Qazirgi ýaqytta kez kelgen qalanyń ishi tolǵan jarnama. Ásirese, kópshilik jıi júretin bazarlardyń, saýda oryndarynyń mańyndaǵy kóringen jerde jón-josyqsyz ilingen jarnamadan aıaq alyp júre almaısyń. Sebebi, jarnama degenimiz – bıznesti tabysty júrgizýdiń, senimdi qalyptastyrýdyń, ónim men taýardy tanytýdyń jáne bedeldi kóterýdiń birden-bir qozǵaltqysh mehanızmi. Sondyqtan da qaı elde bolmasyn jarnama bıznesi qarjy tabýdyń jáne bedel kóterýdiń eń tıimdi joly bolyp tabylady.
Áýeli, sátti shyǵarylǵan bir ǵana jarnamamen bıznesi órge dóńgelep, mıllıoner atanǵandar nemese saıasat sahnasyna, bılik basyna kelgender de az emes. Osy oraıda, qala ishinde qaptaǵan jarnamalardyń qaısysy zańdy, zaısysy zańǵa qaıshy, sony ajyrata bilemiz be? Árıne, joq. Óıtkeni, ruqsatsyz jarnama tártibin buzǵan sýbektilerdi ákimshilik jaýapkershilikke tartý barysynda olardyń Qazaqstan Respýblıkasynyń 2003 jyldyń 19 jeltoqsanyndaǵy «Jarnama týraly» Zańyn múlde bilmeıtindigi anyqtaldy. Sondyqtan da kópshilikke túsinikti bolý úshin jarnama tártibi tóńireginde júzege asyrylyp jatqan zań talaptaryn nazarǵa salý artyq bolmas dep oıladyq.
Atalmysh Zań Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda jarnama jasaý, taratý, ornalastyrý jáne paıdalaný prosesinde týyndaıtyn qatynastardy retteıtin birden-bir normatıvtik-quqyqtyq akt bolyp tabylady.
Bul Zańnyń negizgi maqsaty – jarnamany jasaý, taratý, ornalastyrý jáne paıdalaný úshin qajetti jaǵdaılardy qamtamasyz etý, jarnama salasyndaǵy josyqsyz básekeden qorǵaý, jónsiz jarnamany bolǵyzbaý jáne olarǵa tyıym salý. Sonymen qatar jarnama tártibi memleket tarapynan retteýge jáne baqylaýǵa jatady. Memlekettik retteý degendi ulttyq múddelerdi qorǵaý, qoǵamdyq qundylyqtar men jalpyǵa birdeı qabyldanǵan moral jáne adamgershilik normalaryna qol suǵatyn jarnamany bolǵyzbaý jáne jol bermeý dep túsinýge bolady.
Iá, sonymen jarnama degenimiz ne? Onyń qandaı túrleri bar? Jarnama tártibin buzǵany úshin qandaı jaýapkershilikke tartylady? Jarnamany qandaı organdar qadaǵalaıdy ján ruqsat beredi? Qandaı jarnamalarǵa tyıym salynǵan, soǵan toqtalaıyq.
Jarnama degenimiz – adamdardyń beımálim tobyna arnalǵan jáne jeke nemese zańdy tulǵalarǵa, taýarlarǵa, taýar belgilerine, jumystarǵa, kórsetiletin qyzmetterge qyzyǵýshylyqty qalyptastyrýǵa nemese qoldaýǵa arnalǵan jáne olardy ótkizýge yqpal etetin kez kelgen nysanda, kez kelgen quraldardyń kómegimen taratylatyn jáne ornalastyrylatyn aqparat.
Óziniń mańyzdylyǵyna, qajettiligine jáne tıisti talaptarǵa baılanysty jarnamalar áleýmettik jarnama, syrtqy jarnama, jónsiz jarnama, josyqsyz jarnama, dáıeksiz jarnama, ádepsiz jarnama, jasyryn jarnama, júgirtpe jol, mańdaısha, nusqaǵysh bolyp birneshe topqa bólinedi.
Osy oraıda, mańdaısha, jumys rejımi týraly aqparat, jaıma sóreler men terezelerdi syrttan kózben kórý úshin qoıylǵan taýar óniminiń úlgileri, jeke daralandyrý quraldary, dekoratıvti jáne merekelik bezendirý sıpatyndaǵy syrtqy nemese ishki bezendirý jarnamaǵa jatpaıtynyn eskerte ketkenniń esh artyqtyǵy bolmas. Sondyqtan da áńgimeni birinshi kezekte jarnamaǵa qoıylatyn talaptardan bastaǵanymyz jón shyǵar.
Birinshiden, jarnama dáıekti ári túsinikti bolýy tıis. Ekinshiden, Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵyndaǵy (merzimdi baspasóz basylymdaryn qospaǵanda) jarnama memlekettik jáne orys tilderinde, sondaı-aq jarnama berýshiniń qalaýy boıynsha basqa da tilderde taratylady. Al onyń mazmuny bir tilden ekinshi tilge aýdarylǵanda negizgi maǵynasynan aýytqymaýy tıis.
Osy oraıda teledıdar men radıo arqyly memlekettik tilde beriletin jarnama kún saıynǵy efırge shyǵatyn barlyq ýaqyt boıy birkelki taratylýy mindetti túrde bolyp tabylady.
