Keıde erli-zaıyptylarǵa qatar otyryp sóılesý jetispeıdi
– Otbasylyq sot jobasy jaıly aıta ketińizshi. Qashannan bastap iske qosyldy? Maqsaty qandaı?
– Joǵarǵy sot 2018 jyldyń qyrkúıeginde "Otbasylyq sot" jobasyn iske qosqan bolatyn. Bul jobanyń ereksheligi: isti qarastyrý barysynda psıhologtyń da qatysýy jáne sýdıanyń mamandanýy. Negizi otbasylyq sottar Qazaqstanda resmı túrde qyrkúıek aıynan bastap ashyldy. Oǵan deıin pılottyq joba retinde tanylǵan atalmysh sottar óziniń qoǵamǵa qajettiligin osy jyldar ishinde dáleldedi.
Atap óter jaıt, osyǵan deıin osy qyzmetti atqaryp kelgen kámeletke jasy tolmaǵandardyń mamandandyrylǵan soty da bar edi. Qazir olardyń qyzmetteri keńidi. Degenmen bul der kezinde qolǵa alynǵan jumys boldy dep aıtar edim.
Sebebi sońǵy kezderi elimizde ajyrasý isteri kóbeıip ketti. Óıtkeni qoǵamda jumyssyzdyq kóp, odan qaldy ınflásıa, daǵdarys adamdardyń júıkesine keri áser etip jatyr. Sáıkesinshe erli-zaıyptylar túsinispeı ekige ketýge daıyn turady.
Er adamdar jumyssyz otyryp, januıasyn asyra almaı saly sýǵa ketip túrli jaman ádetterge úıir bola bastaıdy. Al áıelder qaýymy jarynyń mundaı áreketterin kótere almaı ajyrasýǵa oqtalady. Buryn ajyrasý kádimgideı uıat bolatyn. Kezinde de ajyrasqandarǵa shoshyna qaraıtyn, al qazir ekiniń biri ajyrasýda. Muny aıyptaýǵa da bolmaıdy.
Eger erli-zaıyptylardyń sana sezimderi, ómirge degen kózqarastary eki túrli bolsa birge ómir súrý qıyndaıdy. Biraq erli-zaıyptylar otbasyn saqtaýǵa tyrysyp, psıhologıalyq turǵyda túsinisýge qadam jasap, ortaq kelisimderge kelýge tyryssa, bir biriniń kózqarastaryn, pikirin túsinýge tyryssa ajyrasýshylar sany azaıar edi.
Sondyqtan múmkindiginshe mamandar kómegimen ajyrasýdyń aldyn alý maqsatynda Otbasylyq sottar quryla bastady. Otbasylyq sottardyń negizgi maqsaty otbasylyq qundylyqtardy arttyryp, erli-zaıyptylarǵa onyń mańyzyn uqtyrý, januıalardy saqtap qalý, jas jubaılarǵa barynsha psıhologıalyq, moraldyq turǵydan kómektesýdi kózdeıdi.
Keıde erli-zaıyptylarǵa jaı ǵana qatar otyryp sóılesý jetispeı jatady. Ekeaýara sóılesse urysyp qala beredi. Al olardyń áńgimesin syrttan tyńdaıtyn eshkim joq. Kóbinese ajyrasýǵa aryzdy áıelder beredi.
Shyn máninde olardyń maqsaty ajyrasyp, shańyraqtaryn buzý emes kúıeýine janaıqaıyn jetkizý, onyń nazaryn ózine aýdaryp, ne qalaıtynyn uǵyndyrý bolyp jatady.
Ajyrasam dep qorqytyp, onyń sanasyn oıatqysy keledi. Sot barysynda olardyń oıyn tolyq aıtýyna biz múmkindik beremiz. Olar ishindegisin shyǵarǵan soń jeńildep qalady. Kóbinese áıelder «Ol nege meni túsinbeıdi», «meniń qınalyp júrgenimdi nege uqpaıdy» degen sekildi óziniń qaıshylasqan oıynyń ishinde renjip júre beredi. Al sabyry taýsylǵan kezde baryp ajyrasýǵa aryz jazady.
