Alash qaıratkerleri osydan bir ǵasyr buryn Qazaq elin ulttyq demokratıalyq memleketke aınaldyrmaqqa umtylǵan asyl armandaryna jete almaı otarshy ımperıanyń qandy qolynan ajal qushty. Ózderi ketse de arttarynda «Alash týy astynda kún sóngenshe sónbeıtin» ıdeıalary men arman-múddeleri qaldy. Óz elin táýelsiz derbes memleket retinde kórgisi kelgen Alash muratyna biz 1991 jyly qol jetkizdik. Babalardyń armany bolǵan sol táýelsizdigimizge de bıyl shırek ǵasyr tolyp otyr.
25 jyl – býyryl tarıh úshin qas qaǵym sátteı bolǵanymen, ýaqyt ólshemimen qarasań, tepse temir úzetin jigerli jastyń «arystandaı aıbatty, jolbarystaı qaıratty» tusy. Alaıda, táýelsizdiktiń asyl armanyn alaqanǵa qondyrǵan qazaq balasy áli kúnge deıin buǵanasy qatpaǵan bozbalanyń tirligin keship otyr.
«Tili joǵalǵan jurttyń ózi de joǵalady» degen ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń eskertýi dalada qaldy. Memlekettik mártebesin alǵanymyzben ana tilimizdi áli kúnge deıin óz tuǵyryna qondyra almadyq. Bıliktiń úsh tarmaǵy memleket isin bizdi úsh ǵasyr boıy otarlaǵan kórshi eldiń tilinde júrgizýden áli kúnge deıin jańylmady. Tipti, táýelsizdik jyldary dúnıege kelgen ulty qazaq jastarymyzdyń ózi ózara oryssha sóılesýmen júr.Endi, qazaq tiliniń múshkil halin odan ary aýyrlatyp, reti kelse qurtyp jiberý úshin «úshtuǵyrly til» mindetteldi, arasynda qytaı tili de tyqpalanyp jatyr.
Eger qolymyzda quziretimiz bolsa,qazaq tilin bilmeıtin adamǵa memlekettik qyzmet turmaq QR azamattyǵyn da bermes edik. Ókinishke qaraı ana tilińdi neǵurlym bilmeseń, tipti, oǵan shyn yntamen berilip óshikseń nemese ultyń basqa, baıyrǵy kelimsek dıasporalardyń urpaǵy bolsań, memlekettik laýazymda jolyń bola túsetin soraqylyqtan arylmaı-aq qoıdyq.
Elimizdiń tabıǵı baılyq qory mol ekendigine kóz jetkizgen soń, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda-aq tez damyp, álem órkenıetiniń kóshinde aldyńǵy qatarǵa shyǵyp ketermiz dep sengenbiz. Álemde bir el kórkeıse, ótken jıyrmabes jyldyń ishinde biz gúldenip-aq keter edik qoı. Biraq, ókinishke qaraı olaı bolmady. Mundaı baılyq sybaılas-jemqorlyq degen indetti erte júredi eken de ekonomıkalyq damýdy tipti keri tartqanyn kórdik. Tabıǵı baılyqtyń moldyǵy baq emes, sorǵa aınaldy.
Investor dep atalatyn sheteldikter qazaq jeriniń baılyǵyn aıaýsyz tonap alyp, aqyr sońynda banandy jegen soń qabyǵyn tastaıtyny sekildi laqtyryp ketetin túrleri bar. Ekonomıkalyq túrli kórsetkishter, paıda men tabys týraly jasalatyn sanqıly baıandamalar jáne bılik ókilderiniń maqtanyp-shattanǵan jalyndy sózderi qarapaıym halyqqa túsiniksiz ári asa qatty tolǵandyratyndaı dúnıe de emes, shyndyǵyn aıtqanda.
Qatardaǵy qazaq úshin máseleni «tabıǵı baılyqtan túsetin tabysty nege teń bólispeımiz?», «qazba baılyq taýsylǵan soń jaǵdaı qalaı bolady?» dep qana qarapaıym túrde kótergen áldeqaıda tıimdi. Eldiń eksporttyq ónimderiniń kóp bóligin tabıǵı baılyq, ıaǵnı, tolyqtaı óńdelmegen shıkizat ıelenedi. Úkimet orny búdjetti josparlaǵannyń ózinde álem naryǵyndaǵy mystyń, munaıdyń, altynnyń ósimi men kemýine laıyqtap keledi. Sonda, Álıhan Bókeıhan aıtqan «qazaq jeriniń ár tasy keýdemizge túıme bolyp qadalýy» týraly ósıeti qaıda qaldy?
Tabıǵı baılyqtyń belgili bir elge aqsha ákelgenimen damý qarqynyn arttyrmaıtynyn, tabıǵı shıkizatqa asa baı bolsaq ta, ishki óndirisimiz qurydymǵa ketti, eldegi at tóbilindeı ǵana toptyń baıyp, jalpy halqymyz qaıyrshylyq kúı keship otyr. Ekonomıkalyq ósim buryn bolmaǵan iri kórsetkishke ıe bolǵanyn bir kisiniń danalyǵymen baılanystyryp, maqtanýǵa kelgende aldyǵa jan salmaımyz. Keıin sonyń zardabyn tarttyrǵan kináli adam kim ekenin qaıdan izder ekenbiz?
Ǵajaıyp jetistikterimizben maqtaný úshin kózge kórinetin, qarapaıym halyq tikeleı sezinetin birdemeler bolýy kerek qoı. Aılyq jalaqymyz qanshalyqty ósti, turmystyq qajettiligimizdi tolyqtaı óteýge jetip tur ma, óndiris salasynda ilgerileý bar ma, táýelsizdik jyldarynda álemdik naryqqa shyǵarǵan brendtik qandaı daıyn ónimderimiz bar? Osy suraqtarǵa jaýap bolarlyq eshteńe tappaǵan soń, eriksiz kúmiljip qalamyz.
Bizdiń dál osy jaǵdaıymyzdy Latyn Amerıkasynyń birqatar elderi buryn bastan keshirgen eken. Jalpy, tabıǵı baılyǵy mol elderde 1990-jyldary ishki jalpy ónim men tutyný qajettilik ósip, gúldenip shyǵa kelgen. Alaıda, onyń bári shyn máninde ádemi sandyq kórsetkish qana bolyp qalǵan kórinedi. Sebebi, ondaı «baı» elder aınalasy tórt-bes jyldyń ishinde ekonomıkalyq quldyraýǵa ushyraǵan. Ony «golandıalyq aýrý» dedi me, áıteýir, túrli dıagnozben túsindirgenderi málim.
