Iakýttyń qos baqsysynyń antıpýtındik aksıasy
«Pýtın senderge ámir emes. Erkin ómir súrińder! Men jurtty ertip Máskeýge barmaqpyn. Men jalǵyz ózim álsizbin. Menimen birge júrińder! Kóp dúnıeni úırenesińder. Sonda ǵana biz ómirdi ózgerte alamyz. Pýtındi qýý kerek. Boldy. Meniń jalǵyz mindetim – osy. Sonda ǵana bári ózgeredi. Ázirge biz beıbit sherý jolymen kelemiz. Kerek bosla kúsh qoldanamyz», depti ıakýt baqsysy.
Baqsy jaıaýlatqan boıy Chıtadan ótip, Ýlan-Ýdege jetken. Jol boıy ony qoldaýshylardyń sany kóbeıip keledi deıdi orys aqparaty. Onyń jaıaý joryǵyna qosylǵandar bolmaǵanymen, ol júrip ótken eldi meken turǵyndary materıaldyq kómek kórsetip, as-sýyn jetkizip otyrǵan kórinedi.
Kremlden Pýtındi qýýǵa bara jatqan ıakýt baqsysy Býrátıaǵa jetkende kúshtik qurylymdar ony quryqtaǵan eken. Jaıaýlatyp joryqqa shyqqan jarymqursaq jalǵyz baqsynyń tutqyndalýy keń masshtabty qoıylym bolǵan.
Baqsyny tutqyndaý úshin arnaıy jasaq federaldy trassany jaýyp tastaǵan. Irkýtski oblysynyń shekarasyna taıaý mańda, ormanda shatyr quryp jatqan baqsyny tutqyndaý úshin qyryq shaqty adam kelgen.
Betperde kıgen álgiler baqsy shatyryn aınala qorshap, tutqyndap, belgisiz jaqqa alyp ketken. Tutqyndaýǵa kelgen arnaıy jasaq muzdaı qarýlanǵan. Baqsyǵa arasha túskenderge kúsh qoldanyp, keıin olardy da tutqyndaǵan. Endi oǵan «ekstremıstik top qurdy» degen aıyp taǵylýy múmkin.
Sóıtip, álemge ámir júrgizý deıtin ımperıalısik ambısıasyn ashyq ańǵartyp júrgen Kreml qojaıyny Vladımır Pýtınge qarsy joryqqa shyqqan ıakýt baqsysy Chıta men Ýlan-Ýdeni basyp ótip, Irkýtskiniń shekarasyna jetkende ustaldy.
Aıtpaqshy, baqsy Gabyshev týraly orysty qoıyp, «The Guardian», «Deutsche Welle», «The New York Times» sekildi álemdik aýdıtorıasy bar basylymdar jazyp, «Amnesty International» deıtin Halyqaralyq quqyq qorǵaý uıymy arasha surapty.
Aqyrynda Pýtınmen jekpe-jekke shyqqan jaıaý baqsy jolda quryqtaldy. Áńgime osymen támam bolýy kerek pe edi, biraq, Aleksandr Gabyshevtiń tutqyndalýynan keıin «Pýtın-İbilisti Kremlden qýamyn» degen uranmen jaıaýlatyp jáne bir baqsy shyqty Iakýtıadan.
Ol – Aleksandr Barchahov deıtin zeınetker. Ol áýeli Iakýtskige ushyp barmaq kórinedi. Ol jaqtan tutqyndalǵan baqsy Aleksandr Gabyshevtiń batasyn alyp, sosyn Gabyshev toqtaǵan jerden, ıaǵnı Irkýtski shekarasynan ári qaraı jalǵastyrmaq eken.
Iakýtıadan shyqqan bul baqsylardyń Kremlge, Kremldiń qojaıynyna osynsha kektenýine sebep te joq emes. 27 qyrkúıek – Iakýtıa Táýelsizdigin jarıalaǵan kún. Basqa emes, dál osy Vladımır Pýtınniń bıligi Iakýtıany sol Táýelsizdiginen aıyrǵan EDİ. Eske túsirip, bir sholyp shyǵaıyqshy...
Táýelsizdiktiń 19 jyly
2009 jyly Saha Respýblıkasy (Iakýtıa) táýelsizdikten bas tartty. Bas tartýǵa májbúr boldy. Qazir ol Reseıdiń quramyndaǵy shaǵyn federaldy aımaq, etnıkalyq top.