Al sotta onyń áńgimesin tyńdaǵan jary “osyny sen nege maǵan aıtpaısyń ózime” dep ań tań bolyp jatady. Negizi áıel adamdar ishki emosıasymen, ishteı mazalaǵan oılarymen bólisip otyrýy kerek. Bizdiń kóp erli-zaıyptylarymyzda jaı ǵana qatar otyryp sóılesý, túsinisý, bir birin tyńdaý jetispeı jatady.
Biz sot otyrysy barysynda olardyń ishindegisin shyǵarýyna múmkindik beremiz. Otbasylyq sottarda mindetti túrde qazir psıholog maman qatysady. Olar erli zaıyptylarmen qalaı sóılesýdi biledi, arnaıy sol salada bilim alǵan maman bolǵandyqtan qaı otbasyndaǵy erli zaıyptylardyń máselesin qaı jaǵynan sheshken durys ekenin jaqsy biledi.
Soǵan saı suraqtaryn qoıyp, olardyń ashylýyna, máselesiniń oń sheshilýine yqpal etedi. Men áleýmettik jelidegi oqyrmandarymmen oı bólisip, keńes berý kezinde, jıi aıtamyn. Ajyrasý prosesi kezinde erli-zaıyptylarǵa úsh suraq qoıamyz.
Aldymen «bir birlerińizdi súıip qosyldyńyzdar ma» dep suraımyn. Árıne, olar kóp jaǵdaıda úlken mahabbatpen qosylǵandar. Sosyn «ortaq balalaryńyz ańsap kútken, qalaýly balalar ma» dep suraımyn. Oǵan da «ıá» dep jaýap bergen kezde, «jubaılyq ómirde tátti estelikter, baqytty sátter boldy ma» degen suraqqa kezek beremin. Oǵan da «ıá» degen ýaqytta, psıhologıalyq turǵydan sonyń barlyǵyn esterine túsire otyryp, «otbasylaryńyzdy saqtaǵylaryńyz kele me», «januıany saqtaýǵa múmkindik bar ma» dep suraımyn. Olar sol sátte kóbisi otbasylaryn saqtaýǵa tyrysqysy keletinderin bildirip jatady.
Tatýlasý kezinde ýaqyt berý kezinde er adamǵa gúl alyp, áıelin ońasha tamaqtanýǵa shaqyryp, máselelerin ekeýara sheshýdi tapsyramyz. Kóp jaǵdaıda bul tásilder oń nátıje berip jatady. Otbasylyq sottar osyndaı neshe túrli tehnıkalardy oqyp, úırenip, psıhologıalyq jaǵynan daıyndalǵan mamandardan turady.
Otbasylyq sottyń maqsaty ajyrastyrý emes, tatýlastyrý
– Búgingi kúni otbasylyq sottar kózdegen maqsatyna jetip jatyr ma?
–Otbasylyq sotttar kózdegen maqsatyna jetip jatyr dep oılaımyn. Óıtkeni psıhologıalyq daıyndyqtary, medıasıalyq qadamdary kóp jaǵdaıda shańyraqtardyń shaıqalmaı, kersinshe tatýlasýyna ákelip jatady.
Otbasylyq sottar men psıhologtar ýaqyt óte kóp tájirıbe jınap, múmkindiginshe otbasy jarasymy syılastyqta ekenin, otbasy qundylyǵyn saqtap, balalaryn tiri jetim etpeý qajettigin aıtyp shańyraqtardyń saqtalýyna yqpal etedi. Olar osyndaı daıyndyqtan ótken mamandar.
– Sotqa deıin jetip ajyrasý oıynan aınyp qalatyndar bola ma?
