Dalanews.kz atalǵan materıaldyń qazaq tilindegi nusqasyn oqyrman nazaryna usynady.
...
Sońǵy kezderi Aýǵanstandaǵy haos jaǵdaıynda seriktes retinde Qytaı men Reseı kósh bastap turǵan Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy jıi nazarǵa iligip júr.
SHYU shyǵý tarıhyna toqtalsaq, 1996 jyly KSRO ydyraǵannan keıin Qytaı men Reseı terorızm qaýpinen qorqyp, shekaralyq baqylaý salasyndaǵy senimdi nyǵaıtý maqsatynda Shanhaı bestigi qurylymyn qurdy.
Odan keıin 2001 jyly Shanhan Yntymaqtastyq Uıymy quryldy. Oǵan segiz el — Qytaı, Reseı, Úndistan, Pákistan jáne Ortalyq Azıanyń tórt eli (Ózbekstan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstan) kiredi, biraq qyrkúıek samıtinde Iran da tolyq quqyly múshe retinde qabyldandy.
Nátıjesinde qatysýshylardyń jalpy sany toǵyzǵa jetti. Baqylaýshy elder qatarynda Mońǵolıa, Belarýs jáne Aýǵanstan bar.
SHYU – negizgi maqsaty terorızmniń, esirtki saýdasynyń jáne basqa da transshekaralyq qylmystardyń aldyn alý, biraq qatysýshylar bitimgershilik mısıalardyń týy astynda oqý - jattyǵýlar ótkizý arqyly áskerı saladaǵy yntymaqtastyqty da nyǵaıtyp otyrady. Joǵaryda atap ótkenimizdeı, 17 qyrkúıekte Tájikstannyń Aýǵanstanmen shekaralas astanasy Dýshanbede uıymnyń 20 jyldyǵyna arnalǵan samıt ótti.
Samıtke múshe memleketterdiń basshylarynan bólek, baqylaýshy elderdiń, sondaı-aq, shaqyrylǵan el retinde qatysqan Túrkimenstannyń kóshbasshylary qatysty.
Eger atalǵan elderdiń geografıasyna qarasaq, olar Eýrazıa kontınentin Reseıden soltústikke qaraı Qytaı men Ortalyq Azıa arqyly Úndistanǵa deıin qamtıdy.
Eger bul tizimge resmı múshe bolǵan Irandy qosar bolsaq, onda bul toptyń Taıaý Shyǵysqa deıin sozylatyny belgili.
Osylaısha Shyńǵys hannyń uly ımperıasynyń qaıta órkendeýine kýá bolyp otyrǵandaımyz.
Elenbeýi múmkin emes saıası polús
Qazirgi ýaqytta SHYU-nyń halyqaralyq qoǵamdastyqta eleýli yqpaly joq, biraq eger ol áskerı jáne ekonomıkalyq deńgeılerdegi yntymaqtastyqty nyǵaıtar bolsa, onda uıym halyqaralyq saıasat polústeriniń birine aınalýy múmkin jáne muny nazarǵa almaý múmkin emes.
Reseı prezıdenti Vladımır Pýtın samıttegi baıandamasynda «SHYU shyn máninde halyqaralyq yntymaqtastyqtyń kóppolárly qurylymyndaǵy eń yqpaldy ortalyqtardyń biri» dep málim etti.
Samıtte Reseı basqaratyn Áskerı Alánspen Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymynyń kezdesýi ótti. Ol — Reseı, Armenıa, Belarýs, Qazaqstan, Qyrǵyzstan jáne Tájikstannyń áskerı blogy deýge bolady.
Iaǵnı bul elder óz múshelerine qaýip-qater týyndaǵan jaǵdaıda áskerı kómek kórsetýge daıyn. Kórip turǵanymyzdaı, munda burynǵy Keńes respýblıkasynyń elderi jáne olarǵa Reseı óziniń zor yqpaly arqyly áskerı kómek kórsetýge ýáde bergeni anyq.