Onyń jaıyn ekonomıser túsindire jatar. Al, bizdiń túsingenimiz, tabıǵı mol baılyq bizdi ushpaqqa shyǵarmaıtyny. Aqsha kóbeıgen saıyn ony talan-tarajyǵa salyp, shekara asyryp tasıtyndar, iship-jep alyp qashyp ketetinderdiń sany arta túsedi eken.
Sonymen qatar, tabıǵı baılyqty satýdan túsken qyrýar aqsha ishki ónim óndirýge keri áser etetin sekildi. Aıtalyq, az shyǵynmen oljalaǵan tabıǵı baılyqty shıki kúıinde eksporttaıdy, odan túsken aqshamen qajettiligin óteıdi, tipti ońdy-soldy shashady. Baılyqtyń jeligi sheneýnikterdiń «isip-kebýine» áser etedi. Sonyń saldarynan memlekettik oryndardyń búdjetinen nátıjesiz aǵylyp-tógiletin shyǵyn kóbeıip, sybaılas-jemqorlyq kárine minedi. Esesine, jasampazdyq pen naqty istiń tetikteri álsirep, óndiristik qabilet tómendeıdi, tipti jansyzdana túspek. Odan saqtanýdyń jodary da bar negizi:
Birinshiden, býhgalterlik esep-qısap júıesin jetildirý. Tabıǵı baılyqty ıgerýshiler ózderiniń tapqan taza paıdalaryn kemitip kórsetý úshin qarjylyq esep-qısaptaryna sanqıly qýlyq-sumdyqty, aılakerlikti qoldanatyn kórinedi. Bizde bul jaǵynyń baqylaýy men tekserisi óte joǵary deńgeıde degenge óz basym asa senbeımin.
Ekinshiden, jaýapkershilik júkteý úrdisi. Bul jerde áldebireýlerdi ábden «ishkizip, jegizip» toıdyrǵannan keıin, shetelge qashyryp jibergesin ǵana zorǵa degende izdeý jarıalap, qylmystyq is qozǵaýdyń, syrttaı pálen jylǵa sottaýdyń qanshalyqty tıimdi ekenin ózderińiz bajaılaı berińizder.
Úshinshiden, baqylý, tekserýdiń tıimdi júıesi. Bul jerde qolynda quzireti shamalylaý esep komıtetiniń, quzireti bola tura maıda shabaqtardan asa almaıtyn kúshtik qurylymdardyń jyryn aıtyp, jalyqtyrmaı-aq qoıalyq.
Tórtinshiden, ashyqtyq pen jarıaly is áreket. Bul jerde eń bastysy, jemqorlyqqa, alaıaqtyqqa jol bermeýdi ǵana meńzep otyrmyz. Qazirgi tańda tabıǵı baılyǵymyzdy ıgerýshiler tólemaqyny memleketke tóleýden góri bir ǵana sheneýniktiń qaltasyn toltyryp, bar júktemeden qutylyp ketýdi oılaıtyny jáne oǵan jol beriletin jaǵdaı qalyptasqany halyq úshin aýyr qasiret. Ondaı keleńsizdikteri áshkereleıtin erkin oıly baspasózge memlekettiń ózi jaǵdaı jasap qoldap otyrsa, yqtımal qaýiptiń aldyn alýǵa aıtarlyqtaı kómegi bolar edi. Biraq, bizde ádil baspasózge qysym jasalyp, dańǵaza-daqpyrtty tý etken jaǵympaz-jaltaq aqparat quraldary alǵa shyǵyp ketti.
Turaqty damý týraly bılik ıeleri de aıtýǵa tym áýes. Alaıda, bul sózben shekteletin dúnıe emes, árıne. Ol úshin tabıǵı baılyqty shetke shyǵarýdan túsken paıdanyń esebimen búdjettiń shyǵynyn kóbeıtýdiń, bardy uqsata almaı betaldy shashýdyń, azǵana toptyń sheksiz baıýyna ǵana múmkindik berip qoıýdyń sońy orny tolmas ókinishke ákeletin túri bar.
Tabıǵı baılyqqa táýeldi bolmaýdyń, damýdyń basqasha joldaryn qarastyra almaǵan úkimet kabınetin qaıta-qaıta taǵaıyndap áspettep kelemiz. Shyn máninde, olar sońǵy kezde qazba baılyqty paıdalaný týraly zańǵa eleýli ózgerister engizýdiń, ulttyq qordaǵy qarjyny tıimdi paıdalanýdyń joldaryn da taba alǵan joq.
Toqsanynshy jyldardyń basynda beıbit jolmen kelgen táýelsizdikti kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýǵa, osy bir baǵa jetpes qundylyǵymyzdy áldebir eýrazıashyl odaqtan, kremldik jymysqy saıasattan ǵana emes, jalpy syrtqy kúshterdiń yqpalynan qorǵaýymyz kerek edi. Joq, ony esten shyǵaryp aldyq.Qazirgi almaǵaıyp zamannyń ózi «jaý joq jeme, jar astynda» degen naqyldy eske salsa da, jahandanýdyń kúńgeıine ǵana shýaqtap otyrmyz, onyń teriskeı betine bir sát kóz júgirtýge de asyqpaýdamyz.
Adamzatty basqarýdyń barlyq tetikterin bir qolǵa shoǵyrlandyrýǵa tyrysýshylar XX ǵasyrda osy bir jahandaný degendi oılap tapqanymen onyń túp negizi tym aryda jatyr. Jalpy búkilálemdi ashsa alaqanda, jumsa judyryqta ustaǵysy kelgender barlyq tarıhı kezeńde boldy, árıne. Biraq, oǵan ozyq oıly elder men sanaly halyq jol bere qoımady. Otarlaýshylarǵa tegeýirindi túrde qarsylyq bildirip, eliniń táýelsizdigi men derbestigin qorǵaý jolynda jan aıamaı kúresti.
Qazirgi tańda jahandaný úrdisi óziniń otarlyq saıasatyn «bostandyq», «erkin naryq» sekildi qulaqqa jaǵymdy estiletin sózdermen kómkerip, óńin aınaldyra bastady. Bylaı qaraǵanda munyń ózi de tyńnan túren salǵan, búgin ǵana qolǵa alynyp otyrǵan áreket emes.