– Bul óte jıi kezdesedi. Óte jıi. Máselen on adam ajyrasýǵa sotqa aryz túsirse, sot barysynda onyń 4-5 aryzdaryn keri alyp ketedi, al tipti keıbireýi ajyrasyp alyp, qaıtadan birge turyp, sosyn qaıta jarasyp nekelerin qıdyryp jatady. Keıbir ajyrasýǵa aryz bergender birneshe ret qıylǵan nekesin buzýǵa alyp kelip jatady. Ondaı oqıǵalar da bar. Otbasylyq sottyń maqsaty ajyrastyrý emes, taraptardy tatýlastyrý.
Sondyqtan tatýlastyrýǵa ýaqyt berip, eki jaqtyń ózara túsinistigi úshin suraqtar qoıylyp, tipti eki jaq suramasa da ózim tatýlastyrýǵa, oılanýǵa ýaqyt bergen kezderim bolǵan.
Áli esimde Jarkentte bir isti qaradym. Erli-zaıyptylardyń bes balasy bar eken. Áıeli ajyrasýǵa aryz berip, is sotqa keldi. «Kúıeýim aqsha tappaıdy» dep shaǵym aıtty.
Ekeýi de ajyrasýǵa kelisemiz dep turyp aldy, aıtqan sózderinen qaıtpaı. Ol kezde tatýlastyrýǵa beretin ýaqyt maksımaldy úsh aı bolatyn. Qazir bul merzim alty aıǵa sozylǵan.
Iaǵnı, bul da bolsa erli-zaıyptylardyń qaıta jarasyp ketýi úshin jasalyp otyrǵan jaǵdaı. Sonymen álgi erli-zaıyptylarǵa ózderi suramasa da úsh aı merzim tatýlasýǵa ýaqyt berdim. Keıin olar tatýlasyp, áńgimeleri jarasyp úsh aıdan soń aryzdaryn keri alyp ketýge keldi. «Biz ajyrasamyz desek te, siz qosýǵa tyrysyp edińiz, rahmet sol sheshimińiz úshin» dep alǵystaryn aıtyp ketti.
Ajyrasýǵa aryz beretinderdiń kóbisi jastar
– Jalpy aldaryńyzǵa keletin erli zaıyptylar negizinen qansha jas aralyǵynda?
– Ajyrasýǵa aryz beretinderdiń kóbisi jastar. Eresek jastaǵy adamdardyń ishinde ajyrasqysy keletinder óte sırek. Jas jubaılar daǵdarysqa toly alǵashqy jyldary otbasylyq ómirdegi keıbir qıyndyqtarǵa tózbeı ajyrasýǵa tyrysyp jatady. Úsh-bes-jeti jylda ajyrasyp jatatyndar kóp. Al jeti jyl ótken soń ajyrasqysy keletinder óte sırek.
Meniń tájirıbemde búgin úılený toılary bolyp, erteńine ajyrasýǵa aryz bergen eki jup bar. Qazir jastardyń bári erke. Bir-biriniń sózderin kótermeıdi. Ózimshildigi basym. Bastarynan sóz asyrǵysy kelmeıdi. «Men bireýdiń erke qyzymyn al ol nege maǵan osylaı deıdi» dep sózge renjip qalsa da ajyrasýǵa asyǵady.
Nekeniń oıynshyq emes ekenin, otbasynyń qasıetti nárse ekenin, otbasylyq qundylyqtarǵa qurmet kórsetý kerek ekenin túsinbeıdi. Otyrǵyzyp qoıyp sony túsindiremiz. Keıbireýler túsinedi. Keıbireýler túsinbeıdi.
Mende taǵy bir mynandaı is bolǵan. Erli zaıyptylar tórt bes jyl birge turǵan. Áıel «ishki isimizge enem aralasady» deıdi. Sosyn enesin shaqyrttyq. Enesin otyrǵyzyp qoıyp, qatar otyryp túsindirdim. Kishkentaı balalary bar eken. Olarǵa obal bolady. «Ras, balańyz basqa áıel alyp keledi, al ol qandaı adam bolatynyn qaıdan bilesiz? Myna balalar tiri jetim bolady. Áıelge erkek, er adamǵa áıel tabylady. Al balalarǵa óz týǵan áke sheshesinen artyq ana, áke tabylmaıdy dep túsindirdik.