2009 jyldyń 17 maýsymynda Sahanyń Memlekettik jıyny el Konstıtýsıasyn ózgertti. Zańnyń jalpy mátininen Iakýtıanyń Táýelsizdigi men azamattyǵy týraly bap alyndy. Dál osylaı pýtındik Máskeý Iakýtıanyń 19 jyldyq táýelsizdiginiń túbine jetti.
1990 jyldyń 27 qyrkúıeginde, RSFSR Joǵarǵy keńesiniń tóraǵasy Borıs Elsınniń Jarlyǵynan keıin Saha KSR Táýelsizdigi, ıaǵnı Iakýtıa sýverenıteti týraly Deklarasıa qabyldanǵan.
1991 jyly qabyldanǵan «Iakýtıa-Saha KSR Memlekettik statýsy týraly» zańy boıynsha Iakýtıa respýblıka azamattyǵyn berýge, óziniń derbes quqyqtyq júıesin qurýǵa, Reseımen jáne ózge de shet memlekettermen qarym-qatynas ornatýǵa, derbes ishki jáne syrtqy saıasat júrgizýge quqyly boldy.
Sóıtip, óz aldyna bólek qoǵamdyq jáne memlekettik júıe ornatty. Konstıtýsıa túzdi. Ol boıynsha eshbir syrtqy yqpal etýshi kúsh eldiń ishki sharýasyna Iakýtıa Joǵarǵy keńesiniń ruqsatynsyz aralasa almaıtyn. Tipti Kremlge de shekteý qoıylǵan edi.
Sóıtse de, keıbir memlekettik organdar men memlekettik qyzmetter RSFSR bıligimen aqyldasyp sheshilip otyrdy. Bul quqyqtyq mindetter federatıvtik jáne odaqtyq kelisimsharttar negizinde júrgizilip otyrdy.
Al 1991 jyldyń qazan aıynda «Respýblıka Prezıdenti» laýazymy bekitildi. Iakýtıanyń alǵashqy prezıdenti Mıhaıl Nıkolaev deıtin adam boldy.
Nıkolaevtyń tusynda Memleket ataýy ózgerdi. Iakýtıa-Saha KSR endi Saha Respýblıkasy (Iakýtıa) boldy.
1992 jyldyń 4 sáýirinde Iakýtıa óz Konstıtýsıasyn qabyldady. Ol boıynsha Iakýtıa Táýelsiz, halyq tańdaýy men quqyǵyna negizdelgen demokratıalyq jáne quqyqtyq memleket edi.
Konstıtýsıaǵa sáıkes, Iakýtıa Prezıdenti óz áskerin jasaqtaýǵa, al memleket óz terıtorıasynda ornalasqan tabıǵı ken oryndary men qazba baılyqtaryn ózi ıgerýge quqyly boldy. Al memlekettiń bir bóligi RF azamattary úshin jabyldy. Sarapshylardyń pikirinshe, dál osy kezeń Iakýtıa memleketiniń gúldengen shaǵy bolǵan.
Konstıtýsıa qabyldanǵannan tup-týra 1 aıdan soń, Iakýtıa Joǵarǵy keńesi arnaıy sheshim shyǵaryp, eldiń 34 aýdanynyń 11-ine arnaıy rejım engizdi. Azamattyǵy joq tulǵalardan arnaıy aýdandarǵa kirý úshin ruqsat qaǵazy (propýski) talap etildi. Al ol ruqsat qaǵazyn alý úshin Iakýtıanyń arnaıy aýdanynyń azamattary nemese sol aýdanda ornalasqan kásiporyndardan shaqyrtý talap etildi.
Al arnaıy rejım engizilgen aýmaqtyń jalpy kólemi 1,33 mıllıon kvadrat kılometrdi quraǵan. Bylaısha aıtqanda, Iakýtıanyń soltústigi men ońtústik-shyǵys bóligi túgel derlik jabyq boldy. Ereje-tártip buzylǵan jaǵdaıda elden deportasıalaıtyn.
Buǵan árıne, Máskeý narazy boldy. Alaıda 1993 jyly Iakýtıa Konstıtýsıalyq Soty «Reseı azamattary úshin arnaıy rejım engizý – RF Konstıtýsıasynda kórsetilgendeı, olardyń júrip-turýy quqyq shekteý emes, Iakýtıa zańyn oryndaýdyń mehanızmi» dep málimdedi.