Ertede ejelgi Mysyrdaǵy qupıa bilim men mańyzdy málimetterin saqtaýshylar álem elderiniń saýda-sattyq qatynastaryn birtindep ıelikterine alý tásilin qoldanyp, mádenı baılanystardy óz múddeleri men maqsattaryna saı ıkemdep alyp, basqarýǵa bolatynyn túsingen. Solardyń muragerleri - qazirgi Batys elderindegi qarjylyq elıta ókilderi ózderiniń shynaıy maqsattarynyń ishki syrlaryn jasyrý úshin ǵana jymysqy áreketterine «jahandaný» dep at qoısa kerek. Onymen de shektelmeı túrli elder men memleketterdiń qoǵamdy basqarý jalpy ustanymdaryn, tásilderin jasap, atalmysh úderiske basshylyq etip kele jatqany qazirgi aqparattyq dáýirde eshkimge qupıa bolmaı qalǵan.
Bárimizge belgilisi, árıne, qarý-jaraqtyń kúshimen qyryp-joıý. Yqylym zamannan qoldanyp kelgen dástúrli qarýlar: myltyqtyń neshe atasy, tank, bombalaýshy ushaqtar t.s.s. Turǵyndaryn qyryp-joıyp, materıaldyq baılyǵyn talan-tarajyǵa salǵan soń bárin óz ıeligine qaratyp ala sala salady. Osy oraıda, «Soǵys degenimiz saıası maqsatty ózgeshe tásilmen jalǵastyrýdyń bir túri» dep Karl fon Klaýzevıs jaıdan jaı aıtpasa kerek.
Álem tarıhynda ondaı qandy qyrǵyn soǵystar talaı ótken. Tarıhı kezeńderde búkil bir eldi, ultty jalmap, jappaı quldyqqa salýǵa umtylǵan, aldyn ala josparlanǵan soǵyspen qatar túrli aıla-sharǵylar da jasalyp keldi. Qazir de adamzat ondaı zulymdyqtyń qursaýynan qutyla alǵan joq. Biri ózgeniń jerindegi baılyqqa kóz alartsa, endi biri eliniń táýelsizdigi men derbestigin qorǵap qalý úshin jantalasa qarýlanýǵa májbúr. Aqyry, eki jaq ta qorǵanys salasyna qyrýar qarjy shyǵyndap, ekonomıkalyq damýdy tejep, keri ketýde. Ár el óziniń geosaıası jaýlarymen birlese básekelesip júrip, jer ǵalamsharynyń kúlli tirshiligin, adamzattyń barlyq órkenıetin typ-tıpyl ete alatyn zor qýatty qarý-jaraqty oılap taýyp, ustap otyr. Jaı otyrǵan joq, arasynda túrli syltaýmen ár jerde soǵys órtip tutatyp ta qoıady...
AQSH áskeri Irakqa sebepsiz basyp kirip, ol elden mıster Býsh jappaı qyryp-joıatyn qarý tappaǵan kezden bastap jurtshylyq syrttan «eksporttalatyn» dál qazirgi «demokratıa» atty qundylyqqa kúmánmen qaraıtyn bolǵan. Oǵan burynǵydaı emes, otarlaýdyń quraly, belgili bir eldiń ekonomıkasyn álsiretetin, shıki zat naryǵyn tartyp alýdyń amaly, damýshy elderdiń halqyn qarjy júıesimen arbaıtyn «mı shyrmaýshy» ıdeologıa dep qaraıtyndardyń qatary qazirgi tańda azaımaı otyr.
Demokratıanyń qorǵany sanalatyn alyp el 16 trıllıon dollarlyq syrtqy qaryzǵa belshesinen batyp otyrǵanyna qaramastan jylyna shamamen 1 trıllıon dollardy áskerı kúshke aıamaı-aq shyǵyndap otyr. Oǵan shyn máninde álemniń barlyq elderi birigip, bir jylda qorǵanys salasyna jumsaıtyn barlyq qarajatty qossań da jetpeıtin kórinedi.
Jaraıdy, jat eldiń áskeri basyp kirip jaýlaı almasyn delik. Biraq, el turǵyndaryn qynadaı qyryp tastaýǵa qaýqarly - genosıd quraldaryn qaıda qoıamyz. Aıtalyq, araq-temeki, esirtki zattary, gendik ózgeriske ushyraǵan azyq-túlik ónimderi, dári-dármek, tamaq dámdegish qosyndylar sekildi hımıalyq ónimder. Olarǵa búgingiler ǵana ýlanyp qala berse, rahmet aıtarsyń. Keıingi urpaǵy úrim-butaǵymen tuqym qýalaǵan aýyr naýqasqa shaldyǵyp, ımýndyq álsirýge ushyrap quryp bitpek. Sonda álgi ekinshi soǵysta bizden jeńilip qalǵan Adolf Gıtlerdiń «Shyǵystaǵy varvarlardy tazalyqtarynan ajyratý kerek. Olardy araq-temekige barynsha úıir etken jón» degen ósıetiniń qaltqysyz oryndalyp jatqany ma?!
Osynaý genosıdtik quraldar arqyly ıaǵnı, spırttik ishimdikter, esirtki zattary, keıbir vaksınalary men gendik ózgeriske ushyraǵan jemis-jıdekterimen búkil bir ultty ózine táýeldi etip alyp, joıyp jiberýge qýaty jetetinin ańǵarý asa qıyn emes. Alaıda, munyń bárin qarapaıym jurt genosıdke ushyratatyn qarý-jaraq ekenin qaıdan bilsin. Jáne ondaı «ýlardyń» kóńil kóteretin, stresti tarqatatyn, densaýlyqqa asa paıdaly dúnıe ispetti BAQ arqyly nasıhattalatynyn qaıtersiń.
Al, álgi vaksınasyn qaterli aýrýlarǵa tótep beretin qýaty bardaı jalǵan ýájben tyqpalaıdy. Shyn máninde onysynyń «saý basqa saqına» bolyp jabysatyn pále ekeni qazirdiń ózinde qylań berip jatyr. Osylaısha, is júzinde ulttyń gendik qoryna nuqsan keltiretin, qazirgimen qoımaı keler urpaqtyń tuqymyn tuzdaı qurtatyn mundaı dúnıelerdi genosıdtik apat qarýy degennen ózgeshe qalaı ataýǵa bolady?!
Medaldyń eki jaǵy bolatyny sekildi jahandanýdyń da jaǵymdy jaqtarymen qatar keri tustary jeterlik. Atalmysh «iri jobanyń» ıeleri adamzatty qoldan sýsyp shyǵyp kete beretin qaǵaz aqshanyń qulaq kesti qulyna aınaldyrdy. Aqshadan aqsha týdyratyndardyń álemdik júıesine engizip, jutyp qoıýdy kózdep keledi. Kezinde Amshel Rotshıld bylaı degen eken: «Maǵan belgili bir eldiń aqshaǵa jasaıtyn baqylaýy men bıligin bere salsań boldy. Al, ol jerde kimniń zań shyǵaratyny múlde mańyzdy emes».