Reseıdiń kózqarasymen qarar bolsaq, bul toptar oǵan eýropalyq baǵytta ornalasqan Belorýssıa men Kavkaz, Armenıa jáne Ortalyq Azıadaǵy Qazaqstan, Qyrǵyzstan men Tájikstandy baqylaýǵa múmkindik beredi.
Keı memleketter eki uıymǵa da kirip, Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdy qalpyna keltirýge qatysty ortaq problemalarǵa tap bolyp otyr. Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart uıymy men SHYU túrli sıpattaǵy qurylymdar bolyp tabylatynyna qaramastan, Aýǵanstandaǵy turaqsyzdyq qarym-qatynastardy, onyń ishinde áskerı deńgeıdegi yntymaqtastyqty nyǵaıtý múmkindikterin ulǵaıtýda.
Sonda prezıdent Pýtın neni kózdep otyr?
Reseıdiń armany
Pýtınniń samıtte erekshe atap ótken sózderine zer salsaq:
«Bul, sózsiz, SHYU, EAEO, ASEAN elderiniń jáne Qytaıdyń «Bir beldeý — bir jol» bastamasynyń qatysýymen úlken eýrazıalyq áriptestik qurýdyń reseılik ıdeıasyn iske asyrý arnasynda júrip jatyr» dedi.
Ataýy úlken Eýrazıalyq seriktestik dep aıqaılap turǵanymen, ótken dáýirden kele jatqandaı kórinedi. Bul tujyrymdama Dýshanbe ekonomıkalyq yntymaqtastyq deklarasıasynyń 4-taraýynda, samıttiń qorytyndy qujatynda aıtylǵan.
Basqasha aıtar bolsaq, atalǵan áriptestik Eýrazıada keń, ashyq, ózara tıimdi jáne teń quqyly qatynastar keńistigin qurý maqsatynda qajet. Ideıa tańǵaldyrǵanymen, biraq ortaq tildiń ózi keńes dáýirin eske túsiredi.
Bul tujyrymdama Prezıdent Pýtın úshin Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» bastamasymen birge Eýrazıadaǵy yqpalyn saqtaý men keńeıtý ádisi bolyp kórinedi.
Reseı basshysynyń kózdegen maqsattary qandaı?
Birinshiden, Batystyń osy Eýrazıalyq elderdegi ekonomıkalyq jáne basqa da yqpalyn álsiretý. Atap aıtqanda, Irannyń SHYU-nyń tolyq quqyly múshesi retinde qosylýy sózsiz bul uıymda, ásirese Iran, Reseı jáne Qytaı tarapynan amerıkalyqtarǵa qarsy tonaldylyqtyń kúsheıýine ákeledi.
Ekinshiden
táýelsiz bolyp, táýelsiz damýǵa umtylǵan Orta Azıa aımaǵyn óz qanatynyń astyna alý. Orta Azıa elderi Japonıa, AQSH-pen, sondaı-aq Germanıamen jáne basqa da eýropalyq eldermen qarym-qatynastaryn nyǵaıtyp jatyr, biraq geografıalyq ornalasýlaryna baılanysty Qytaı men Reseımen kórshiles bolǵandyqtan, eki jaqpen de tatý qarym-qatynasty saqtaýǵa tyrysady.
Ortalyq Azıadaǵy geosaıası jaǵdaıdyń máni de osy da bolyp tur.
Jıi aıtylatyn kóppolárly álem
Úshinshiden, Irannyń qosylýy esebinen Aýǵanstannyń batys shekarasyn baqylaýǵa alý. Aýǵanstan men Qytaı, Pákistan, Iran, Túrikmenstan, Tájikstan jáne Ózbekstan shektesedi jáne olardyń barlyǵy Túrkimenstannan basqa — SHYU-ǵa múshe elder. Samıtke Túrkimenstan da shaqyryldy, bul Aýǵanstandy qorshap turǵan elderdiń birigýin bildiredi.