Úshinshiden, satylýyna jáne jasalýyna tyıym salynǵan taýarlardy (jumystardy, qyzmetterdi) jarnamalaýǵa jol berilmeıdi. Eger jarnama berýshi júzege asyratyn qyzmet lısenzıalaýǵa tıis bolsa, onda tıisti taýardy jarnamalaý kezinde lısenzıanyń nómiri jáne lısenzıany bergen organnyń ataýy kórsetilýi qajet. Al endi aza tutý kúnderinde tele jáne radıo arnalarynda jarnama berýge, tarıh pen mádenıet eskertkishteri, ǵıbadat etý obektileri aýmaǵynda, sondaı-aq erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarda syrtqy (kórneki) jarnamany ornalastyrýǵa tyıym salynady.
Sonymen qatar etıl spırti men alkogól ónimderin, ana sútin almastyrýshylardy, Qazaqstanda sertıfıkattaýdan ótpegen jáne mindetti túrde sertıfıkattaýǵa jatatyn taýarlardy, temeki jáne temeki buıymdaryn, qarjylyq pıramıdanyń qyzmetin jarnamalaýǵa jol berilmeıdi.
Atalmysh zańnyń 6 babynyń talaptaryna sáıkes, tirkelmegen dinı uıymdar men dinı oqý oryndaryn, elektrondyq kazıno men ınternet-kazınony jarnamalaýǵa da qatań tyıym salynady. Sonymen qatar jarnama Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıalyq qurylysyn kúshtep ózgertýdi, tutastyǵyn buzýdy, memleket qaýipsizdigine nuqsan keltirýdi, áleýmettik, násildik, ulttyq, dinı, tektik-toptyq jáne rýlyq arazdyqty qozdyrýdy, qatygezdik pen zorlyq-zombylyqqa bas urýdy, pornografıany nasıhattaýǵa nemese úgitteýge, sondaı-aq memlekettik qupıalardy quraıtyn málimetterdi jáne ózge de qupıalardy paıdalanylmaýǵa tıis.
Joǵaryda aıtyp ótken mazmundaǵy jarnamalardyń saldary ult arazdyǵyna, basqa da berekesizdik pen dúrbeleńge ákeletin bolsa, ol úshin qatań qylmystyq jaýapkershilik qaralatynyn da umytpaǵan jón.
«Jarnama týraly» zańnyń 17 babynyń 1,2,3 tarmaqtarynda memlekettik organdar men jergilikti atqarýshy organdardyń quzyreti aıqyndalǵan. Aıtalyq, memlekettik organdar jarnama týraly zańnamany buzýshylarǵa jaýaptylyq sharalaryn qoldanady, jeke nemese zańdy tulǵalardyń jarnama qyzmeti máseleleri boıynsha ótinishterin qaraıdy. Al jergilikti atqarýshy organdar (respýblıkalyq mańyzy bar qalanyń, astananyń, aýdandardyń, oblystyq mańyzy bar qalalardyń jergilikti atqarýshy organdary) eldi mekenderde syrtqy (kórneki) jarnama obektilerin ornalastyrýǵa ruqsat beredi, jeke nemese zańdy tulǵalardyń fılıaldary men ókildikteriniń jarnama qyzmeti máseleleri boıynsha ótinishterin qaraıdy, jergilikti atqarýshy organdarǵa júkteletin ózge de ókilettikterdi júzege asyrady.
Sóz sońynda jarnama jasaýǵa baılanysty salyqtyq jaýapkershilik týraly da aıta ketken oryndy bolar. Mysaly, jarnamalyq tólem stavkalary Salyq kodeksiniń 530 babynyń 1 tarmaqshasymen retteledi.
Tólem kólemi Qazaqstan Respýblıkasynyń «Respýblıkalyq búdjet týraly» Zańy boıynsha belgilengen aılyq eseptik kórsetkish mólsherimen aıqyndalady. Atalmysh bapta jarnamanyń túrlerine baılanysty tólenetin stavkalar mólsheri naqty kórsetilgen.
Mysaly, tólem stavkalary qalaǵa kireberistegi joldyń kategorıalaryna, laıtboksterge (sıtı formatta), aqparattyq jarnama obektilerine, shatyr ústindegi neondyq jarnama qurylymyna, pavılondar men dúńgirshekterdegi jazýlarǵa, kólik quraldarynyń syrtyndaǵy jarnamalarǵa baılanysty. Tólem jarnamanyń kólemine jáne qansha ýaqyt turatyndyǵyna baılanysty alynady. Tóleý ýaqyty ár aıdyń 25-nen aspaýy kerek.
Qoryta aıtqanda, jarnama berý – jaýapty is. Oǵan nemquraıdy qaraýǵa bolmaıdy. Sondyqtan da jarnama máselesine memlekettik jáne atqarýshy organdar tarapynan bekerden-beker jete nazar aýdarylyp otyrǵan joq. Eger de belgilengen tártippen salyq organynda tirkelmeı, jarnama berýdi zańǵa qaıshy áreketter arqyly júzege asyryp júrgen jaǵdaıda, laýazymdy jáne jeke tulǵalarǵa, sondaı-aq kásipkerliktiń orta jáne iri sýbektilerine qoldanylatyn sharalar da joq emes.
Atap aıtsaq, jarnama tártibin buzýdaǵy jaýapkershilik Qazaqstan Respýblıkasy Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekstiń 463 babynyń (tıisti tirkeýsiz, ruqsatsyz, nemese habarlama jibermeı kásipkerlik nemese ózge de qyzmetpen aınalysý, sondaı-aq áreketterdi (operasıalardy) júzege asyrý) talaptary negizinde qaralady.
Beken Nurahmetov, Almaty qalalyq memlekettik kirister departamenti túsindirý jumystary basqarmasynyń bólim basshysy