Kelesi kúni áıel kelip ajyrasýǵa bergen aryzyn qaıtyp aldy. Bul Jarkentte bolǵan oqıǵa. Shaǵyn qala bolǵandyqtan keıde olardyń ata analaryn da iske aralastyrýǵa májbúr bolyp jatatynbyz.
– Ajyrasýǵa negizgi sebep ne bolyp jatady?
– Qazirgi tańda ajyrasýǵa negizgi sebep aqshanyń jetispeýshiligi der edim. Er adam durys aqsha tappaıdy. Áıel bala kútimimen úıde otyrady. Sosyn aqsha jetispeýshiligi bastalyp, urys keris kóbeıedi. Aqyry aqsha tappaıdy eken, odan ózim tura bereıin dep ajyrasyp ketýge tyrysady.
Sosyn minezimiz jaraspady dep jazady. Máseleni ashyq jazbaıdy. Osylaı búrkemelep qoıady, biraq sotta túpki sebebin anyqtamaýymyzǵa da bolady. Zańda ondaı silteme bar. Biraq biz zerttep anyqtaýǵa tyrysamyz.
Keıbir jerde kózge shóp salý oryn alyp jatady. Biraq ol sırek kezdesedi. Taǵy bir sebep erli-zaıyptylardyń ómirine týystary aralasady. Sony kótere almaıdy erli zaıyptylar. Araǵa bireý túsken soń shańyraq shaıqalady.
Jas qyzdar jubaılyq ómirge daıyndalýy kerek
– Erekshe tań qaldyrǵan juptardyń oqıǵasy boldy ma?
– Bir juptardyń oqıǵasy áli esimde. Ajyrasýǵa aryz berdi. Otbasynda on jasqa tolmaǵan eki qyzy bar edi. Ata-analar bireýin ákesimen, ekinshisin anasymen qaldyrýdy sheshti. Qoshtasý kezinde bir qyz ekinshisine: «Sotta kezdeseıik” dedi. Olardyń ákeleriniń sotqa qandaı talǵampazdyqpen kelgeni áli esimde: aq tústi saltanatty kostúmde, galstýkpen. «Men áıelime qandaı ádemi adamdy joǵaltqanyn kórsetemin dep sheshtim» dedi ol.
Jalpy qýanyshqa oraı, ata-analar tatýlasty, balalardy bólýdiń qajeti bolmady. Osy oraıda aıta keter jaıt, Joǵarǵy sot, neke-otbasy daýlarynyń ereksheligin eskere otyryp, otbasy sottaryn qurý jónindegi jobany engizip otyr.
Atalmysh sottar otbasyn saqtaý, nekeni buzý, alımentterdi óndirip alý, múlikti bólý, balalardyń turatyn jerine talap qoıý, bir azamattyq ispen anyqtaý sıaqty barlyq týyndaıtyn daýlardy sheshý boıynsha jaqsy nátıjeler kórsetip keledi.
Bul ózin-ózi aqtaǵan HQKO-nyń bir kózi sıaqty. Biz dál qazir osy jobany taraptardyń jáne olardyń kámeletke tolmaǵan balalarynyń yńǵaılylyǵy úshin barlyq jaǵdaı qarastyrylǵan otbasylyq sottar bolady degen úmittemiz. Bir úıdiń balalary bir-birimen sotta kezdespese eken!
Taǵy bir jaǵdaı eske túsip otyr, erli-zaıyptylar birge turǵan kezde ortaq menshikke páter satyp alǵan. Kúıeýi memlekettik qyzmetker bolyp, qyzmettik páter alý úshin kezekte turǵan. Sondyqtan olar aqyldasyp, jańa páterdi áıeldiń jasy tolmaǵan sińlisiniń atyna rásimdegen.
