan qutylyp ketbesimiz taǵy belgili. Bizdegi oqý salasyndaǵy jemqorlyq sol bir múǵalim men sol kolejde ǵana emes ekenin bárińiz bilesiz. Qazirgi tańdaǵy joǵarǵy oqý oryndaryndaǵy baǵa baǵamynan kópshilikterińiz habardar shyǵarsyzdar. Soǵan qarap biz talqylaǵandaı kolejdiń muǵaliminiń stýdenttermen bolǵan saýdasy asa bir tańqalatyndaı jańalyq emes.
Rýhanıat áleminiń saýdasy men saýdagerleri týraly resmı derekterdiń bolý múmkinshiligi az. Dese de, bul ortada beıresmı derekter resmı derekterge qaraǵanda senimdirek. Sondyqtan kúndelikti kórinis taýyp jatqan beıresmı derekterdi paıdalana bergendi jón kórdim. Ótkende áleýmettik jelide bir qoldanýshy adam ómirge kelgen kúnnen bastap ómirden ótkenshe saýdalasyp, zań buzyp ótedi degen edi. Rasynda da, biz qashanda jeńil jol izdeýge áýesbiz. Qandaı da bir nárseni tezirek bitkenin qalaımyz da, saýdany aldymen ózimiz bastaımyz. Bala ómirge keleıin dep jatqanda ana men balaǵa jaqsy qarasyn dep dárigermen saýdalasqandy jaqsy kórsek, ajalymyz jaqyndaǵanda ajalmen saýdalasa almasaq ta, dárigermen saýdalasyp qalǵymyz keledi. Kúndelikti ómirde zań buzyp jatsaq ta, saýdalasyp, ózgelerdi de zań buzýǵa jeteleımiz. Aqyrynda, eń jek kórinishti adamdar zańdy alymen buzýshy emes, zańdardyń oryndalýyn qadaǵalaımyn dep zań buzǵandar bolyp shyǵa keledi.
Al magıstratýraǵa túsý 3 te 5 myń dollar bolsa, doktorantýraǵa túsý 5-10 myń dollar arasynda saýdalanatyny týraly da aıtyp júr. Osynyń bárin mınıstrlik kórmeı, bilmeı júr dep aıtýǵa kelmes. Kórse de, bilse de onymen kúresýge qulyqsyz bolar.
Bilim salasyna kelsek saýdamyz balabaqshanyń kezeginen bastalyp, qolymyzǵa barlyq dıplomdarymyzdy alyp, jumysqa shyǵyýmyzǵa deıin jalǵasady. Mektepte balamyzdy durys oqýǵa jeteleı almasaq ta, joǵarǵy oqýǵa túsirýdiń jolyn izdep saýdalasamyz. Oqýǵa túsken kúnnen bastap, emtıhandar men aralyq baqylaýlardy saýdaǵa salamyz. Qazirgi emtıhan baǵalary ótkendegi taraǵan vıdeodaǵydaı eń tómeni 2 myń teńge bolsa, ýınversıtetterdiń ataǵy men dárejesine qaraı óse beredi. Memlekettik ýnıversıtetter men jeke menshik ýnıversıtterde 3 te 5myń arasynda bolsa, ulttyq ýnıversıtetterde keı sabaqtar 10-15 myń teńgege deıin barady deıdi. Tipti, bizdiń elde ataǵy alataýdaı bolyp júrgen, attary qazaq dep bastalyp artyna álde bir sheteldi qosyp qoıyp júrgen ýnıversıtterde bul jaǵdaı tipti de jaǵa ustatady eken. Bir maýsymdaǵy bir sabaqty jabý 500 dollarǵa deıin baǵalanady eken. Al magıstratýraǵa túsý 3 te 5 myń dollar bolsa, doktorantýraǵa túsý 5-10 myń dollar arasynda saýdalanatyny týraly da aıtyp júr. Osynyń bárin mınıstrlik kórmeı, bilmeı júr dep aıtýǵa kelmes. Kórse de, bilse de onymen kúresýge qulyqsyz bolar.
Ekinshi jaǵynan bul stýdentterdiń de óz kinási. Stýdent kezimdi qosqanda ýnıversıtette júrgenime 9 jyldaı boldy. Sondaǵy kórgenderime negizdele aıtar bolsam, emtıhan baǵasy bolsyn, magıstratýra men doktorantýraǵa túsý bolsyn, ózdiginen saýdalanbaıdy. Talapkerler men stýdentterdiń ózderine senimizsizdiginen týyndaıdy. Qaı ýnıversıtet bolsyn jaqsy oqyǵan stýdentpen saýdalasa almaıdy. Óz bilimi jetken adamǵa magıstratýa men doktorantýraǵa túsýde onshalyqty qıyn emes. Al búgingi ýnıversıtet qabyrǵasynda ár sabaǵyna aqsha tólep oqyǵan, magıstratýra, doktorantýrany satyp alyp oqyǵandar erteńgi kúni ózderi shyǵyndaǵan aqshasynyń orynyn toltyrý úshin ózderi de paraqor bolyp shyǵady deýge negiz bar.
Árıne, bundaı paraqorlyqtyń keńinen etek alýy bıliktiń, qazirgi shirigen júıeniń áseri ekeni belgili. «Balyq basynan shirıdi», «et sasysa tuz sebedi, tuz sasysa ne sebedi?» degenge saıyp tur. Biraq jiptiń eki ushy bolatynyn umypaǵanymyz jón. Sondyqtan, árkim jiptiń ózi ustaǵan ushyna ıe bolǵany abzal. Ár azamat «Saýdagerlerdiń» tutynýshysy bolmaýǵa tyrysý kerek. Sadagerlerde tutynýshysy bolmasa saýdalaryn toqtatary anyq. Toıymsyz saýdagerlerdiń qulqynynyń quly bolmaý úshin, ár azamat óz isine jaýapty bola alǵany jón. Óz isine jaýap bere alǵan azamat qashanda básekege saı bola alady. Biz qazaq qoǵamyn soǵan daıyndaýymyz kerek. Ony jasaý ár azamattyń qolynda.
Turdybek Qurmethan