Vladımır Pýtınniń bılikke kelýi
Joǵaryda aıtqandaı, Iakýtıanyń Táýelsizdik jarıalap, derbes memleket qurýy Borıs Elsıniń tusynda bolsa, Vladımır Pýtın bılikke kelgen 2000 jyldan bastap Iakýtıa túrli saıası qysymǵa ushyraı bastady. Iakýtıa bıliginiń ken oryndaryna ózi qojalyq jasaýy Máskeýdiń mazasyn aldy.
2000 jyldyń 30 mamyrynda Vladımır Pýtın óńirlik lıderlerge RF men óńirler arasyndaǵy shekarany, basqarý júıesindegi shekteýlerdi alyp tastaýdy talap qyldy.
Sol kezde reseılik basylymdar «Iakýtıa men ózge de óńirler Konstıtýsıasynyń jartysynan kóbi RF Konstıtýsıasyna qarama-qaıshy» dep dabyl qaǵyp, daý shaqyryp jazdy.
Vladımır Pýtınniń basqarýyndaǵy Reseıdiń Iakýtıaǵa shúıligýiniń eń basty sebebiniń biri – Iakýtıa aýmaǵyndaǵy tabıǵı ken oryndaryna jergilikti bıliktiń ıelik etýi boldy.
Bul Iakýtıa Konstıtýsıasyna saı edi.
Mysaly, osynyń negizinde eldegi almas óndirýmen aınalysatyn eń iri «ALROSA» kompanıasy ken ornyn paıdalanyp otyrǵany úshin Iakýtıa bıligine aı saıyn alym-salyq tólep otyrdy.
Iakýtıa men Kremldiń arasyndaǵy daý jalǵasyp jatty. Máskeýdiń tyqaqtaýymen Iakýtıa ortalyqtyń talabyn oryndaıtyn boldy. 2001 jyly Iakýtıa prezıdenti Mıhaıl Nıkolaev jergilikti depýtattarǵa Respýblıka Konstıtýsıasyndaǵy 80-nen astam bapty qaıta qaraýdy tapsyrdy.
Bul 80 bapty Kreml RF Konstıtýsıasyna qarama-qaıshy dep tanyǵan edi. Bul 80 bap Reseıdiń Iakýtıaǵa yqpalyn álsiretip, onyń ken baılyqtaryn ıgerýge shekteý qoıatyn negizgi baptar edi.
Nıkolaev bul kelisimge ne úshin bardy? Sol kezde Iakýtıada prezıdenttik saılaý ótkizý josparlanǵan. Mıhaıl Nıkolaev úshinshi márte prezıdenttikke túspek bolady. Ol úshin Kremldiń qoldaýy kerek. Aqyry eldik múddeni prezıdenttik kreslo úshin satyp jiberýge maqul bolady.
Alaıda Iakýtıa depýtattary Nıkolaev usynǵan 80 baptyń tek 29-yn qaraýǵa kelisedi. Sol kezde Nıkolaevtyń kómekshisi bolǵan Svetlana Ohlopkova reseılik «Kommersantqa» suhbat berip, depýtattardyń Nıkolaev tapsyrmasyn elemeýi – prezıdenttik naýqanmen baılanysty ekenin aıtyp, bul demarsh depýtattardyń arasynda prezıdenttik ambısıasy bar birli-jarym adamnyń úgitteýimen bolǵan degen aýandaǵy pikirin aıtqan.
2001 jyldyń 3 mamyry kúni Iakýtıanyń Joǵarǵy Soty tek tórtinshi qaralymnan keıin ǵana Respýblıka prokýratýrasynyń ótinishin qanaǵattandyryp, federaldy Konstıtýsıaǵa qaıshy delingen 67 bapty zańsyz dep tanyǵan. Bul 67 bap Iakýtıa Konstıtýsıasyndaǵy baptar edi.
Alaıda jergilikti depýtattar Konstıtýsıadan «Iakýtıa prezıdenti óz armıasyn jasaqtaýǵa quqyly» degen babyn ǵana alyp tastaýǵa kelisedi.
Aıaǵynda el-halyqtyń arasynda Nıkolaevtyń ımıji túsip, ony prezıdenttik dodadan yǵystyryp shyǵarýǵa birneshe márte áreketter jasalady.