Otarlaýdy kózdeýshiler úshin rasynda, barlyq adamdy túgeldeı qyryp tastaý mańyzdy emes. Qul retinde jumsaıtyn bireýler aman qalýy kerek qoı. Sondyqtan, túrli elderdiń ekonomıkasyn olar ózderiniń otbasylyq, klandyq múddesine laıyqtaý úshin jantalasyp jatyr. Onysyn árıne, kez kelgen jan túsinbesteı etip óte jymysqy túrde júrgizbek. Ol úshin árıne, arada dollar júredi. Halyqaralyq valúta qory, álemdik bank sekildi alpýyttar nesıeniń paıyzdyq ósimi arqyly da oıyndaǵylaryn oryndap jatyr. Jalpy, osy bankır atty bampırler ózderi shóptiń basyn syndyrmaı-aq nesıeniń ósiminiń arqasynda aqylǵa qonbaıtyn mol paıda taýyp jatyr.
Al, bankten alǵan nesıeniń qursaýynan halyq ómir baqı ter tógip eńbek etse de qutyla almaıtyn jaǵdaıǵa jetýi quldyqtyń kiseni emeı nemene. Mundaı tetikti júzege asyrý bir kúndik sharýa emes ekeni málim. Sondyqtan olar qoǵam ómirinde júzege asyrylýy neǵaıbyldaý ekonomıkalyq teorıaǵa bizdi ábden sendirdi.
Alash kósemderin abaqtyda azaptap, atyp kózderin qurtqan soń otarshylar markızmmen mıymyzdy ashytqandary az bolǵandaı endi kelip erkin naryqtyq ekonomıka qaǵıdalaryn tyqpalap jatyr. Onysynyń astaryna úńilsek, búkil qoǵam, kúlli jurtshylyq nesıe alǵan-almaǵanyna, osynaý qupıa tetikti uqqan-uqpaǵanyna qaramastan is júzinde ekonomıkalyq turǵydan ózgege kiriptar bolyp, at tóbelindeı bankırlerdiń qulyna aınalyp shyǵa kelmek. Osyndaı meıirimsiz hám jyrtqysh júıeni endi kelip ózimiz asyrap, baptap otyrmyz.
«Derek pen dáıektiń ózin qalaı kórsetip, túsindirseń solaı kórinis tabady» degen eken, german oıshyly Frıdrıh Nısshe. Iá, din, ıdeologıa, aqparattyq tehnologıa, BAQ arqyly adamdardyń sanasyna eleýli túrde yqpal etýge bolady jáne árkim ózine qolaıly qoǵamdyq pikirdi barynsha oıdaǵydaı qalyptastyra alady.
Sol sıaqty adam balasynyń ishki oı-sanasyn, uǵym-paıymyn zerttep tanyǵan soń olardy dinı senimniń kómegimen nemese ózge de áleýmettik dogmatıkalyq qaǵıdalar arqyly tasada turyp ta basqara berýge bolady. Eger qajet dep tapsa ishki qaıshylyqtardy qozdyra túsýge, tapsyryspen atys-shabys uıymdastyrýǵa, lańkestik shabýyl jasatýǵa, shýly maqalalar jarıalatýǵa deıin barady. Munyń bári syrttaı qaraǵanda kezdeısoq dúnıe ispetti kórinýi yqtımal. Alaıda, is júzinde olaı emes, bári aldyn ala oılastyrylǵan saıası senarı.
Mundaı sátte adamdardyń sanasyn jaýlap alyp, ózine qajet baǵytqa qaraı buryp jiberýge eń qolaıly utymdy qarý - televızıa arnalary ekendigi málim. Negizinde, BAQ ataýlynyń abzal boryshy - shynaıy jaǵdaıdy aına qatesiz sol qalpynda halyqqa jetkizý ǵana. Alaıda, ókinishke qaraı televızıa salasyna aqsha aıamaı shashyp otyrǵan olıgarhtar olardy «arbasyna mingizip alyp, óz ánderin shyrqatyp» qoıatyn tustary da barshylyq.
Shyǵys halyqtarynda «Keleshekte iri qatelikke urynbaý úshin ótkenińe únemi burylyp qarap júr» degen danalyq sóz bar. Olaı bolsa, belgili bir halyqtyń tarıhyn qaıta óńdep jazý, tarıhı sanasyn joıý da otarlaýdyń orasan surqıa saıasattarynyń biri.
Óz otanynyń shynaıy tarıhyn umytqan adam túp tamyrynan ajyraǵan aǵash sekildi bolary haq. Eger tolyqtaı bir halyq, irgeli bir el óz tarıhyn umytyp, jat jurttyq zertteýshilerdiń zorlyqpen moıyndatqan tarıhyna sense ne bolady? Halyqtyń tarıhyn belgili bir maqsatpen ıdeologıalyq turǵydan burmalap, ózgertip jazǵan jaǵdaıda sol eldiń bolashaǵy mindetti túrde ózgeredi degen zańdylyq bar. Al, biz osydan tarıhı sabaq alýdyń ornyna bilim berý júıesin beıbereket reformalaýǵa, qazaq tarıhyn emes, «standyq» ómirbaıandy 1991 jyldan bastap oqytýǵa jantalasyp jatyrmyz. Tipti, birneshe pándi bir-birimen mıdaı aralastyryp, úsh tilde qoıyrtpaq jasap, jas býyndy esalań etpekpiz.
Jalpy, jat jurttyq otarlaýshylar ózderine aıaq-qol bolatyn qul-qutandaryn belgili bir eldiń ishinen taýyp, saıası sahnaǵa shyǵaratyny belgili. Olar mindetti túrde aldymen eliniń tól tarıhyn shet jurttaǵy otarshy qojaıyndaryna paıdaly etip, óziniń qolaıyna ıkemdep burmalaıdy. Ol úshin keıbir tarıhı derekterdi ádeıi búrkemeleıdi, syzyp tastaıdy, endi birin zoraıtady, halyqtyń sanasyn ýlap, adastyrýǵa tyrysady. 1990 jyldan beri jazylǵan tarıhymyzdyń haly neshik. Jaryqqa shyqqan oqýlyqtar men oqý quraldaryn erinbeı salystyryp kóre salsańyz, eriksiz túrli oıdyń jeteginde ketesiz.
