Ashyǵyn aıtqanda...
Qazaqstan memleketin qazaq halqynyń múddesine jáne qazaq mádenıeti men tarıhyna saı memleket etip qursaq deımiz. Bul – meniń armanym, oıym. Bul eshqandaı dúnıejúzilik tájirıbege qaıshy kelmeıdi. Óıtkeni qaı halyq bolsyn ózine saı memleket quryp otyr.
Keıbireýler Qazaqstanda basqa ult ókilderiniń turatyndyǵyn kóldeneń tartyp, jalpy Qazaqstandy basqa halyqtardyń ortaq mekeni sıaqty elestetedi.
Al meniń aıtarym, «bul kóp ulttar ókilderiniń ortaq mekeni emes, qazaqtyń mekeni». Biraq qazaqtyń mekeninde bizden de basqa ulttardyń ókilderine tura berýine múmkinshilik bar. Men «ulttardyń ókili» degendi ádeıi aıtyp otyrmyn.
Al qazirgi opozısıadaǵylar da, bıliktegiler de «ulttar, etnostar» degen termındi qoldanady.
Shyn mánisinde, Qazaqstanda tek bir ǵana halyq, etnos ómir súredi, ol – qazaqtar. Qalǵandary etnıkalyq toptardyń ókilderi, basqa ulttardyń dıasporalary.
Ári bizdiń aıtyp júrgenimiz tek qana «qazaq» maqsaty emes, Qazaqstandaǵy saıası júıeni demokratıalandyrý, prezıdenttiń ókilettigin shekteý, prezıdenttiń qolyndaǵy quzyr zań shyǵarýshy bılik pen atqarýshy bılikke bólinip berilýi kerek. Onyń ústine, sottarymyz saılanýy kerek. Bul – birinshiden.
Ekinshiden, ekonomıka salasynda shıkizat shyǵaratyn salalardan basqa, sol shıkizatty óndirý, qoldan kelgen ónimderdi Qazaqstanda jasaý, óndiristerdi damytý, sondaı-aq shaǵyn jáne orta bıznespen shuǵyldanatyndardyń salyǵyn jeńildetý, tipti biraz ýaqytqa toqtata turý arqyly ózimizdiń ulttyq kapıtalymyzǵa demeý jasaý.
Sonymen qatar bılik bolsyn, basqa da demokratıa ornatamyz deýshi saıası kúshter bolsyn, barlyǵy memlekettik tilge kelgende jaltaq. Osy oraıda bizdiń qozǵalysymyz, «memlekettik til – qazaq tilin búkil Qazaqstan azamattary meńgerýi kerek» degen talap qoıyp, bılik osyǵan qulaq assa dep otyr.
Onyń ústine, qazaq emester qazaq tilin meńgerýmen qatar óz tilderin de bilýi qajet. Óıtkeni tek qana qazaq tilin bilý kerek desek ol baıaǵy orystandyrý saıasatynyń basqa túri bolar edi. Bizdiń naqty maqsattarymyz – osy.
Múmkin emes
Qazaqstandy Reseıdiń qol astyna qaıta engizý múmkin emes. Bundaı oı-pikir Máskeýden shyǵyp jatsa da, Qazaqstannyń ózi sol Orys ımperıasyna jaqyndasyp, qoltyǵyna qaıta kirý áreketterin jasap jatqany qupıa emes. Reseılik basylymdardy qarasańyz, ekonomıka salasyn, saýda salasyn, basqa salany alǵanda Qazaqstan men Reseı birigip aldy, endi qalǵany saıası ıntegrasıa dep jazady. Onyń negizi de joq emes. Óıtkeni biz saýda-sattyq ekonomıkalyq baılanystarymyzdy tek Reseıge ǵana buryp jatyrmyz. Aqparat keńistiginde de solaı.
Reseıdiń tarapynan Qazaqstannyń táýelsizdigine til tıgizgen kez kelgen áńgimelerge toıtarys berilýi qajet.
Saıasattanýshylar bolsyn, saıası bıliktegiler bolsyn, Syrtqy ister mınıstrligi bolsyn, ekinshi ret mundaı áńgime qaıta kóterilmeıtindeı shara qoldanýy qajet.