Ýaqyt óte kele, aralary sýyp, ajyrasýǵa bel býady. Sol kezde páter týraly daý týyndaıdy. Kúıeý jigit baldyzyna jáne onyń zańdy ókili – enesine kelisimshartty jaramsyz dep taný týraly talap qoıý aryzben sotqa júgingen. Sotta enesi bul páter óziniń aqshasyna, qyzyna baspana bolsyn dep alǵandyǵy týraly ýájder keltirip talappen kelispeı, ony qanaǵattandyrýdan bas tartýdy suraıdy.
Eki jaqtyń osyndaı kelispeýshilikteriniń sebepterin túıindegen sot, jubaılar birin-biri qımaıtyndaryna jáne jaqsy kóretinderine kóz jetkize otyryp, aralarynda medıasıa rásimin birneshe ret keıinge qaldyrady, olardy barynsha tatýlastyrýǵa tyrysady, biraq budan nátıje shyqpaıdy.
Sot barysynda taraptar ózderinde páter alýǵa jaǵdaılary bolǵanyn qujattarmen dáleldep, kýáger retinde satýshyny, notarıýsty, eki jaqtyń týysqandaryn jaýap berý úshin shaqyrtty. İs birneshe aıǵa sozylyp ketti. Taraptar ishtegi ókinish renishterin ábden shyǵaryp, sot jaryssózderine ábden sharshap kelgende, sýdıa olarǵa sońǵy ret tatýlasýǵa usynys jasaıdy. Sol kezde aralaryndaǵy muz erip, olar beıbit kelisimge keldi. İs tatýlasýymen aıaqtaldy. Osyndaı jaǵdaı jıirek bolsa ǵoı, shirkin!
– Otbasy qundylyǵyn qaıtsek arttyramyz?
– Jas jubaılarǵa arnalǵan arnaıy mektep ashýymyz kerek. Keıbir qyzdar turmysqa shyqqanda bolashaq ómirdi basqasha elestetedi. Iaǵnı bolmaıdy. Qazir ózimniń sińilderim turmysqa shyqqanda otyrǵyzyp qoıyp túsindiremin. Turmysqa shyǵý jańa otbasyǵa, tipti múmkin múldem jańa bir aýylǵa nemese qalaǵa turmys aýystyrý degen sóz.
Al munyń bári qyzdyń psıhologıasyna belgili bir deńgeıde aıtarlyqtaı ýaıym, kúızelis. Eger oǵan qyz daıyn bolsa onda kúızelis jeńildeý ótedi. Al endi túk daıyn bolmaı barsa kúızeliske túsip, tezirek ketkisi kelip, únemi kóńil kúıi bolmaı bastaıdy. Barǵan jerinde ene tarapynan da túsinispeýshilikter bolýy ábden múmkin ekenin túsindirýimiz kerek.
Otbasyn quryp, kúıeýimen turam dese ózimshildigin joıyp, sol úıge sińisip ketýge tyrysýy kerek. Shydam, tózim kerek. Áıelge ǵana emes erkekterge de sondaı keńes berilýi kerek. Áıeline qamqor bolyp, kóńil bólip múmkindiginshe sol úıge sińisip ketýine yqpal etýi kerek. Eń bolmasa joldasy tarapynan qoldaý tappaǵan qyz ajyrasýǵa asyǵady.
Erli-zaıyptylar bir birine emosıasyn kórsete bermeıdi, sezimderimen bólispeıdi. «Seni jaqsy kórem», «sensiz ómirim qalaı bolar ed», «seniń meniń ómirimde baryń úshin shúkir» degen sózderdi aıtpaıdy. Rızashylyǵyn bildirmeıdi. Turmystyq ómirde áıeldiń moınyna túser júk aýyr. Al endi sony er adamy bólise bilýi kerek.