Alaıda, eń soraqy qasiret jat jurt ıdeologıasynyń jeteginde ketkenin, solardyń yqpalyna túsip, jymysqy áreketterine qolshoqpar bolyp júrgenin bıleýshilerdiń ózderi de sezbeıtindigi. Degenmen, adamdardyń sonyń ishinde tarıhı tulǵalardyń ótkennen sabaq almaıtyny, sol úshin bolashaq ony aıaýsyz jazalaıtynyn umytpaǵan abzal.
Shyǵys halyqtarynyń taǵy bir danalyq sózinde «Bir eldi tolyǵymen ózińe qaratyp basyp alý úshin jetkinshekteri men jastaryn ózińniń yǵyńa jyǵyp, tárbıele» delingen eken. Munysy, jastardyń ulttyq dúnıetanymyn kúrt ózgertýge baǵyttalmaq. Eger dúnıetanymymyz ben kózqarasymyz ulttyq sıpattan tolyq ajyrap, tek materıaldyq qundylyqtarǵa ǵana bas uratyn halge jetken bolsaq, onda keri qaıtýymyz qıynǵa soǵady.
Ulttyq sanamyzǵa qaıta oralýdyń arqasynda ǵana quldyqtyń qursaýynan, bodandyqdyń buǵaýynan bosaýymyzǵa bolady. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda adamzat tarıhyndaǵy jer betinen ult retinde qarasyn batyrǵan halyqtardyń qaıǵyly shyrǵalańyn biz de keshetin bolamyz. Mundaı beıshara halge túsken sorly halyq otarlaýshy jaýlarynyń múddesin ózderiniń qalypty ómiriniń quramdas bóligi dep shatasyp, sol rejımdi ólerdeı qorǵashtaıtyn kórinedi.
Mysaly, 200 jyldan astam Ulybrıtanıanyń otarynda bolǵan Úndistandaǵy áleýmettik kastyny alaıyq. Búginde 300 mıllıonǵa jýyq adam qaıyrshylyq deńgeıde ólmestiń kúnin kórip otyr. Olardy «adam tózgisiz kast» dep ataıtyn kórinedi. Sol qaýymnyń dúnıetanymy boıynsha olardyń kedeıshiligi mańdaıǵa jazylǵan taǵdyr, qoǵamdaǵy birden bir múmkindiktiń ózi osy ǵana. Mundaı kózqarasty nyq ornyqtyrýdyń ózi shyn máninde qylmys. Halyqtyń dúnıetanymynyń ózi olardyń ómirin birneshe býynǵa deıin osylaısha baǵyttap tastaǵan.
Qazirgi tańda qoǵam ómirinde eki túrli dúnıetanymdyq kózqaras anyqtalyp otyrǵanyn ǵalymdar alǵa tartady. Onyń biri - kaleıdoskop (jıyntyq quraqtardan turatyn) sıpatyndaǵy dúnıetanym. Adamdar túrli oqıǵalar men shynaıy derek, aqparattar aǵyny ortasynda óz ornyn taba almaı beıberekettikke urynýy. Olardyń paıymynsha, árbir tyń aqparat pen oqıǵa, kórinis ataýly adamnyń mıyn odan ary balshyqqa aınaldyrady. Ondaı jaǵdaıda adamdardyń aınalasyn qalaı sezinip, qabyldaýy beıne bir áınektiń jańa synyǵyn kaleıdoskopqa engizgendeı jáne onysy barlyq uǵym men paıymdy ózgertip jibergendeı bolatyn kórinedi.
Ekinshisi, mozaıka (óz retimen tolyqtaı kórý) sıpatyndaǵy dúnıetanym. Mundaı kózqarastaǵy adamdar aınalasyndaǵy oqıǵalardy ózara sabaqtastyryp, birtutas sıpatta kóre alady. Barlyq máseleni sebep-saldarymen keshendi túrde qabyldaı alady. Olar úshin belgili bir oqıǵada kezdeısoqtyq bolmaıdy, shynaıy ómir men oqıǵa buryn-sońdy qalyptasqan uǵym men paıymdy aıqyndaýshy faktor.
Alaıda, ókinishke qaraı qazirgi tańdaǵy aqshaǵa tabynǵan «órkenıet» qoǵamda kaleıdoskop sıpatyndaǵy dúnıetanymnyń keń óris alýyna yqpal etip otyr. Omar Haııam bylaı deıdi: «Álemdegi barlyq kórinisterdiń ishki sıpaty tym aryda jatady. Sondyqtan, kózge kórinip turǵany asa mańyzdy emes, kerisinshe, búkil qupıasy men shynaıy syryn ishine búkken túpki mánine úńilý paryz».
Olaı bolsa, qoǵamdaǵy árbir tetikti sanaly túrde túsingende ǵana túrli jaǵymsyz yqpaldarǵa qarsy tura alamyz. Dál qazir biz úshin sanqıly aqparat aǵynyna ulttyq dilimizben tótep berip, oǵan qarsy tura alamyz ba, álde, bodandyqtyń buǵaýynan bosaı almaı qul bolyp qala beremiz be degen tańdaý tur. Sanaly túrde durys tańdaý jasaý úshin zor jaýapkershilik pen tereń biliktilik kerek.
Kezinde álemdi jeke dara bılemek bolǵan Shyńǵys han - Temújınniń ózi «hannyń taǵy aýyspaly, qoldaǵy bılikke de kezek bar» - dep, taqtyń máńgi emestigin, ýaqyty kelgende ózgege tapsyrý kerektigin aıtyp ketken. Olaı bolsa, qazirgideı órkenıet dáýirinde jemqorlardy bıliktiń mańyna jolatpaýmen qatar ony únemi bilikti de alǵyr jas býyn ókilderimen almastyryp, jańartyp, tazartyp otyratyn úrdisti qalyptastyrýymyz kerek edi ǵoı. Árıne, bul jerde men bizde sapyrylysyp jatatyn kózboıaýshylyqty aıtyp otyrǵan joqpyn. Shynaıy demokratıalyq tártiptiń ornaýy bárinen mańyzdy bolmas pa.
Jalpy qoǵamdaǵy saıası, quqyqtyq túrli ólshemderdiń syrtynda moraldyq jaýapkershilik degen jazylmaǵan zań bar. Adamzat ómiriniń qozǵalysy aıasynda týyp shyqqan qundylyqtardyń arasynda dál osy ar-uıattan bıigi joq shyǵar, sirá! Sonysymen de moral degen shyn máninde bárinen kúshti. Ol zań sekildi emes. Sondyqtan ony bılik, belgili bir top jasaı almaıdy. Tipti, óz qalaýymen ózgertýge de esh múmkindigi joq.
