– Qazaqstanǵa alǵash qashan, qalaı keldińiz? Balalyq shaǵyńyz esińizde me?
– Jadymda kúni keshegideı saırap tur. 1944 jyl. Grýzıa. Qarashanyń qaqaǵan sýyǵy ókpeden búrip turǵan mezgil. Soǵystyń órti áli basylmaǵan. Onyń zardaby men zalaly týraly ańyz ben aqıqat kúndelikti ómirdiń bir bóligine aınalyp ketken. Orta jastaǵylary maıdanǵa ketken, kileń bala-shaǵa men shal-shaýqandar qalǵan edi aýylda.
Sondaı súreńsiz kúnderdiń birinde aýylǵa kalyń ásker ornalasty. Halyq soǵystan, qýǵynnan, qashty-pystydan ábden zárezap bolǵandyqtan shyǵar, áskerdi úreılene qarsy aldy.
Men jeti jasar balamyn. Eshteńeden habarsyz bizder, álgi áskerlerge yrjyńdaı kúlip, kasynan oıqastap ótemiz. Jurt taǵy ne bolar eken degen kúdikten aryla almaı júrdi. Muny úlkenderdiń pysh-pysh áńgimesinen ańǵardyq. Ońashada kúbir-sybyr.
Sodan bir apta óter-ótpeste kúlli aýyldy álgi áskerler ıirip aldy da, «jer aýdarylasyńdar» dedi. El ular-shý. Eki saǵattyń ishinde kerektilerińdi, kıim- keshekterińdi shaǵyndap, daıyndalyńdar degen eken. Bir qabat kıimi men azyn-aýlaq iship-jemin alyp, arnaıy daıyndalǵan júk poıyzyna shubap kirdik. Jylap-syqtaǵan el. Qoshtasqan jurt.
Kúni keshe betterine yrjańdap qaraǵan áskerlerimiz balasyń ba, shaǵasyń ba demeıdi, «bol-boldyń» astyna alady kelip. Sodan 20 kún boıy júrdik jolda. Shyqyrlaǵan aıazdan poıyzdyń ishi dala sekildi ańyrap turdy, azyq-túlik az, barynyń ózin aldyrmaǵan. Áli kúni sol jıyrma kúnniń qasiretti zary oıymnan shyqpaıdy. Jolda tumaý tıip aýyrǵandar sýyqtan qatty naýqasqa shaldyqqandar boldy. Ashtyqtan buratylyp o dúnıege attanǵandar da kezikti. Ne kerek, Qazaqstanǵa solaı keldik. Baqytymyzǵa oraı, Almatyǵa kelip tústik. Qaskeleń aýdanynyń Jambyl aýylyna ornalastyq. Kóshpen kelgenderdi aýyldyń árbir tútinine bólip ornalastyrdy. Bizdi eki-úsh jany bar bir qazaq otbasy kútip aldy. Bizdegi alty janmen birlikte qysty ótkizdik. Soǵys ýaqyty bolǵandyqtan, olarda da jóndi jaǵdaı joq qoı. Ózderi ne jeıdi, bizge de sony berdi.
– Qazirgi kúnniń ólshemimen qarasaq, aýyr jyl, qaıǵyly kez bolsa da, halyqtyń peıili darqan, nıetiniń aqtyǵynan shyǵar?..
– Árıne. Qazir oılasam, bireýdiń úıine bir qys túgil, alty adamdy úsh kún túnetý de muń ǵoı. Kóship kelgenimizge bir apta ótken soń, eptep kózimiz úırenip, kóńilimiz ornyna túskendeı boldy. Kóshege shyǵyp, balalarmen oınaı bastadyq. Basynda údireıisip, alystan qaraıtyn bizder, til bilmesek te dostasyp, qulyn-taıdaı tebisip tel óstik. Keler jyly kóktemde mektepke bardym. Aýyldaǵy qazaq orta mektebinde tórtinshi synypqa deıin oqyp, keıin Esiktegi ápkelerimniń qolynda oqydym. Segizinshi synypty Qaskeleńdegi Abaı atyndaǵy orta mektepten jalǵastyrdym. Bul – Elbasy Nursultan Ábishuly oqyǵan bilim ordasy. Ol kisi bizden úsh-tórt synyp keıin oqyǵan bolar. Al onynshy synypty Esiktegi orta mektepte bitirdim. Qazaqshaǵa úırenip qalǵanym sonsha, úıdegiler «orys mektebine barasyn ba?» dese, «joq» dep azar da, bezer bolýshy edim. Qazaq mektebinen bilim alǵanyma osy kúnge deıin qýanam. Taǵdyrdyń jazýy degen osy shyǵar, eger Grýzıada júrgende, ómir soqpaǵymyz qalaı bolaryn kim bilsin?
– Mektep demekshi, sol kezdegi bilim-tárbıe qalaı edi? Ustazdaryńyzdy qalaı syılaýshy edińizder?
– Biz úshin ustazdan ulaǵatty adam joqtaı kórinetin. Sol kicilerge qarap elikteıtinbiz. Kósheden kórsek, anadaıdan amandasatynbyz. Ádepsiz qylyǵymyzdy olarǵa kórsetpeýge tyrysatynbyz. Matematıka páninen Rahymjan Tokataev degen soǵys ardageri sabaq berdi. Sol kisiniń bergen bilimi, aıtqan ónegesi, adamshylyqqa kózqarasy bizdi ósirip, bıikke talpyndyrdy.