Qyzdyń jubaılyq ómir úshin bala bosanýǵa bel baılap densaýlyǵyn aıamaı otyrǵanyn, sol úıge qyzmet etip qaıyn jurtynyń kóńilinen shyǵýǵa tyrysyp júrgenin baǵalaı bermeıdi. Er adamy rızashylyǵyn aıtpaıdy. Áıtpese kóp qyzdar múmkindiginshe moıyn usynyp, balasy úshin shydaýǵa tyrysyp baǵatynyn baıqaımyn.
Eger jas jubaılarǵa arnalǵan arnaıy tárbıe, syılastyq, ádep mektebi ashylyp, otbasy qundyǵyn olarǵa úıretse, osynyń barlyǵyna erli zaıyptylardy aldyn ala daıyndasa ajyrasýlar azaıar edi.
Psıhologıalyq kómek berse otbasylyq ómir jeńilder edi. Jas jubaılarǵa arnalǵan arnaıy mektepte qyzdarǵa tamaq jasaýdy da úıretse durys bolar edi. Jasy otyzǵa kelse de tamaq jasaýdy bilmeıtin qyzdar kóp. Sol úshin otbasylyq ómirdi úreılenip qarsy alady. Mundaı ortalyqtarda er men áıeldiń barlyq mindetterin ashyp aıtsa, qoǵam aldyndaǵy jaýapkershiligin túsindirse otbasylyq ómir jeńil tıer edi.
Baqytty juptardyń hıkaıasy kóbirek nasıhattaý kerek
– Sizdiń oıyńyzsha ajyrasýdyń kóbeıýine ne sebep?
– Jastardyń jubaıylyq ómirdi psıhologıalyq daıyndyqsyz bastaýy, áleýmettik jaǵdaı da eleýli sebep. Áıel aqsha tappaısyń deıdi. Erkek soǵan namystanady. Al qoǵamda joǵary jalaqy tóleıtin jumys sırek. Qymbatshylyq. Tapqanyn jetkize almaı, amalsyz otbasyn saqtaı almaı jatady.
Sosyn erli-zaıyptylardyń ózara kóńil bólmeýi bir birine ajyrasýdyń bir sebebi. Qazir tańnan keshke deıin telefonyna úńilip qasyndaǵy áıeline kóńil bólmeıtin nemese kersinshe, telefonǵa kirip alyp, joldasymen áńgimelespek túgili ortaq máselelerin qatar otyryp sheshe almaıtyn juptar bar. Sosyn aralary sýyp bastaıdy.
– Ajyrasý kezindegi múlik bólisý, balalarynyń bolýy, alıment óndirý sekildi týyndaıtyn máseleler kóp. Ajyrasýdyń aldyn alý úshin ne isteýimiz kerek?
– Iá ajyrasýǵa qatysty máseleler óte kóp. Olar jáne bir birimen baılanysty. Keıbir kezderi taraptar ajyrasý týraly aryzdy alıment óndrý jáne múlikti bólýmen birge beredi. Negizi bir jerde qaralsa durys. Osy turǵydan kelgende otbasylyq sottardyń qurylýyn quptaımyn.
Ajyrasýdyń aldyn alý úshin otbasy qundylyqtaryn nasıhattaýǵa kóbirek kóńil bólýimiz kerek. Baqytty juptardyń hıkaıasy, otbasylyq ómirdyń artyqshylyqtary kóp aıtylýy kerek. Teledıdardaǵy jarnama sekildi kóp kórsetilýi qajet.
Memlekettik saıasat osyǵan baǵyttalýy tıis. Eger otbasylyq qundylyqtardy arttyratyn qandaı da bir jobalar teledıdardan berilse jaqsy bolar edi.
Sotqa talap aryzdy qabyldamaı turyp psıhologtyń kabınetine kirgizý kerek. Men buryn Jarkentte jumys istegende bizde bul tájirıbe boldy. Ajyrasam dep kelgenderdi aldymen psıhologtyń, medıatordyń kabınetine kirgizetinbiz. Ol mamandarǵa kirgen erli-zaıyptylardyń otyz paıyzy sotqa júginbesten keri qaıtatyn.
Suqbattasqan Qýanysh ERMEKOVA