Qoǵam búkil bolmysymen rýhanı ómirden turady desek qatelespeıtin shyǵarmyz. Sebebi, ony jasaýshy adam - ózi ózine rýhanı paıymdy jasap alyp, sonysyna erip ómir súredi emes pe. Olaı bolsa, saıası bılik ıeleriniń moraldyq jaýapkershiligi týraly sóz qozǵaý, dál búgingi kúngi ózekti másele bolyp otyr.
Tarıhtyń spıraldyq turpatpen, ózindik sıklderimen jalǵasatyndyǵyn eskersek, saıasat atty «saıqaldyń» lastanýy da óziniń zańdylyǵymen júrip jatqan úrdis shyǵar. Alaıda, saıası úrdistiń dál búgingideı bylyqqan kezi tarıhta sırek kezdesken bolar. Aıtalyq, saıasatqa las tásilmen aralasý, bir adamnyń dara bıliginiń ústemdik qurýy, óz quziretin halyqtyń múddesine emes, qaraqan basynyń qamyn kúıtteýge arnaýy, ortaq baılyqty otbasynyń ýysynda ǵana ustaý t.s.s.
Mundaıdy alastaý úshin ne isteý kerek? Oǵan qarsy kúsh qoldana almaısyń. Zań-zákún aıtyp, ılandyrý tipti de múmkin emes. Ǵylymı turǵydan kelgende, eń durysy - moraldyq jaýapkershilik qana. Alaıda, munyń ózi oryndalmas arman ispetti kóriner. Sebebi, sol moralińniń ózin moıyndap jatqan kim bar?!
Árkimde óz quziretin júzege asyrýy úshin qolynda bıligi bolýy kerek. Ol bılik bolmasa she? Al, shyn máninde, óz quziretin júzege asyryp otyrǵandar siz ben bizdiń bıligimizdi sheberlikpen paıdalana bilýshiler. Endeshe, olarǵa bizdiń joǵary talap qoıýǵa tolyq qaqymyz bar ǵoı. Bılik jaıyn túsindiretin bıhevorıstik teorıada: «Bılik degenimiz adamnyń óz ómiriniń qadirine jete otyryp, dúnıe múlik, ataq-dańq, erkindikti ıelenýi jáne onyń qaýipsizdigin kepildendirý quraly» - dep, anyqtaıdy. Árıne, joǵarydaǵy aıtqanymyzdan múlde ózgeshe paıym jatyr. Atalmysh teorıaǵa qarap, bázbireýler ǵylymı túrde osylaı eken ǵoı deýi múmkin. Alaıda, olaı emes.
Osy jerde jalpy saıası bılik kóshbasshylary qaıdan, qalaı týyp shyǵady degen suraqtyń týyndaýy zańdy. Jalpylaı alǵanda, saılaný, tańdalyp taǵaıyndalý jáne murager retinde tanylý bar. Bizdiń jaǵdaıda sońǵysy bolmaýǵa tıis. Oǵan esh negiz de joq. Al, saılaný, taǵaıyndalý qoldanysta bar dúnıe. Negizi, ádil jolmen básekege túsip, jeńip shyǵyp saılanýǵa bolady. Top ortadan tańdalyp taǵaıyndalý da bar. Bul endi demokratıa!
Al, saılaýdy bylyqtyryp, daýys urlap ta «jeńiske» jetýge bolady, ıaǵnı, avtorıtarlyq jolmen. Sol sıaqty sybaılastyq jolmen laýazymǵa taǵaıyndalý, qyzmettik taqty satyp alý da bar. Osylaısha, memlekettiń atyna kir keltiretin, qoǵamdaǵy turaqtylyqtyń berekesin qashyratyn kórinister qylań berip jatady. Ondaı bylyq-shylyqtan arylýdyń birden bir joly - taǵy da sol ar-ujdan, moral der edik.
Uly oıshyldardyń paıymdaýynsha, bılikke qol jetkizýdiń ózi túbirimen kezdeısoqtyqtan turady eken. Sen prezıdent, premer mınıstr, depýtat, mınıstr, ákim bol, meıli. Barlyq laýazymdyq oryntaq kóp jaǵdaıda kezdeısoq sıpatta ıesin tabatyn kórinedi. Áıtpese, bireýdiń peshenesine máńgilik jazylyp qoıylǵan zańdylyq bolmasa kerek. Tańdalyp alynýdyń ózi tereń maǵynasyna úńilgende kezdeısoqtyǵy basym túsetin jaıy bar. Bir orynǵa usynylǵan ekeýdiń biriniń basym túsip tańdalýy onyń básekelesinen ozyq týǵandyǵyndyǵynda emes. Baǵy janyp, oza shapqannyń ózi «jeńilgen» básekelesiniń alyp tastaǵan tyrnaǵyna da tatymaýy múmkin. Alaıda, kezdeısoq tańdaý soǵan tústi. Sondyqtan, saıasattaǵy sapyrylysqan básekede ar-ujdan máselesine kóbirek nazar aýdarýymyz kerek sekildi.
Mysal retinde orman ómirin alaıyq. Onda ańdardyń patshasy - arystan. Qoıan men arystan ekeýiniń arasynda azý tis pen tyrnaq, kúsh-qýat jaǵynan bitim-bolmystyq aıyrmashylyqtary jetkilikti. Olaı bolsa, shynaıy ómirimizde halyq - arystan, saıasatker - qoıan dep bilgin! Qazir biz bárin shatastyryp júrmiz. Saıasatker myrzalar ózderin arystan ekenbiz dep oılap tipti qatty qatelesip ketti. Ony kúndelikti júris-turystarynan, sóılegen sózderinen anyq ańǵarýǵa bolady.
Saıası bılik ıelerine qoıylatyn moraldyq talaptyń aıasy óte keń. Ony tipti tolyqqandy túrde anyqtaýdyń ózi qıyn. Sondyqtan, aınalyp kelip, kóne oıshyldarǵa sonyń ishinde Arıstotelge júginýimizge týra keledi. Onyń «Bıik moral», «Saıasat», «Sheshendik óner» syndy shyǵarmalarynan oı túıinder bolsaq mynandaı:
- Jalǵan sóılemeý, halyqty aldamaý;
- Zańdy buljytpaı oryndaýmen qatar etıkalyq tárbıesiniń myqtylyǵy;
- Paraqorlyqqa, jemqorlyqqa moıynsynbaıtyn erik-kúshtiń beriktigi;
- Ózinen buryn halyqtyń múddesin bıik qoıý;
- Qylmystyq toptardan irgesin aýlaq salý;
- Árdaıym ádildikti qasterleý.