Reseı bul minezinen arylmaıdy
Qazaqstannyń kórshi eldermen jáne alystaǵy memlekettermen ekonomıkalyq qarym-qatynas jasaýy durys. Biraq ta ol qarym-qatynas eki jaqty qarym-qatynastyń damýynyń nátıjesinde júzege asýy kerek. Al BEK, EýroAzEQ sıaqty uıymdardyń barlyǵy túbinde Reseıdiń aýzyna qaratatyn jobalar. Bul jobalarda Reseı basty ról oınaıdy. Onyń halqynyń sany da, ekonomıkalyq múmkinshilikteri de basym ekeni anyq. Bundaı jaǵdaıda qaıdaǵy teń quqyqty, teń múmkinshilikti Odaq týraly aıtýǵa bolady.
Demek, Reseımen eki jaqqa da paıdaly ekonomıkalyq saýda qarym-qatynasyn qurýǵa bolady. Al BEK sekildi Reseımen birge odaq qurýǵa, uıym nemese keńistik qurýǵa umtylýdyń túp negizi – Reseıge burynǵy ımperıalyq ornyn qaıtaryp berýmen birdeı.
Onyń ústine, Reseı buryn qol astynda bolǵan memleketterge teń dárejede emes, shovınısik pıǵylda kóz tastaıdy.
Eýrazıa ıdeıasy 1922 jyldan bastaý alady. Olardyń túp negizi Reseıdiń mańaıyndaǵy elderdi toptastyryp, Reseıdiń qol astynda ustaý. Reseıdiń negizgi armany – burynǵy Orys ımperıasyn qaıta qurý, qalpyna keltirý.
Bizde me? Bizde minez joq
Qyrǵyzdyń shoń jazýshysy Shyńǵys Aıtmatov bir gazetke bergen suhbatynda: «Eger Reseı ımperıasy Orta Azıa halyqtaryn jaýlap almaǵanda biz Aýǵanstannyń kúıin bastan kesher edik. Bul ult bolyp, el bolyp qalyptasa almas edik» degen oı aıtqan eken.
Bundaı ıdeıany quldyq psıhologıadan qutylmaǵan jandar aıtady. Men Djavaharlal Nerý, Gamal Abdýnasyrlardyń zamanynda óstim. Tipti keıbireýlerimen tikeleı aralastym, suhbattastym.
Olar ómir baqı «Eger aǵylshyndar bizdi basyp almasa, adam bolmas edik» degen ıdeıany aıtpaǵan. Tipti solarǵa qarsy topta bolǵan Mahatma Gandıdiń ózi bundaı ıdeıadaǵy oıdy aıtpaǵan.
Ókinishke qaraı, bizde «Orystardyń jaýlaǵanynan meshel qalǵanymyzdy» ashyq aıtatyn adam áli joq. Tek qana orystar emes, basqa elderdi jaýlap alǵan metropolıalar ózderiniń basyp alǵan elderiniń damýyn, gúldenýin eshýaqytta arman etpegen.
Olardyń basty maqsaty – tabıǵı baılyqtaryn jáne sol eldegi halyqtardyń eńbegin, kúshin paıdalaný, bylaısha aıtqanda sorý. Eger, ózi jaýlaǵan eliniń kórkeıýi úshin qyzmet etse, onda olarǵa basqa elderdi jaýlap alýdyń qajeti qansha.
Osyny túsiný kerek. Orystyń bizge qatysty saıasatyn alatyn bolsaq, búgin qazaqtar kem degende 60 mıllıonǵa jetýshi edi, qazir elimizdegi qazaqtyń sanynyń 9 mıllıonǵa zorǵa jetýi, bar qazaqtyń úshten biriniń shette júrýi neniń saldary? Árıne, ımperıanyń saldary.
Orys ımperıasy túý bastan qazaq halqyn qurtý saıasatyn ustandy. Aıtalyq, jasandy ashtyqtar, eger dúnıejúzinde 2000-nan astam ıadrolyq jarylystar bolsa, sonyń 500-den astamyn Orys ımperıasy jardy. Sonyń barlyǵy Qazaqstanda jaryldy.
Nege? Óıtkeni qazaqtardy qurtý kerek boldy. Sóıtip, olar bizdi ekologıalyq apatta qaldyryp ketti. Endeshe, Orys ımperıasynyń bizge jaǵymdy jaqtary boldy dep qalaı aıta alamyz? Imperıany aqtaý — sandyraq.
Bundaı pikirlerdi ózimizdiń Oljasymyz da jıi qaıtalap júr. Eger de, Qazaqstannyń bıligine ultshyldar kelip, Oljas ol kezge deıin tiri bolsa, ol sol ultshyldardyń soıylyn soǵar edi.
