Dalanews.kz tarıhshy Gúlnár Dadabaevamen pikirlesip, osy saýalǵa jaýap izdedi.
«Iá, tarıhymyz ortaq. Dilimiz de, dástúr-saltymyz da ortaq. Tilimizdiń túbi bir. Baýyrmyz. Jaqynbyz. «Aımaqty Orta Azıa dep ataý teris, Túrkistan dep ataýymyz qajet» deıtin keıbir sarapshylardyń sózinde qısyn bar. Biraq, munyń bári aımaq elderiniń birigýine jol asha ma?
Menińshe búgingi tańda el men eldi jaqyndastyratyn baılanystyń eń ozyq joly ol – ekonomıkalyq áriptestik. Orta Azıa elderiniń aımaqtyq ıntegrasıaǵa túsýine ortaq tarıh, ortaq dástúr jetkilikti dárejede dáneker bola almaıdy. Ekonomıkasyz eshbir odaqtyń bolashaǵy joq.
Orta Azıa elderiniń KSRO-dan bólingenine 30 jylǵa jýyqtady, osy kúnge deıin ortaq transporttyq strategıa ázirlegen joqpyz. Aımaqtaǵy ıntegrasıalyq jobalardy júzege asyrý úshin transporttyq strategıanyń ázirlengeni asa mańyzdy», – deıdi ol.
Onyń aıtýynsha aımaq elderi arasyndaǵy taýar aınalymy áli de tómen.
«Alys-beristi arttyrsaq degen qyzyǵýshylyq bar ma? Aıtalyq, Ózbekstan óz ónimderin aımaq elderine ótkizýge nıetti, onyń ekonomıkasy Qazaqstanǵa qaraǵanda ártekti, ártarapty ekeni jasyryn emes. Alaıda ózbektiń «óz ónimimdi ótkizsem» degen nıetin aımaqtaǵy ózge elder qabyldaı qoıa ma? Árbirden soń buǵan Reseı men Qytaı qalaı qaraıdy?
Máselen, Qazaqstannyń aımaq elderimen aradaǵy taýar aınalymyn alaıyq. Orta Azıa elderimen aradaǵy alys-beristiń kólemi az, ekonomıkada aıtarlyqtaı ról oınamaıdy. Tek Qyrǵyzstan men Qazaqstannyń arasyndaǵy saýda baılanysta belsendilik bar. Sońǵy on jylda eki eldiń taýar aınalymy 1,6 mlrd-tan 3,1 mlrd dollarǵa deıin ósipti.
Bizdiń alys-jaqyn shet memlekettermen saýda baılanysymyzdyń tetigi múlde bólek. Qazaqstan eksportynyń negizgi bóligi Italıa, Qytaı, Golandıa jáne Reseıge tıesili. Dál sol Reseı, Fransıa, Germanıa, Qytaıdyń ımporty bizdiń naryqty «otarlap» alǵan, ishki saýda-sattyq aýqymynan da asyp túsedi.
Aımaqtyq ıntegrasıany armannan aqıqatqa aınaldyrý úshin biz aımaqtaǵy Ózbekstannyń rólin moıyndap, osy jobany júzege asyrýǵa múmkindik berýimiz kerek. Bılikke Mırzıaev kelgeli Ózbekstan ortaq odaq qurýǵa qatysty oıyn ózgertti. Alaıda bul ıdeıany aımaqtaǵy ózge elder qalaı qabyldaıdy?
Úshinshi másele aımaqqa keletin ınvestısıa. Batys, AQSH, Qytaı negizinen munaı-gaz keshenin «ıemdenip» alǵany ótirik emes, daıyn ónimniń kópshiligi aımaqqa negizinen Qytaı men Reseıden keledi. Endeshe mundaı aımaqqa ınvestısıa quıyp, shıkizatttyq emes óndiris ornyn ashýǵa kim qyzyǵýshylyq tanytpaq?
Jalpy Orta Azıada aımaq naryǵyna baǵyttalǵan óndiris oryndary bar ma? Ókinishke oraı, ortaq naryq qurýda kezdesetin kedergiler óte kóp.
Iá, sońǵy kezderi jylymyq bar. Kárimov ketkeli beri Ózbekstan ózgerip sala berdi, aımaqta áriptestik ornatýǵa degen ynta-yqylas paıda boldy.
Degenmen, aımaq basshylary ortaq naryq qurýǵa qanshalyqty ázir? Aımaq basshylary osy suraqtyń jigin ashyp, tarazyǵa tartýy tıis. Ortaq ekonomıkalyq strategıa ázirlense, aımaq ekonomıkasyn damytýdyń tyń joly tabylady. Sebebi, jeke-dara alǵanda aımaq elderiniń naryǵy tym shaǵyn.
Aımaq basshylary oılasa kele ortaq transporttyq jobalar ázirleýi qajet. Orta Azıany ár tustan baılanystyratyn jol toraptary kóbeıse bul aımaqtyń ekonomıkalyq damýyna túrtki bolmaq. Aıtalyq, Qazaqstanǵa aıdaladaǵy Polshanyń almasyn, Pákistannyń mandarınin tasyǵansha, kókónis, jemis-jıdekti tap irgesindegi Ózbekstannan aldyrǵan tıimdi emes pe?
Saýda-ekonomıkalyq baılanystar ornaý úshin osy kúnge deıin Orta Azıanyń áriptesýine kedergi keltirip kelgen ondaǵan, júzdegen barerdiń kózin joıý kerek.
Barerler joıylsa ishkiaımaqtyq týrızm de kórkeıer edi, aımaq elderiniń azamattary el aralap, ortaq tarıh, ortaq salt-dástúr biriktiretin baýyrlarynyń tynys-tirshiligimen tanysar edi», – deıdi Gúlnár Dadabaeva.
Láılá Boltaeva