Osylaı sanamalap aıta salý ońaı, árıne. Alaıda, joǵaryda atalǵan moraldyq talaptardyń údesinen tolyqtaı shyǵatyn tulǵalardy taýyp taǵaıyndaý, saılaý óte kúrdeli. Al, onyń qandaı tásilmen qalaı aıqyndalatyny óz aldyna bólek áńgime.
Negizi, saıası bılik ıelerine qoıylatyn moraldyq talaptardy qalyptastyratyn ınstıtýttardyń qurylymy taza ári deni saý bolýǵa tıis. Jalpy saıasatkerlerdiń moraldyq jaǵynan azǵyndaýy, artta qalýshylyqqa ushyraýy - onyń qoǵam arasyndaǵy abyroıyn aırandaı tógetin, kereǵar saldary kóp dúnıe. Tipti qoǵamda jappaı jek kórýshiliktiń de oryn alatyndyǵyn «Arab kóktemi» men keıbir shyǵys dıktatorlary ómiriniń aqyry kórsetip bergen joq pa. Odan alatyn sabaq, bılikti teris paıdalanýdyń sońy mindetti túrde qasiretpen aıaqtalatyndyǵy bolsa kerek. Las jolmen kelgen baılyq ta, mánsap ta eshkimge opa bermesi anyq.
Ataqqumarlyqtyń da sońy abyroımen aıaqtalmaıtyny álimsaqtan málim. Endeshe, toq jemqorlarymyzdy aıalap, «Alla olarǵa qanaǵat bersin» dep eshteńeni ózgertpeı otyra beremiz be? Álde, ashqaraǵy da, toıǵany da jemqor, «meshkeı degen jaqsy at emes» dep bilip, alastaǵan abzal ma?
Rasynda, qazir joǵary laýazymdyq qyzmette júrgenderdiń arasynan jemqorlyqtan aýlaq, ary taza jandardy tabý qıynǵa soǵatyn sekildi. Olaı bolsa, shynymen de Elbasy ózi aıtqandaı «shetinen bir-birlep qolynan jetektep sotqa apara berýge» bolatyn shyǵar.
Jumyspen qamtý, densaýlyq saqtaý, bilim berý, taýar óndirý, qyzmet kórsetý, áleýmettik qorǵaý sekildi eldiń eń bir ózekti máselelerin qaǵaz júzinde ǵana keremet kórsetkishtermen alaýlatqanymyz bolmasa, is júzinde syn kótermeıtin haldemiz. Jaǵdaılary bizden kósh ilgeri jurt dabyl qaǵyp jatsa, ózimizdi álemdegi eń baı elder qataryna qosyp «bizde bári bar» dep maqtanýdan aldymyzǵa jan salar túrimiz joq.
Tipti onymyz az bolǵandaı, depýtattar aldyna barǵan bir mınıstrimiz sheteldik mamandardy salyqtan bosatý, olarǵa búdjetten arnaıy jeńildik jasalýy kerektigin aıtyp jomartsydy. Soǵan qaraǵanda, bizdiń búdjette aqsha tym kóptik etip, bular taýysa almaı otyr ma dep oılap qala jazdaısyń. Olaı deıin deseń, olıgarhtardyń urlap aparyp, shetelge tyqqan las kapıtaldaryn jýǵan aqshadan salyqqa pálen qarjy túskenin aıtyp qýanyp jatady. Munysy endi, ortaq qazannyń ortaıyp, tıyn-teben tappaı qysylyp otyrǵan eldiń tirligin ańǵartady. Bári shym-shytyryq, eshteńesin túsinip bolmaısyń.
Bir anyǵy, qazirgi jaǵdaıda ortaq qazannan qanshalyqty mol qarpyp jep qalsań, sonshalyqty ál-aýqatyń kóterilip, qazynadan urlaýdyń arqasynda baıýǵa bolatyndaı uǵymnyń qalyptasqany ras. Kerisinshe, «urlyq túbi qorlyq» degendi uǵatyn kún týsa ıgi edi. Maıly jiliktiń basyn ustap otyrǵandardyń kóbiniń qandaı jolmen baıyǵanyn búgingi kúni eńbektegen baladan eńkeıgen kárige deıin bes saýsaǵyndaı biletin jaǵdaıǵa jettik. Táýelsizdiktiń 25 jyly bizge ne berdi degendi halyq suraıtyn, oǵan shynaıy jaýap berýdi talap etetin ýaqyt kele jatyr. Eshteńe de, eshqashan suraýsyz, jaýapsyz qalmaıtynyn eskersek, onyń da bir esebi bolady.
Jalpy ár qazaq úshin elimizdiń táýelsizdiginen qymbat eshteńe joq deıtin bolsaq, el men jerdiń baılyǵyn bilim-paıymymen, moraldyq qundylyqtarymen qosa tý-talapaıyn shyǵarýyna jol bermese kerek. Halyqtyń jaıbyraqattyǵy men jaıbasarlyǵynyń saldarynan búginge deıin baı men kedeıdiń arajigi barǵan saıyn alshaqtap barady. Bul árıne, búkilálemge tán úrdis bolǵanymen halqy az, jeriniń asty men ústi baılyqqa toly, biz sekildi munaıly elder úshin kedeıshilikke jol bermeýge múmkindik zor.
Alaıda, qazirgi keń óris alǵan jumyssyzdyq, qoǵamnyń jegi qurtyna aınalǵan sybaılas-jemqorlyq pen asqynǵan paraqorlyq, áleýmettik teńsizdik halyqtyń otanshyldyq sezimine selkeý túsirip, ulttyq qaýipsizdikke nuqsan keltiretindigimen qaterli.
Kedeıshiliktiń taǵy bir negizgi kilti – barǵan saıyn órship bara jatqan ınflásıa men komersıalyq bankterdiń aqylǵa syımaıtyn paıyzdyq ósimderinde bolyp tur. Osynyń bári qazaq halqynyń 25 jylǵy senimi men úmitine qaıaý túsirip otyr. Barsha qazaq el táýelsizdigine barynsha sengen, odan jaqsylyq kútken. Endi, qaıda ketip bara jatqandyǵyn bajaılaıtyn, oılanatyn jaǵdaıǵa jetti. Táýelsizdikti nyǵaıtý, ony baıandy etip ustap turýdyń mańyzdylyǵy barǵan saıyn ótkir sezilip otyr. Ol úshin eń aldymen, áleýmettik teńdikti, ádildikti qalyptastyrýǵa tıispiz.