Iá, ol kisi jaltaqtyǵyn dáleldep otyr.
«Jas tulpardyń» kezinde biz Oljaspen jaqsy aralasqanbyz. Ol kezde Otanyna, halqyna jany ashıtyndar halyqtyń súıispenshiligine bólendi. Onyń qazaqtyń múddesine saı saryndaǵy «Az ı Ia» kitabyn alyńyz, sonymen birge onyń «Taýlardy alasartpaı, dalamyzdy bıikteteıik» degen de sózderi bar. Qazir Qazaqstanda qazaqtyń bedeliniń tómen ekenin kórip, ol bılikke jaǵympazdanyp, qazaqtarǵa qarsy sóz aıtyp júr.
Bılik eger qazaqtardy qoldaıtyn baǵyt ustansa, Oljas olardyń aldyna túsip júgirer edi.
Oralmandardyń Qazaqstanǵa, qazaq halqyna alarynan bereri áldeqaıda kóp
Qazir, eń birinshi, Qazaqstanǵa oralmandar kerek. Halyqtyń sanyn kóbeıtý úshin;
ekinshiden, qazaqtardyń salmaǵyn arttyrý úshin;
úshinshiden, mádenıetimizdiń damýyna;
tórtinshiden, joǵary bilimdi, kózi ashyq, shetel tájirıbelerin biletin azamattardyń kelýi arqyly ıntellektýaldyq deńgeıimizdiń artýy úshin olardyń qosar úlesi zor bolmaq.
Demek, oralmandardyń Qazaqstanǵa, qazaq halqyna alarynan bereri áldeqaıda kóp.
Oralmandar Qazaq memleketiniń bolashaǵyn kúsheıtýge talpynyp keledi. Olar kedeılenip, ekonomıkasy turalap jatqan elderden kelip jatqan oralmandar emes. Sondyqtan olar Qazaqstannan pana izdep kelip jatqan joq. Kerisinshe, onyń memlekettigin nyǵaıtýǵa úles qosý maqsatynda kelýde.
Biz oralmandardy jumys kúshi retinde durys paıdalana almaı otyrmyz.
Men saýatty, jaqsy oralman mamandardyń birazyn bilem. Solardyń kóbi 90-jyldardyń basynda mal baǵyp ketti. Sondaı-aq syrtqy saıasatqa paıdalanýǵa bolatyn nebir bilikti mamandar jumyssyz júr.
Al biz aqsha shyǵyndap ol memleketterge til úırenýge shákirtter jiberemiz. Biraq olar sol eldiń tilin dál oralmandardaı bile almaıdy. Demek, oralmanǵa degen durys kózqarastyń qalyptaspaýy saldarynan, biz olarǵa jumys retinde emes, aýa kóshkender retinde baǵa berýdemiz.
Oralmanǵa degen durys kózqarastyń bolmaýy, antıqazaqtyq kózqarastan týyndap otyrǵany anyq.
Taıaqtyń bir ushy sonda baryp tirelip jatyr. Eń aldymen, ulttyq saıasatty sheship almaı, oralmanǵa degen kózqaras ońalady deý qıyn.
Qazaq nege narazy?
2006 jyldan bastap Qazaqstanda turyp jatqan turǵyndardyń 60%-yn quraıtyn qazaq halqy kóp jaǵdaıda ishteı narazy. Olardyń kúıinip, ashynyp otyrǵan sebebi, eń birinshi – ekonomıkalyq-áleýmettik jaǵdaı, olardyń jaı-kúıi túzelip ketti dep aıta almaımyn.
Ekinshiden, namysyna, memlekettiligine nqqsan keltiretin kóp jaǵdaılar bar. Ol tek tildik jaǵdaı ǵana emes. Ekologıasy nashar aımaqtardyń kóbi qazaqtar turatyn jerler. Úkimette, Parlamentte otyrǵandardyń qazaqsha sóılemegeni qazaqtyń namysyna tıedi. Onyń ústine, osyndaǵy qazaq emesterdiń qazaqsha úırený qajettigin sezinbegeni, Qazaqstannyń memleket retinde tilge qatysty zańdarynyń oryndalmaı otyrǵany, jerinen aıyrylyp qalǵandyǵy olardyń ashý-yzasyn týdyrýy bek múmkin.
Qurmetti oqyrman saıtymyzdyń resmı basylymy "Qala men Dala" gazetine jazylýdy umytpaǵaısyz!