Ustazymyz osydan 7-8 jyl buryn dúnıe saldy. Sol kezde oqýshylarynyń kóbi jınaldy. Biz aqsaqaldyń tiri kezinde óziniń turǵan aýylyna músinin ornattyq. Bárimiz jınalyp, mekteptegi shaǵymyzdy eske túsirdik. Mine, jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótse de, mekteptegi ustazdarymyzdy umytqan emespiz.
– Adam eń jaqyn dosyn bala kezinde, mektep qabyrǵasynda júrgende tabady deıdi. Olardyń arasy ajyramaıdy dep jatady. Sol kezdegi synyptas dostaryńyzben aralasyp turasyz ba?
– Bala kezdegideı tazalyq, shynaıylyq qaıdan bolsyn. Adamnyń adamshylyq joly baǵyty sol kezde qalyptasady ǵoı. Nurqadir Nurǵalıev, Bolat Toty, Dildábek Toıjanov sekildi dostarym bar. Biri mektepte, ekinshisi ýnıversıtette jolyqqan. Kúni búginge deıin aralasamyz. Syılastyǵymyz, syrlastyǵymyz úzilgen emes. Dildábek Toty uzaq jyl zań salasynda qyzmet etti. Sýdıa bolyp talaı laýazymdarda tabysty eńbek etti. Otbasynda qandaı qýanysh, jetistik bolsa, aldymen aıtady. Otbasylyq toılaryn, qyz uzatý, kelin túsirý qýanyshynan qaldyrǵan emes. Men de ol kisini aldymen shaqyramyn. Ekeýmiz qandaı másele bolsa da, aqyldasyp, pikirlesip otyramyz. Ol kisi Shymkentte turady. Toı bolsa men Shymkentke baramyn, ol at sabyltyp Almatyǵa keledi. Qazir pandemıa bolyp barys-kelis azaıyp tur. Jaǵdaı túzelse, shurqyrasyp qaýyshatynymyz anyq.
1956 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń Zań fakúltetine oqýǵa tústik. Ondaǵy qyzyqty jyldardy aıtsaq, áńgime uzaqqa sozylar. Dildábekpen sol jyldary tanysqanbyz. Kýrstas boldyq. Aıtpaqshy, birinshi kýrsta aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataevpen jataqhanada bir bólmede jattyq. Qoıý qara shashty, eńsegeı boıly jigit edi. Minezi jibekteı, áńgimeshil, baýyrmal bolatyn. Ózi áskerden keıin bizge tapsyrǵan eken. Qazaq radıosynda dıktor bolyp qyzmet etetin. Jumystan kelgen soń qalyń qoıyn dápterin alyp shyǵyp, óleń oqıtyn. Zańnyń stýdentteri aqynnyń óleńderine qumar edi. Ol kisini kórgende, erekshe qurmetpen qaraıtyn. Bir jyldan soń fılologıa fakúltetine aýysyp ketti.
– Eńbek jolyńyz týraly qysqasha aqparat bere ketseńiz?
– Talǵar aýdanynan tergeýshi bolyp bastadym. Keıin Shelekke jiberdi. Onda qazaq tildi tergeýshi jetispeıdi dedi. Munda úısiz-kúısizbiz, jınalyp, júrip kettik. Sol jerde biraz ýaqyt jumys istedim. Keıin Almaty oblystyq tergeýshiler basshysy, oblystyq prokýrordyń birinshi orynbasary boldym. Sanaly ǵumyrym osy zań salasynda ótti. Qazir zeınette bolsaq ta, zań aıasynan alys emespin. Jastar jıi aqyldasyp, keńesip turady. Keıbir ister jóninde ózim de aralasamyn.
– Sizdi qazaqsha biletin tergeýshi retinde shaqyrǵanyna qaraǵanda, ol kezde is júrgizýshilerdiń deni, tergeýshiler orys tildi bolǵany ǵoı. Osy qazir memlekettik tildi zań salasy qanshalyqty ıgergen?
– Shyny kerek, ol kezderi qazaqsha is júrgizetin, tergeý isimen aınalysatyndar óte az bolatyn. Al kerisinshe, halyqtyń bári oryssha bile bermeıtin. Ásirese, aýyl jurty orys tiline sonshalyqty jetik emes edi. Meni sol úshin attaı qalap shaqyrtty. Al qazir jyl sanap memlekettik tildi biletin zań mamandary kóp. Joǵary oqý oryndarynda qazaq toptary kóp. Búgin memlekettik tilde is júrgizý sonshalyqty qıyn emes. Ár prokýratýrada memlekettik tildi úıretetin tegin kýrstar jumys isteıdi. Aýdarmashysy taǵy bar. İsqaǵazdarynyń deni qazaq tiline kóship úlgerdi. Endi jyldan-jylǵa qazaq tilin ıgergen zańgerler kóbeımese, azaıa qoımas. Memlekettik tildi ıgerý qıyn emes. Erep naqty peıili bolsa, bir jylda-aq qazaqsha saırap ketýge bolady. Buǵan osy 20 jyldaǵy tájirıbemiz mysal bola alady. Qazir aǵylshyn, qytaı, arab tilderin sýsha aǵyzatyn jastar ósip keledi. Biraq, solardyń keıbiri memlekettik tildi bilmeıdi. Shynaıy talpynsaq, talap qoısaq, memlekettik tildi bilý sonshalyqty iri másele bolmasy anyq.