Kez kelgen memleket óz azamattarynyń qarny toq, ıyǵy bútin, qolaıly baspanaly bolýyn qamtamasyz etýge mindetti. Eger ony jasaı almasa, nesine halyqtyń tólegen salyǵy esebinen jalaqy alyp, nesine ózgeden kóp artyqshylyqtardy ıelenip, ne úshin abajadaı apparatta shirenip, jan-jaǵyn qorǵaýshylarmen qorshap, qymbat kólikte shalqaıyp otyr. Arasynda, el ıgiligine jumsalýǵa tıis qarjyny urlap, onysyn shet el asyryp tyǵýǵa, isker jandardyń bıznesine reıderlik jasap tartyp alýǵa, tipti, onysy az bolǵandaı atyp óltirýge kim quqyq berdi? Osy ma, bizdiń jetken jerimiz?!
Biz demokratıalyq zaıyrly qoǵam qurýdy Konstıtýsıa arqyly bekitken elmiz. Mundaı qoǵamda memleketi óz turǵyndarynyń isher asy men kıim-keshegin, baspanasyn satyp alýyna qolaıly jaǵdaı týdyratyn jumys ornymen qamtýǵa tıis bolsa kerek. Osy máseleni sheshkennen keıin baryp, saıasat, ekonomıka, geosaıası máseleler jóninde áńgime aıtyp, halyqaralyq is sharalar uıymdastyrýǵa bolatyn shyǵar.
Demokratıalyq zaıyrly qoǵam týraly qaǵıdalarǵa zer salsaq, onda «halyqty alda, qazyna urla, memlekettiń bólgen bilim grantyn saýdala, elińdi tona, alaıaqtyq jolmen olıgarh bol» degen sóz joq. Qazir jurttyń keıbir bóligi osyndaı ádiletsizdiktiń bárin demokratıadan kórip, stalınızm men onyń qandy qyrǵynyn ańsaıtyn nostalgıaǵa boı ura bastady. Shyn máninde, demokratıa degenimiz adamgershilik pen ádildikti, teńdik pen bostandyqty tý etetin adamı qundylyq. Al, táýelsizdiktiń 25 jylynda biz osy úrdisterdi qalyptastyra aldyq pa?
Sóz júzinde ál-aýqatymyz pálen ese artty delingenimen, halyqtyń 50 paıyzdan da kóbi kedeıshiliktiń qamytyp kıip otyr. Des bermeı turǵan ınflásıa men bankterdiń paıyzdyq ósimi joǵary nesıesine qul bolǵandardyń sany kún sanap artyp keledi. Al, urlyqtaryn zańdastyryp, las kapıtaldaryn jýdyryp alǵan, Panamageıt tizimindegi ofshorda múlki kóp azǵana baılardy aıtyp, aýyzdy aýyrtpaı-aq qoıalyq.
Ekonomıkalyq ósimimiz keremet dep aıtylǵanymen álemde básekege qabiletti ónim óndirip, alǵa shyǵyp ketken eshteńemiz taǵy joq. Kerisinshe, syrtqy qaryzǵa belshemizden batyp, onyń ósimi jyl ótken saıyn ósip keledi. Endi, osy betimizben kete bersek, azǵana ýaqytta syrtqy qaryzdyń el azamattarynyń árbirine shaqqandyǵy kólemi onshaqty myń dollardan da asyp keter.
Jer qoınaýyn aqtaryp qazba baılyqty túgesýge jaqyndadyq. Munaıymyzdyń da muńy kóbeıip tur. Úmit artqan ken oryndarymyzdyń birazy qańtarylyp tur. Úsh kúndik ǵumyry bar kásiporyndy ashýymyzdan jabýymyz jyldam. Halyqtyń kúnkórisiniń kózi bolyp otyrǵan qara bazar órtense, qarapaıym saýdagerge soqyr tıyn óteıtin tiri jan tabylmaıdy. Sóıte tura Astanadaǵy mega oıyn-saýyq ortalyǵynyń murtyn balta shappasa da memleket búdjetinen qarjy bólip, orynsyz jarylqap tastamaqqa tyryshtanamyz.
Toqsanynshy jyldardyń basynda keńsharlardy taratqanda ata kásibimiz tórt túlik maldyń qunyn bir qoıdy birli jarym sabyn men bir qap unnyń deńgeıine deıin túsirip aýyldyń toz-tozyn shyǵarǵan edik. Endi, jer qoınaýyn aqtaryp, ózen-sýlarymyzdy lastap, qurǵatyp bitiretin túrimiz bar. Onymen qoımaı sheteldikterge jer satpaqqa, jalǵa bermekke tyrysqanymyz taǵy bar. 1990-jyldary qańyrap bos qalǵan óndiristerdiń ornyna eshteńe salynbady. Qazir salyndy delinip júrgenderdiń ne óndirip, kimdi jarylqap jatqanyn túsinýden de qaldyq.
Álem elderiniń kóbi ózderiniń strategıalyq mańyzdy nysandaryn jekemenshiktiń qolyna betaldy ustata salmaıdy. Al, biz kóbin jekege berip qoıdyq. Endi, onyń baǵasyn bilgenderinshe ósirip, jurttyń qaltasyn qaǵyp jatsa, qoǵamdaǵy turaqtylyqqa kepildik bere almamyz ba?
Araq pen temekiden basqa aýyz toltyryp aıtarlyqtaı ónimi joq eldi básekege barynsha qabiletti dep qashanǵy ózimizdi aldarqatamyz. Shetel kompanıasynda jumys isteıtin óz otandastarymyzdyń alatyn eńbekaqylary sol ujymnyń jat jurttyq jumysshylary alatyn jalaqysymen salystyrǵanda jer men kókteı aıyrmashylyǵy týraly ókpe naz aıtyla-aıtyla jaýyr boldy.
[caption id="attachment_20496" align="alignright" width="195"]
Qýandyq Shamahaıuly[/caption]
Bizdiń qazirgi ekonomıkalyq saıasatymyzda ulttyq múdde eń aldyńǵy qatarǵa qoıylýǵa tıis. Al, shıki zatqa ǵana negizdelgen, munaıǵa baı bola tura janarmaıǵa muqtaj, engizilip jatqan óndiristik tehnologıasy shamaly el damýdyń qaı shetinde júrgeni aıtpasa da túsinikti shyǵar.
Sóz sońynda aıtarymyz, el ekonomıkasynyń damýyna qurǵaq ýádeler men oryndalmaıtyn túrli baǵdarlamalardan góri naqty iz qyzmet, jumys oryndary, bilimdi de bilikti azamattar ǵana kerek.
Qýandyq SHAMAHAIULY,
halyqaralyq jýrnalıs