Maqsat-AQSH ketkennen keıin oǵan yqpal etý jáne sonymen birge terorızm men esirtki saýdasymen tıimdi kúresý. Tórtinshiden, Dýshanbe deklarasıasynda birneshe ret aıtylǵan kóppolárly álemdik tártipti qurý.
Bul sonymen birge AQSH-tyń bir polárly bıligine qarsy turý úshin antıamerıkandyq kúsh qalyptastyrý bolyp tabylady.
Deklarasıada halyqaralyq qatynastardyń jańa túrin qurý týraly aıtyldy. Reseı men Qytaı bul sóz tirkesinde aıtylǵan halyqaralyq tártipti ár túrli elestetýi múmkin, biraq olardyń ortaq maqsaty - amerıkanyń yqpalyn álsiretý.
Sonymen qatar, SHYU EO sıaqty ulttyqtan joǵary uıym bolǵysy kelmeıdi, óıtkeni basqa elderdiń ishki saıasatyna aralaspaý ol úshin eń joǵary qundylyq bolyp tabylady. Kerisinshe, ol Dýshanbe deklarasıasynda aıtylǵan táýelsiz jáne erkin yntymaqtastyqqa umtylady jáne osy baǵyt arqyly ártúrli qundylyqqa ıe elderdi biriktiretin alańǵa aınala alady.
AQSH pen Japonıanyń teńiz kúshine qarsy turýy
Endi Japonıa men SHYU arasyndaǵy qarym-qatynasty qarastyraıyq. Qazirgi ýaqytta olardyń arasynda múldem baılanys joq desek artyq aıtqandyq emes. Onyń ústine, Japonıa úshin bul toptyń antıamerıkalyq qundylyqtaryn qabyldamaıdy. Biraq bul teńiz eli ekenin atap ótken jón.
Ózderińiz biletindeı, SHYU-na kiretin memleketter materıktik memleketterdiń «klýby» bolyp tabylady jáne SHYU shyn máninde olardyń qurlyqtaǵy qýatyn biriktirý tásili. Bul turǵyda Japonıanyń uıymǵa múshe bolýyna eshqandaı negiz joq.
Kerisinshe, SHYU japondar úshin qaýipti, óıtkeni bul teńiz derjavasy retinde tanylǵan Japonıa men AQSH-qa qarsy kúsh.
Osy turǵydan alǵanda, Japonıaǵa qaýipsizdik salasynda ǵana emes, sondaı-aq áleýmettik-ekonomıkalyq salada da SHYU-ny muqıat qadaǵalap, Orta Azıamen, Qazaqstanmen ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytý qajet. Alaıda aımaqtaǵy geosaıası jaǵdaılardy eskersek, mundaı qadamdardyń sátti shyǵýy birshama kúmán týdyrady.
Qytaı men Reseı arasyndaǵy senimsizdik tamyry
Endi SHYU-nyń shyǵý tegine oralsaq. Bul uıymnyń bastapqy maqsaty KSRO ydyraǵannan keıin shekaradaǵy áskerı senimdi nyǵaıtý, atap aıtqanda shekara áskerleriniń sandyq quramyn ekijaqty qysqartý boldy. Basqasha aıtqanda, qatysýshy elder, sonyń ishinde ásirese Qytaı men Reseı arasynda shekaralarǵa baılanysty senimsizdiktiń tereń tamyry jatyr.
Eger úlken teńiz kúshi bolyp tabylatyn AQSH keri sheginip, óz yqpalyn álsiretse, SHYU-nyń antıamerıkalyq kúshi azaıady jáne bul uıym músheleri arasyndaǵy qyraǵylyq pen teketirestiń tabıǵı ósýine aparady.
Japonıa, óz kezeginde, Avstralıa, Ulybrıtanıa jáne AQSH qurǵan úshjaqty qorǵanys alánsy — AUKUS-pen seriktestikti nyǵaıtý máselesin qarastyrýy kerek.
Ázirlegen, Aıjan QALIEVA