2001 jyly Mıhaıl Nıkolaev prezıdenttik saılaýǵa túsýden óz erkimen bas tartýǵa májbúr bolady.
Sosıaldy memleket statýsy
2002 jyldyń 13 qańtary kúni Iakýtıa prezıdenti bolyp «ALROSA» basshysy bolǵan Vácheslav Shtyrov taǵaıyndalady. Ony jergilikti jurt Máskeýdiń adamy dep eseptedi.
Al 2004 jyly Shtyrov Máskeýge qarsy demarshqa shyǵady. 22 shildede Reseı Prezıdentine, Premer-mınıstrine, Dýmanyń qos palatasyna aryz-hat jazady. Iakýtıa men Reseı arasyndaǵy quqyqtyq mindetterdi bólisýdiń ádil jasalmaǵanyn aıtyp shaǵymdanady. Reseı bıligine narazylyq bildiredi.
«Máskeý qarjynyń kóp bóligin memlekettiń ishki aýdandaryna bólip, óńirlerden túsetin salyqtyń basym bóligin federaldy búdjetke aýdarady. Al shettegi aımaqtarǵa halyqqa áleýmettik tólemder júrgizýdi mindettep, qosymsha júk artady» dep aıyptady.
Shtyrovtyń hatyn Iakýtıadan bólek bes aımaqtyń basshylary, Býrátıa, Habarovsk aımaǵy men Sahalın, Magadan oblystarynyń basshylary, Koráks avtonomdy okrýginiń, Kamchatsk, Chıta, Amýr oblystary men Evreı avtonomdy oblystarynyń jaýapty tulǵalary qoldap, qol qoıady.
Shtyrov aryzynda «Federaldy zań jobasyna engizilgen túzetýler – Konstıtýsıada jazylǵan áleýmettik memleket statýsyn teristeıdi» dep jazylǵan. Máskeý Shtyrov pen ózge de aımaq basshylarynyń bul shaǵymyn eleýsiz qaldyrdy.
Aqparattyq shabýyl
Shtyrovtyń haty baspasózde jarıa bolysymen-aq, Kremldiń aqparattyq propogandasy dereý iske qosylady.
Federaldy BAQ Iakýtıa prezıdentin, ıaǵnı Shtyrovty aıyptap aqparat taratady. Ony korrýpsıoner deıdi. Ásireultshyl deıdi. Iakýtıa bıligi men Máskeý arasyndaǵy bul soǵys biraz jylǵa sozylady.
Máskeý bul ýaqyt ishinde aqparattyq hám saıası qysymdy úzdiksiz júrgizip otyrady. Iakýtıa bıliginen jergilikti Konstıtýsıadaǵy «Táýelsizdik» týraly bapty alyp tastaýdy talap etedi.
2009 jyly Iakýtıa Konstıtýsıasyna 50-den astam ózgertý engiziledi. Al Iakýtıa depýtattary Konstıtýsıadan talap etilgen bapty alyp tastaýǵa qarsy bolady.
Iakýtıa Táýelsizdigine sońǵy núkteni Reseıdiń Konstıtýsıalyq Soty qoıdy. 2009 jyldyń 8 maýsymynda RF Konstıtýsıalyq Soty Tatarstan, Bashqurtstan, Tyva men Saha (Iakýtıa) Respýblıkalaryna az ýaqyttyń ishinde Konstıtýsıadan «táýelsizdik» týraly bapty alyp tastaýdy talap etedi. Sheshim shyqqan soń, 1 apta ótkende Iakýtıa Memlekettik jıyny Reseı talabyn oryndaýǵa kelisedi. Osylaısha, Iakýtıanyń 19 jylǵa jalǵasqan Táýelsizdigi joıylady.
Túıin. 27 qyrkúıek – Iakýtıa sýverenıteti týraly Deklarasıa qabyldanǵan kún. Al ótkende antıpýtındik aksıa bastap, Pýtınniń jynyn qaǵýǵa shyqqan baqsy Gabyshev qazir tutqynda. Onyń ústinen qylmystyq is qozǵalǵan. «Ekstremıstik áreket jasaýǵa halyqty úgittedi» degen aıyp taǵylǵan.
Nurgeldi Ábdiǵanıuly
Arnaıy «Qala men Dala» gazeti úshin
Osy jáne ózge de qundy, qyzyqty maqalalardy "Qala men Dala" gazetinen oqı alasyzdar!
